BIELSKA

FORMOWANIE SYSTEMU RZĄDÓW (LUDOWYCH)

1. Sytuacja w kraju po zakończeniu II wojny światowej.

• 8 V 1945 r. Niemcy podpisały akt kapitulacji, co zakończyło działania wojenne w Europie.

• Na sytuację polskiego społeczeństwa po zakończeniu II wojny światowej najbardziej wpłynęły olbrzymie straty jakie ludność poniosła w czasie wojny. Życie straciło ponad 6 milionów polskich obywateli (w tym ok. 3 milionów Żydów) Na początku 1946 roku liczba ludności wynosiła niespełna 24 miliony. Wielu z nich było okaleczonych zarówno fizycznie, jak i psychicznie.

• W kraju rozprzestrzenione były choroby, takie jak gruźlica czy choroby weneryczne. Ponad 600 tysięcy osób było inwalidami wojennymi. 

• Odbudowy wymagała sieć transportowa kraju, w której zniszczono 63% mostów oraz 33% torów kolejowych.

• Znacznie zdewastowane zostały grunty rolne oraz zabudowania mieszkalne i gospodarcze. Na polach pozostały setki tysięcy min i niewypałów, toteż w 1946 r. odłogiem leżało 40% gruntów ornych.

• W 1945 r. pogłowie trzody chlewnej spadło do 17,5 %, bydła rogatego do 33,5%, a koni do 44,3% stanu z 1938 r.

• Polska otrzymała pomoc od organizacji powołanej w celu niesienia pomocy krajom dotkniętym skutkami wojny (UNRRA). Do końca grudnia dostarczyła ona m.in. 125 tys. koni, 17 tys. sztuk bydła oraz 250 tys. piskląt i jaj wylęgowych.

• Między 15 III a 10 XI 1945 r. saperzy rozminowali ok. 250 tys. km² usuwając prawie 9,5 mln min.

• Władze Polski Podziemnej stwierdziły, że dalsza walka zbrojna nie ma sensu i RJN zapewniła w odezwie z 17 V 1945 r. o swej przyjaźni do ZSRR, żądając utworzenia rządu opartego na przedstawicielach demokracji polskiej, a nie nominatach radzieckich, uwolnienia aresztowanych przywódców Polski Podziemnej, urzeczywistnienia swobód obywatelskich, powrotu żołnierzy, jeńców i więźniów polskich ze wszystkich stron świata oraz wyborów do Sejmu po wyjściu z Polski Armii Czerwonej.

• RJN nawoływała do bojkotu „samozwańczego rządu”, jego administracji oraz służb bezpieczeństwa. Wzywała wreszcie naród, by nie dał się sprowokować do walki zbrojnej oznaczającej jego zgubę.

2. Przemiany społeczne i gospodarcze.

• Istotne były związane z masowymi przesiedleniami zmiany terytorialne (utrata Kresów Wschodnich na rzecz ziem przyłączonych na zachodzie i północy – tzw. Ziemie Zachodnie i Północne).

• 9 IX 1945 r. PKWN oraz rządy USRR i BSRR zawarły układ o wymianie ludności, a 22 IX analogiczny układ podpisano z LSRR.

• Od początku akcji przesiedleńczej do 15 VI 1946 r. zmuszono do opuszczenia Polski ponad 480 tys. Ukraińców. Równocześnie zdelegalizowano struktury Kościoła greckokatolickiego w Polsce.

• W lepszym położeniu znalazła się ludność białoruska i litewska, ponieważ obowiązywała przy ich wyjazdach zasada dobrowolności.

• W latach 1945-1950 powróciło ok. 250 tys. Polaków i Żydów z ZSRR (pozostało tam ok. 1,6 mln Polaków).

• Polacy musieli wybierać między odrzuceniem niechcianych rządów a koniecznością pogodzenia się z nimi. Jedni chcieli reform, drudzy współpracy od ZSRR a jeszcze inni pomocy Zachodu. Wobec braku działań i zainteresowania Europy władzę w Polsce zaczęli przejmować komuniści.

• Do kraju powróciło w latach 1945-1949 ok. 2 mln Polaków z Niemiec. Ok. 200 tys. przedwojennych emigrantów, głównie górników wróciło z Francji i Belgii.

• W ciągu 1945 r. z terenów administrowanych przez władze polskie wyjechało dobrowolnie lub pod przymusem ok. 700-800 tys. Niemców.

• Do reprezentowania Żydów w Polsce powstał Centralny Komitet Żydów w Polsce (CKŻP).

• Łącznie do końca 1948 r. na tzw. Ziemiach Odzyskanych zamieszkało ponad 5 mln osób.

• Od listopada 1945 r. całością spraw związanych z zagospodarowaniem i zasiedleniem ziem poniemieckich kierowało utworzone wówczas Ministerstwo Ziem Odzyskanych, na czele z Władysławem Gomułką.

• Najważniejszym przedmiotem sporu pomiędzy komunistami a zwolennikami Mikołajczyka była struktura gospodarstw mających powstać na terenach poniemieckich. Ludowcy dążyli do tworzenia gospodarstw rolnych o areale od 50 do 100 ha.

• Sprawę przesądził wydany 6 IX 1946 r. dekret, wg którego można było przydzielać nie więcej niż 15 ha.

• Wiele ziemi, zwłaszcza z wielkich majątków, przeznaczono na rozwój spółdzielń chłopskich oraz gospodarstw Państwowych Nieruchomości Ziemskich, z których w połowie 1949 r. utworzono Państwowe Gospodarstwa Rolne (PGR).

• W rezultacie reformy rolnej rozparcelowano do 1950 r. ok. 2,3 mln ha gruntów pochodzących z folwarków, gospodarstw poniemieckich, poukraińskich oraz należących do przedstawicieli innych narodowości, a skorzystało z niej ponad 560 tys. rodzin. Nastąpił wzrost zamożności chłopów.

• W wyniku reformy rolnej komunistom udało się zlikwidować warstwę ziemiańską. Do końca 1946 r. na dawnych ziemiach II RP rozparcelowano ponad 9,3 tys. majątków ziemskich. Dwory zostały w większości zniszczone, a zbiory rozgrabione.

• I tak oto przed wojną przeciętne gospodarstwo chłopskie liczyło ok. 5 ha, a po wojnie ok. 5,2 ha.

• 3 I 1946 r. ustawa o nacjonalizacji przemysłu. Zgodnie z jej treścią państwo przejmowało bez odszkodowania przedsiębiorstwa należące do Niemców i „zdrajców narodu”. Upaństwowiono zakłady poligraficzne, co obok cenzury stało się dodatkowym instrumentem kontroli rozpowszechnianych publikacji. Do końca 1948 r. znacjonalizowano ponad 5,8 tys. zakładów produkcyjnych.

• Utrzymano przedwojenne banki państwowe.

3. Powstanie Tymczasowego Rządu Jedności Narodowej.

• 28 VI Bierut powołał Tymczasowy Rząd Jedności Narodowej, a 5 VII W. Brytania i USA cofnęły uznanie polskim władzom na obczyźnie.

• Rząd zgodnie z ustaleniami jałtańskimi powstał na bazie Rządu Tymczasowego RP, premierem rządu pozostał były członek KC RPPS Edward Osóbka-Morawski, wicepremierami zostali Gomułka i Mikołajczyk.

• Kluczowe resorty obsadzili komuniści. Stanisław Radkiewicz (PPR) – minister bezpieczeństwa publicznego, Hilary Minc (PPR) – minister przemysłu, Michał Rola- Żymierski (PPR) – minister obrony narodowej, Wincenty Rzymowski (SD) - minister spraw zagranicznych

• 29 czerwca 1945 roku Tymczasowy Rząd Jedności Narodowej został uznany przez Szwecję i Francję, 5 lipca przez USA i Wielką Brytanię, uznawały go także inne państwa koalicji antyhitlerowskiej, m.in. Chiny, Włochy, Kanada natomiast uznania odmówiły mu m.in. Watykan, Hiszpania, Irlandia , Portugalia, Kuba, Liban i Salwador.

• Ambasador Edward Raczyński protestował przeciwko uzurpacji TRJN, ciała służalczego narzuconego Polsce z zewnątrz, porównując jego umocowanie prawne do rządów niemieckich ustanowionych w niektórych państwach podbitych.

4. Cofnięcie przez mocarstwa zachodnie uznania władzom polskim na uchodźstwie.

• 28 VI Bierut powołał Tymczasowy Rząd Jedności Narodowej, a 5 VII W. Brytania i USA cofnęły uznanie polskim władzom na obczyźnie.

• Po powołaniu TRJN płk Jan Rzepecki rozwiązał 6 sierpnia 1945 Delegaturę Sił Zbrojnych na Kraj.

• TRJN 16 października 1945 podpisał Kartę Narodów Zjednoczonych, przez co Polska stała się członkiem założycielem ONZ.

• 1 VII w Krakowie RJN podjęła decyzję o samolikwidacji i o likwidacji Delegatury Rządu oraz wydała ostatnią odezwę, zawierającą tzw. „Testament Polski Podziemnej”.

• W tym też czasie została rozwiązana DSZ i w ten sposób zakończyły działalność powołane w 1939 r. struktury konspiracyjne, podporządkowane władzom polskim na obczyźnie.

5. Konferencja pokojowa w Poczdamie 17 VII 1945 r.

Główne postanowienia zawarte w tzw. deklaracji poczdamskiej:

• odpowiedzialnością za II wojnę światową obarczone zostały Niemcy.

• demilitaryzacja, denazyfikacja, demokratyzacja, decentralizacja oraz dekartelizacja Niemiec

• odszkodowania dla państw poszkodowanych, wypłacane przez Niemcy (Polsce za pośrednictwem Kremla)

• 15% reparacji wojennych przyznanych ZSRR miała otrzymać Polska

• dokonanie przesiedleń ludności niemieckiej z terenów przejętych przez Czechosłowację, Polskę i z Węgier

• Konferencja poczdamska ustaliła ukaranie zbrodniarzy hitlerowskich (tzw. proces norymberski), przyjęła radziecki program w kwestiach wschodniej granicy Niemiec.

• Rozdział IX dot. Polski: Wielka Trójka z uznaniem powitała TRJN, który zobowiązano do szybkiego przeprowadzenia wyborów. Uzgodniła kształt polskiej granicy zachodniej. Postanowiono oddać „pod administrację polską” byłe terytoria niemieckie leżące na wschód od linii Odra-Nysa Łużycka, część Prus Wschodnich oraz obszar całego Wolnego Miasta Gdańska. Zdecydowano o całkowitym przesiedleniu do Niemiec „ludności niemieckiej lub jej części pozostałej w Polsce”.

• 16 VIII 1945 r. w Moskwie podpisano polsko-radziecką umowę graniczną, która była jedynie potwierdzeniem stanu istniejącego od ponad roku. Linia graniczna przebiegać miała od źródeł Sanu przez obszar na południe do miejscowości Solina, na zachód od Rawy Ruskiej, wzdłuż Bugu, na wschód od Białowieży i Hajnówki, na zachód od Grodna, na wschód od Puńska oraz wzdłuż linii równoleżnikowej przebiegającej na północ od Braniewa i Gołdapi aż do Zalewu i Mierzei Wiślanej.

• Linia graniczna polsko-radziecka na terenie Prus wschodnich była także zależna od potwierdzenia w traktacie pokojowym z Niemcami.

Obszar nowej Polski	Ludność
Powierzchnia: 311,7 tys. km^2	W lutym 1946 r. wynosiła 23,9 mln osób (o 30% mniej niż w 1938 r.)

6. Partie polityczne.

Polska Partia Robotnicza (PPR)

• utworzona w czasie niemieckiej okupacji, 5 stycznia 1942 roku, w Warszawie z inicjatywy przybyłych z ZSRR polskich komunistów z tzw. Grupy Inicjatywnej (zrzuconych przez lotnictwo radzieckie na spadochronach 28 grudnia 1941 w okolicach Wiązowny), poprzez połączenie organizacji Związek Walki Wyzwoleńczej (utworzonej we wrześniu 1941) z kilkoma istniejącymi konspiracyjnymi grupami komunistycznymi, takimi jak: „Młot i Sierp”, Stowarzyszenie Przyjaciół ZSRR, Grupa Biuletynu Radiowego, Spartakus, Sztandar Wolności oraz grupa „Proletariusz”.

• Projekt utworzenia tej partii powstał w kierownictwie ZSRR, prawdopodobnie jako plan polityczny Stalina wobec powojennej Polski – PPR miała być w założeniach radzieckich alternatywą i przeciwwagą dla rządu w Londynie.

• PPR, która powstała podczas wojny, tuż po ataku Niemiec na ZSRR, swój bardzo ogólnikowy początkowo program oparła na wyzwoleniu Polski spod okupacji niemieckiej, odbudowie kraju, oraz na sojuszu z ZSRR.

• Wskazywano klasę robotniczą jako główną siłę walki narodowowyzwoleńczej.

• Odezwa wzywała do powstania ogólnokrajowego („Popierajcie za wszystkich sił zbrojne wystąpienia przeciw armii faszystowskich zaborców. Twórzcie oddziały partyzantki. Niech drugi front powstanie na tyłach niemieckich.”).

• Unikano krytyki rządu gen. Sikorskiego z którym Kreml zawarł w lipcu tego roku porozumienie polityczne

• Z „frontu narodowego” wykluczano jedynie „zdrajców i kapitulantów”. Pisano w niej o obronie interesów „mas pracujących” i o ich wyzwoleniu „z jarzma kapitalizmu”.

• Nowa Polska miała być państwem demokratycznym, likwidującym bezrobocie, biedę i nietolerancję wobec mniejszości narodowych. Z reform społecznych wymieniano jedynie reformę rolną i parcelację wielkich majątków.

• W marcu 1943 r. ukazuje się kolejny dokument programowy „O co walczymy? (Deklaracja Polskiej Partii Robotniczej)”, który szerzej odnosi się do kwestii społecznych i politycznych zaznaczając ,że to program minimum. W dokumencie zakłada się unieważnienie wszystkich mianowań rządu w Londynie i szybko następujące po wojnie wybory 5 przymiotnikowe oraz powołanie specjalnego trybunału dla winnych klęski wrześniowej; pełną swobodę słowa , druku i zgromadzeń. Odnośnie do granic : „włączyć do państwa polskiego wszystkie ziemie polskie – na ziemiach spornych decyduje wola ludności. Uznać zasadę prawa narodów do samostanowienia o sobie”. Zakładano prowadzenie polityki zagranicznej w oparciu o sojusz z ZSRR. W kwestiach gospodarczych przewidywano m.in. „uspołecznić przedsiębiorstwa bankowe i wielkoprzemysłowe z wprowadzeniem kontroli nad produkcją uspołecznionych przedsiębiorstw przemysłowych przez komitety fabryczne”, „wywłaszczyć bez odszkodowania gospodarstwa obszarnicze powyżej 50 ha”, „wprowadzić (…) minimum płacy dla robotników i pracowników umysłowych. Zapewnić prawo do pracy dla wszystkich.”. Postulowano wprowadzenie zasady planowania we wszystkich dziedzinach życia gospodarczego i kulturalnego oraz opracowanie wielkiego planu odbudowy i rozbudowy gospodarki narodowej (głównie w zakresie uprzemysłowienia i elektryfikacji). Deklarowano bezpłatność nauki, leczenia i lekarstw.

• W listopadzie 1943 roku Gomułka formułuje treść nowego manifestu programowego PPR „O co walczymy? Deklaracja Programowa Polskiej Partii Robotniczej”. Odmawiał on legalizmu rządowi w Londynie i Delegaturze i potępiał dążenie do „rozpalenia wojny domowej” przez niektóre siły podziemia (była to reakcja na zamordowanie w Mogielnicy 5 członków PPR). Odnośnie do kwestii ziem wschodnich wyraźnie stwierdzono, że jest to probierz „szczerości haseł demokratycznych” i dodawano, że „nie można odmawiać narodom , ukraińskiemu i białoruskiemu, prawa określenia przynależności państwowej zgodnie z wolą ludności. Zabezpieczy nam to pokój na wschodzie i wzmocni naszą pozycję na zachodzie i nad Bałtykiem.”. Deklaracja stwierdzała: „Na zachodzie i nad Bałtykiem musimy uzyskać ziemie etnograficznie polskie, wynarodowione i zgermanizowane przemocą w ciągu wieków(…).”

• Utworzenie KRN wiązało się też z konfliktem Gomułki z Bierutem. Gomułka uważał ,że kluczową sprawą dla komunistów w Polsce jest pozyskanie autentycznego poparcia społecznego (stąd ciągłe próby rozmów z lewicowymi socjalistami z RPPS i ludowcami w celu włączenia ich do KRN). Bierut uznawał za najważniejsze wkroczenie do Polski Armii Czerwonej i jej poparcie dla przemian ustrojowych”

Polska Partia Socjalistyczna(PPS)

• Związana z PPR część działaczy Robotniczej Partii Polskich Socjalistów doprowadziła do stworzenia tzw. Odrodzonej PPS (zwanej również "lubelską") z Edwardem Osóbką-Morawskim i Józefem Cyrankiewiczem na czele, wywodzącej się głównie z RPPS, zasilonej jednak zwłaszcza w 1945 i 1946 część liczbą działaczy przedwojennej PPS oraz PPS-WRN.

• PPS współtworzyła rząd w latach 1945–1948, a jej przedstawiciele otrzymali wówczas funkcję premiera, wchodzili także w skład Rady Ministrów i KRN.

• Część działaczy PPS-WRN kontynuowała działalność konspiracyjną zakończoną aresztowaniami. Działacze przedwojennej PPS i PPS-WRN z Zygmuntem Żuławskim na czele usiłowała się włączyć w "lubelską" PPS, co jednak zakończyło się niepowodzeniem. Niepowodzeniem okazała się również próba utworzenia legalnej Polskiej Partii Socjalno-Demokratycznej (PPSD). Ostatecznie Zygmunt Żuławski kandydował z list PSL jako "niezależny socjalista".

• Los krajowej PPS, skupiającej 500 tysięcy osób, przypieczętował w grudniu 1948 tzw. kongres zjednoczeniowy, podczas którego partia formalnie połączyła się z komunistyczną Polską Partią Robotniczą, faktycznie natomiast została przez nią wchłonięta, tworząc Polską Zjednoczoną Partię Robotniczą.

• Po 1948 przetrwała niezależna PPS na emigracji, na czele której stali Adam Ciołkosz i Zygmunt Zaremba, od lat sześćdziesiątych podzielona na tle taktyki i strategii działania.

Polskie Stronnictwo Ludowe (PSL)

• W czasie II wojny światowej działacze dawnego PSL współtworzyli rząd na uchodźstwie, a w kraju zorganizowali oddziały partyzanckie współpracujące z AK o nazwie Bataliony Chłopskie.

• Pod koniec wojny premierem rządu na wychodźstwie został Stanisław Mikołajczyk, lider SL „ROCH” . Bezpośrednio po wojnie wrócił on do Polski i reaktywował partię (SL, potem PSL).

• W wyniku zlikwidowania przez władze stalinowskie podziemia niepodległościowego rozbiciu struktur oporu społecznego PSL Mikołajczyka stało się jedyną platformą opozycji, jaka sprzeciwiała się porządkowi wprowadzonemu przez nowe władze.

• PSL stało się głównym przedmiotem ataku ze strony komunistów, którzy już wcześniej zmontowali swoje Stronnictwo Ludowe. W wyniku rozłamu powstało też PSL „Nowe Wyzwolenie”, które w wyborach startowało oddzielnie.

• Ataki w trakcie kampanii referendalnej w 1946 oraz wyborczej w 1947 doprowadziły do rozbicia partii na nurt „konserwatywny” i „ugodowy”.

• W czasie kampanii przed wyborami do Sejmu Ustawodawczego w 1947, władze komunistyczne powołały Państwową Komisję Bezpieczeństwa, której zadaniem miało być koordynowanie działań aparatu represji MBP, LWP, UB, MO, ORMO i KBW wobec działaczy ludowych. Aresztowano wówczas ok. 80 tysięcy lokalnych działaczy PSL, bojówki PPR i UB zamordowały skrytobójczo 200 ludowców.

• Ostatecznie z powodu sfałszowania wyniku wyborów w Sejmie PSL miał 28 mandatów na 444 miejsca. Pod koniec 1948 stronnictwo liczyło tylko ok. 30 tys. członków. Prezesem szczątkowego PSL został Józef Niećko, a resztki partii połączyły się z prokomunistycznym Stronnictwem Ludowym w 1949, tworząc Zjednoczone Stronnictwo Ludowe (ZSL).

Stronnictwo Ludowe (SL)

• polska chłopska partia polityczna, utworzona 28 lutego 1931 r. z połączenia PSL "Piast", PSL "Wyzwolenie" i Stronnictwa Chłopskiego. W 1939 liczyło około 130 tysięcy członków.

• Po klęsce wrześniowej SL przeszło do konspiracji i działało pod kryptonimem SL-"Roch" i "Trójkąt". Skupiając kilkadziesiąt tysięcy działaczy, było najsilniejszym konspiracyjnym stronnictwem politycznym w okupowanej Polsce.

• Program stronnictwa w zakresie spraw politycznych obejmował: obronę przed dyktaturą, przywrócenie parlamentarno-demokratycznego systemu rządów i wolnych wyborów, niezależność sądownictwa i samorządu, respektowanie praw obywatelskich. Stronnictwo deklarowało również gotowość współdziałania z rolnikami innych narodowości w obrębie państwa. Pozostałe postanowienia miały wyraźnie kompromisowy charakter. W szczególności dotyczyło to takich, kwestii jak sprawy wyznaniowe, gdzie program nawiązywał do odpowiednich postanowień konstytucji marcowej, akcentując jednocześnie potrzebę niezależności Kościoła od państwa. Chodziło o przeciwstawienie się próbom związania duchowieństwa z rządzącym obozem.

• W okresie 1944–1945 część działaczy chłopskich współdziałając z komunistami zorganizowała własne struktury partyjne, również pod nazwą Stronnictwo Ludowe, skupiając latem 1945 do 200 tysięcy osób. Przywódcy obu „Stronnictw Ludowych” nie doszli do porozumienia w sprawie zjednoczenia i dlatego 22 sierpnia 1945 Prezydium Krajowej Rady Narodowej wyraziło zgodę na działalność partii Mikołajczyka, która odtąd występowała pod nazwą Polskie Stronnictwo Ludowe. Większość członków SL razem z jego ówczesnym przewodniczącym Stanisławem Bańczykiem przeszła do mikołajczykowskiego PSL, zaś Bańczyk został wiceprezesem PSL.

• Prokomunistyczne Stronnictwo Ludowe wraz z ugrupowaniem PSL-Lewica (utworzonym jesienią 1947 roku po ucieczce Mikołajczyka) stanowiło trzon późniejszego Zjednoczonego Stronnictwa Ludowego (ZSL), na którego czele stanął Józef Niećko.

Stronnictwo Pracy (SP)

• polska chadecka partia polityczna działająca w II RP, na emigracji (od 1939 do 1990) oraz w pierwszych latach Polski Ludowej (1945–1950).

• Stronnictwo Pracy powstało 10 października 1937 w wyniku połączenia Polskiego Stronnictwa Chrześcijańskiej Demokracji, Narodowej Partii Robotniczej i Związku Hallerczyków.

• Początkowo występowało przeciw sanacji.

• Pierwszym prezesem partii został Wojciech Korfanty. Najsilniejsze struktury SP miało na Śląsku i na Pomorzu. W czasie II wojny światowej SP (krypt. Romb) wchodziło w skład rządów RP na uchodźstwie. Trzej politycy stronnictwa pełnili funkcję Delegata Rządu na Kraj: Cyryl Ratajski (1940–1942), Jan Jankowski (1943–1945) i Jerzy Braun (1945).

• Program Stronnictwa Pracy był typowo chrześcijańsko-demokratyczny. W kwestii spojrzenia na człowieka ugrupowania odrzucało zarówno totalizm, jak i skrajny liberalizm jako prowadzące odpowiednio do niewoli i anarchii. Opowiadało się za wizją chrześcijańską jako traktującą człowieka z szacunkiem, obdarzonego rozumem i wolną wolą, będącego więc wolnym i odpowiedzialnym za swoje czyny. Podkreślało historyczną rolę chrześcijaństwa jako „potężnego czynnika dziejotwórczego Polski”, kształtującego psychikę i obyczaje pokoleń oraz polską kulturę. Rolę państwa określało jako służebną narodowi, a nie jako cel sam w sobie. Popierało ustrój demokratyczny jako najlepszą drogę do realizacji dobra powszechnego. Krytykowało liberalny kapitalizm, który służy jedynie zyskowi, a nie liczy się ze sprawiedliwością, godnością ludzką oraz dobrem powszechnym. Uznawało jednak za podstawę gospodarki własność prywatną. Próbowało niejako pogodzić gospodarkę planową z elementami wolnorynkowymi.

7. Podziemie polityczne i wojskowe.

• Podziemie polityczne i zbrojne w Polsce w latach 1944-1948, powstało jako odpowiedź na powołanie w ZSRR Polskiego Komitetu Wyzwolenia Narodowego (PKWN), tworu komunistów dążących do przejęcia władzy w Polsce, wykorzystujących w tym celu obecność na ziemiach polskich Armii Czerwonej.

• Akcje większości oddziałów podziemia antykomunistycznego były wymierzone w oddziały zbrojne UB, KBW, MO oraz akcji ekspropriacyjnych. Do akcji ekspropriacyjnych zalicza się między innymi akcje wielkopolskiego oddziału Antoniego Fryszowskiego: atak na spółdzielnię Samopomocy Chłopskiej w Wierzbinku (wrzesień 1946) i atak na spółdzielnię SCh w Mostkach (maj 1947).

• Już w roku 1943 w związku z niemieckimi klęskami na wschodnim froncie dowództwo AK rozpoczęło tworzenie struktur na wypadek okupacji przez ZSRR. Powstała organizacja NIE łącząca struktury cywilne i wojskowe, mająca na celu samoobronę i podtrzymywanie morale polskiego społeczeństwa w oczekiwaniu na wojnę Zachodu z ZSRR. Organizacja ta jednak została znacznie osłabiona w wyniku akcji „Burza” i powstania warszawskiego, dodatkowym ciosem było aresztowanie dwóch najważniejszych osób w konspiracji: gen. bryg. Emila Fieldorfa i gen.bryg. Leopolda Okulickiego.

• 7 maja 1945 rozwiązano NIE i powołano nową organizację: Delegaturę Sił Zbrojnych na Kraj, która przetrwała kilka miesięcy i została zastąpiona Ruchem Oporu bez Wojny i Dywersji „Wolność i Niezawisłość”.

• Sytuacja, w której znalazły się organizacje niepodległościowe, była skrajnie ciężka: w kraju szalał terror NKWD i polskich służb bezpieczeństwa, zachodnie mocarstwa przestały uznawać rząd emigracyjny, a od działań Delegatury odciął się premier Stanisław Mikołajczyk szukający możliwości kompromisu z komunistami.

• WiN zamierzało unikać konfrontacji i walk, a skupić się na metodach politycznego i propagandowego wpływu na społeczeństwo. W zbliżających się wyborach poparto jedyną legalną opozycję: Polskie Stronnictwo Ludowe. W rzeczywistości jednak poakaowskie oddziały, nastawione na walkę zbrojną, nie potrafiły i nie chciały przestawić się na działalność cywilną.

• W największym okresie działalności organizacja liczyła 25-30 tys. ludzi.

• Ważne miejsce w podziemiu zbrojnym zajmowały oddziały partyzanckie obozu narodowego - Narodowe Siły Zbrojne, dysponujące po wkroczeniu Armii Czerwonej siatką 11 komend terenowych, i Narodowy Związek Wojskowy należący do Stronnictwa Narodowego, dysponujący 6 komendami terenowymi. Wyróżniały się one aktywnością i rozmachem przeprowadzanych akcji zbrojnych.

• Mimo wydania przez Rząd Tymczasowy dekretu amnestyjnego (21 VIII 1945) w kraju zaznaczał się dalszy wzrost działalności oddziałów partyzanckich spowodowany nasileniem się terroru ze strony UB, MO i Korpusu Bezpieczeństwa Wewnętrznego (KBW).

• Nastąpiła eskalacja działań zbrojnych, które najczęściej polegały na odbijaniu więźniów z obozów internowania, atakowaniu gminnych i powiatowych placówek UB i MO, likwidowaniu informatorów UB i aktywistów Polskiej Partii Robotniczej.

• Szacuje się, że latem 1945 istniało ponad 100 oddziałów partyzanckich, liczebność pojedynczych oddziałów dochodziła niejednokrotnie do 200 osób. Dokonały one w latach 1945-1946 blisko 6,4 tys. "napadów terrorystycznych" i 11,4 tys. "napadów rabunkowych".

• Przeciwko oddziałom polskiego podziemia zbrojnego występowały siły Ministerstwa Bezpieczeństwa Publicznego - 27,5 tys. funkcjonariuszy, MO - 62 tys. funkcjonariuszy, KBW - 32 tys. żołnierzy, także radzieckie wojska wewnętrzne i liczne agendy NKGB (dane liczbowe z jesieni 1945).

• W latach 1945-1946 na ziemiach polskich trwał stan o cechach wojny domowej. W wyniku akcji zbrojnych zginęło po obu stronach 10,5 tys. osób. Na śmierć skazano ok. 1000 osób. Liczba zakatowanych w więzieniach jest trudna do ustalenia.

8. Kościół Katolicki.

• W 1945 roku władze komunistyczne uznały, że konkordat z 1925 r. nie obowiązuje w związku z dokonanymi przez Watykan zmianami granic diecezji w 1939 r. 

• Stopniowo ograniczano uprawnienia Kościoła w sferze społecznej. Likwidowano prasę i wydawnictwa katolickie, faktycznie zlikwidowano główną organizację charytatywną Caritas, dokonano nacjonalizacji kościelnych majątków ziemskich. Władzom komunistycznym nie udało się zlikwidować, ani przejąć Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego.

• W pierwszym okresie władze nie dążyły do otwartego konfliktu z Kościołem.

• Zaczęto wydawać „Tygodnik Powszechny”.

• Początkowo na czele Kościoła w Polsce stał prymas kard. August Hlond. Po jego śmierci w 1948 prymasem został abp Stefan Wyszyński. W 1950 r. doprowadził on do czasowego unormowania stosunków między rządem komunistycznym a Episkopatem zawierając porozumienie.

• Kościół katolicki był inwigilowany przez UB, a następnie przez SB. Przy SB funkcjonował specjalny Departament IV zajmujący się zwalczaniem Kościoła.

9. Narastanie terroru, nastroje społeczne- manifestacje 3 V 1946 r.

• Wprowadzono cenzurę prewencyjną.

• 13 VI 1946 r. uchwalono „mały kodeks karny”. Przewidywał m.in. kary za rozpowszechnianie „fałszywych informacji, które mogłyby wyrządzić istotną szkodę interesom państwa”

• Dekret o postępowaniu doraźnym wprowadzał karę śmierci lub dożywotniego więzienia, bez względu na to, jaką karą było ustawowo zagrożone konkretne przestępstwo.

• Powołano Komisję Specjalną do Walki z Nadużyciami i Szkodnictwem Gospodarczym. Uzyskała prawo osadzania oskarżonych, m.in. o korupcję, łapownictwo i spekulację, w obozach pracy przymusowej wydawanej na okres do 2 lat. Decyzję Komisji nie podlegały zaskarżeniu, a na jej czele stał członek BP PPR Roman Zambrowski.

• 22 IX wydano dekret o odpowiedzialności za klęskę wrześniową i faszyzację życia państwowego.

• 21 II 1946 r. utworzono Ochotniczą Rezerwę Milicji Obywatelskiej (ORMO), której liczebność przekroczyła wkrótce 80 tys. ludzi.

• W marcu 1946 r. powołano Państwowy Komitet Bezpieczeństwa, mający koordynować walkę z podziemiem i posiadający swoje odpowiedniki w poszczególnych województwach. Przewodniczącym był marszałek Rola-Żymierski.

• Walka z podziemiem zbrojnym stawała się pretekstem do prowadzenia szerokich akcji pacyfikacyjnych, określanych jako „oczyszczanie terenu”. Jedną z największych rozpoczęto w końcu stycznia 1946 r. i objęto nią województwa: warszawskie, białostockie i lubelskie. W trakcie pacyfikacji dochodziło nieraz do niszczenia całych wsi.

• 2 V 1946 r. funkcjonariusze UB z Puław spalili ponad 400 zabudowań w miejscowości Wąwolnica. Grupy UB konfiskowały mienie i wysiedlały całe rodziny podejrzane o współpracę z podziemiem. Wydawane wyroki śmierci (przez rozstrzelanie lub powieszenie) często były wykonywane publiczne, w obecności przymusowo zgromadzonych mieszkańców danej miejscowości; zachowały się raporty szefa białostockiego UB z takiej akcji, przeprowadzonej podczas świąt Bożego Narodzenia 1946 r. w powiatach sokólskim i bielskim.

• 3 maja w wielu miejscowościach doszło do burzliwych demonstracji, spowodowanych podjętą przez władze próbą zakazu publicznego obchodzenia Święta Konstytucji 3 maja. Największe rozmiary przybrały zajścia w Krakowie, gdzie aresztowano ok. tysiąca osób (głównie studentów), a 12 uczestnikom wytoczono proces.

• Wzrastało niezadowolenie społeczne. Ograniczenia kredytowe przez USA, zmniejszanie dostaw zboża przez UNRRA, a także niższe od zakładanych zbiory powodowały wzrost wolnorynkowych cen artykułów rolnych i uniemożliwiły pełne realizowanie zaopatrzenia kartkowego. Niskie płace i ciężkie warunki pracy. To wszystko spowodowało wybuch strajków. Łącznie w 1946 r. wybuchło 140 strajków.

• W 1 połowie 1946 r. PPR wzmogła kampanię propagandową przeciwko PSL. Jego członkowie zostali represjonowani.

10. Referendum ludowe 30 VI 1946 r.

• Decyzję o przeprowadzeniu referendum ludowego podjęła KRN 27 IV 1946 r.

• Prawo do głosowania uzyskali wszyscy obywatele polscy, którzy ukończyli 21 lat.

• Postawiono 3 pytania:

1) Czy jesteś za zniesieniem Senatu?

2) Czy chcesz utrwalenia w przyszłej Konstytucji ustroju gospodarczego, zaprowadzonego przez reformę rolną i unarodowienie podstawowych gałęzi gospodarki krajowej, z zachowaniem ustawowych uprawnień inicjatywy prywatnej?

3) Czy chcesz utrwalenia zachodnich granic Państwa Polskiego na Bałtyku, Odrze i Nysie Łużyckiej?

• Kierowane przez PPR partie „bloku demokratycznego” wzywały do głosowania „3x tak”. Natomiast PSL namawiał do zagłosowania „nie” na pierwsze pytanie i 2 x tak.

• Z tym stanowiskiem nie zgadzała się część członków Rady Naczelnej PSL, zwolenników porozumienia z komunistami. Utworzyli oni fasadowe PSL „Nowe Wyzwolenie”, na którego czele stanął Tadeusz Rek.

• Próbując pozyskać chłopów, rząd wydał 6 czerwca uchwałę znoszącą świadczenia rzeczowe natomiast, aby skłonić ich do sprzedawania państwu produktów rolnych, zagwarantował możliwość nabywania za uzyskane w ten sposób pieniądze tanich towarów przemysłowych.

• Urzędnicy i nauczyciele otrzymali większe pensje. Przeprowadzono też intensywną akcję propagandową.

• Oficjalne wyniki referendum ogłoszono dopiero 12 lipca. Poinformowano, że do urn przystąpiło ponad 85% uprawnionych.

• „Tak” na pierwsze pytanie miało odpowiedzieć 68,2% głosujących, na drugie- 77,3%, a na trzecie- 91,4%. Tylko w Krakowie na 84% wyborców odpowiedziało na pierwsze „nie”.

• Kierownictwo PSL uznało, że wybory zostały sfałszowane. Przeciw fałszerstwom protestowali Stanisław Mikołajczyk oraz przedstawiciele USA i Wielkiej Brytanii. Propaganda bloku wschodniego wykorzystała to, nazywając przywódcę PSL zdrajcą, pozwalającym mieszać się obcym mocarstwom w sprawy Polski.

11. Pogrom Żydów w Kielcach.

• Pogrom kielecki — seria napadów na ludność żydowską, jaka miała miejsce 4 lipca 1946 r. w Kielcach. Pogromu dokonali polscy mieszkańcy Kielc, jak również żołnierze Wojska Polskiego i Korpusu Bezpieczeństwa Wewnętrznego oraz funkcjonariusze Milicji Obywatelskiej. Bezpośrednią przyczyną pogromu była plotka o uwięzieniu przez Żydów w piwnicy budynku przy ul. Planty 7 ośmioletniego chłopca – Henryka Błaszczyka, w celu dokonania na nim mordu rytualnego. W wyniku pogromu zginęło 39 Żydów (35 zostało rannych). Zginęło też 2 Polaków.

• Pogrom kielecki wzburzył opinię publiczną w Polsce i za granicą, wzmógł emigrację Żydów z Polski i innych krajów europejskich, i przyczynił się do rozpowszechnienia w świecie stereotypu Polaka-antysemity.

12. Wybory do Sejmu Ustawodawczego 19 I 1947 r.

• Sejm miał być złożony z 444 posłów, w tym 72 uzyskiwało mandaty z listy państwowej.

• Kraj podzielony został na 52 okręgi wyborcze o liczbie mandatów od 3 do 12.

• Czynne prawo wyborcze dla obywateli, którzy skończyli 21 lat.

• Komisje mogły pozbawić prawa do głosowania osoby podejrzane o współpracę z Niemcami lub z podziemiem.

• W czasie wyborów wzmógł się terror wobec członków PSL. (PSL pozostawał jedyną partią opozycyjną tolerowaną przez komunistów).

• 4 grudnia 1946 roku Bolesław Bierut poprosił o pomoc radzieckich funkcjonariuszy, którzy wcześniej sfałszowali wyniki referendum ludowego. 10 stycznia 1947 roku do Warszawy przybyła ekipa płk Arona Pałkina, naczelnika wydziału D Ministerstwa Bezpieczeństwa Państwowego ZSRR, specjalizująca się w fałszowaniu i preparowaniu dokumentów pisanych. Państwowa Komisja Bezpieczeństwa przeprowadziła skoordynowaną akcję LWP, KBW, MO, UB i ORMO przeciwko działaczom i politykom PSL. Aresztowano ok. 50-60 tysięcy lokalnych działaczy i sympatyków PSL. Wielu zatrzymanym nie przedstawiono żadnych oficjalnych zarzutów lub nakazu aresztowania. Tajne bojówki PPR i UB, terroryzowały wsie, dokonując skrytobójczych mordów na ok. 200 członkach PSL.

  	Komitet Wyborczy	Mandaty	% głosów
  	Blok Demokratyczny (PPR, PPS, SD, SL)	394	80,1%
  	Polskie Stronnictwo Ludowe	28	10,3%
  	Stronnictwo Pracy	12	4,7%
  	Polskie Stronnictwo Ludowe "Nowe Wyzwolenie"	7	3,5%
  	Bezpartyjni	3	1,4%

• Frekwencja wg oficjalnych danych wyniosła 89,9 %.

13. Mała konstytucja 19 II 1947 r.

• Najwyższymi organami Rzeczypospolitej Polskiej są: w zakresie ustawodawstwa - Sejm Ustawodawczy, w zakresie władzy wykonawczej - Prezydent Rzeczypospolitej, Rada Państwa i Rząd Rzeczypospolitej, w zakresie wymiaru sprawiedliwości - niezawisłe sądy.

• Zakres działania Sejmu Ustawodawczego obejmuje:

a) uchwalenie Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej,

b) ustawodawstwo,

c) kontrolę nad działalnością Rządu i ustalanie zasadniczego kierunku polityki Państwa.

• Sejm może w drodze ustawy udzielić rządowi pełnomocnictw do wydawania dekretów z mocą ustawy z wyłączeniem spraw: konstytucji, ordynacji wyborczej, kontroli państwowej, odpowiedzialności Prezydenta Rzeczypospolitej i ministrów, przewidzianej w art. 27, budżetu, narodowego planu gospodarczego, zmiany systemu monetarnego, poboru rekruta, ustroju samorządu i ratyfikacji umów międzynarodowych.

• Pełnomocnictwa wymienione w ust. 1 mogą być udzielone tylko na okresy między sesjami lub w razie odroczenia sesji Sejmu oraz na okres po rozwiązaniu Sejmu Ustawodawczego do czasu ukonstytuowania się nowego Sejmu.

• Prawo inicjatywy ustawodawczej przysługuje Rządowi, Sejmowi i Radzie Państwa.

• Kadencja Sejmu Ustawodawczego trwa 5 lat , licząc od dnia otwarcia Sejmu.

• Prezydent Rzeczypospolitej zwołuje Sejm na zwyczajną sesję jesienną corocznie najpóźniej w październiku. Sesja jesienna nie może być zamknięta przed uchwaleniem ustaw o budżecie, narodowym planie gospodarczym i poborze rekruta lub przed upływem dwóch miesięcy od jej zwołania.

• Jeżeli Sejm w ciągu trzech miesięcy od przedłożenia mu przez Rząd projektów nie uchwali ustaw o budżecie, narodowym planie gospodarczym i poborze rekruta, Prezydent Rzeczypospolitej za zgodą Rady Państwa ogłosi te ustawy w brzmieniu projektów rządowych.

• Sejm wybiera ze swego grona Marszałka, 3 wicemarszałków, sekretarzy i komisje.

• Sejm wybiera Prezydenta Rzeczypospolitej na lat siedem bezwzględną większością głosów w obecności co najmniej dwóch trzecich ustawowej liczby posłów.

• Do Rady Państwa wchodzą:

• Prezydent Rzeczypospolitej jako przewodniczący,

• Marszałek i wicemarszałkowie Sejmu Ustawodawczego,

• Prezes Najwyższej Izby Kontroli.

• W czasie wojny do Rady Państwa wchodzi również Naczelny Dowódca Wojska Polskiego.

• Zakres działania Rady Państwa obejmuje:

a) sprawowanie zwierzchniego nadzoru nad terenowymi radami narodowymi w granicach uprawnień Krajowej Rady Narodowej i Prezydium Krajowej Rady Narodowej na zasadzie ustawy z dnia 11 września 1944 r. o organizacji i zakresie działania rad narodowych,

b) zatwierdzanie dekretów z mocą ustawy, uchwalonych na podstawie pełnomocnictw, udzielonych Rządowi przez Sejm,

c) kompetencje Prezydium Krajowej Rady Narodowej, wynikające z obowiązującego ustawodawstwa,

d) podejmowanie uchwał w przedmiocie wprowadzenia stanu wyjątkowego lub wojennego (art. 19 ust. 2),

e) wyrażanie zgody na ogłoszenie ustaw o budżecie, narodowym planie gospodarczym i poborze rekruta w przypadkach przewidzianych w art. 8,

f) inicjatywę ustawodawczą,

g) rozpatrywanie sprawozdań Najwyższej Izby Kontroli.

• Na wniosek Rady Ministrów Rada Państwa może wprowadzić stan wyjątkowy lub wojenny. Zarządzenie takie winno być przedłożone Sejmowi na najbliższym posiedzeniu do zatwierdzenia i traci moc w razie nieprzedłożenia lub odmowy zatwierdzenia przez Sejm.

14. Zasiedlenie i zagospodarowanie ziem zachodnich i północnych.

• W skład przyłączonych do Polski ziem północnych i zachodnich wchodziły następujące, położone na wschód od Odry (z dodaniem położonych na zachód od Odry okolic Szczecina) i Nysy Łużyckiej prowincje Niemiec (wcześniej pruskie): południowa część Prus Wschodnich: ok. 23 354 km², wschodnia część Śląska ok. 34 529 km², wschodnia część Pomorza ok. 31 301 km², Nowa Marchia 11 329 km², wschodnia część Saksonii ok. 142 km². Razem: ok. 101 000 km².

• Teren ten w 1939 zamieszkiwało 7,1 miliona Niemców i 1,3 miliona Polaków. W ostatnich miesiącach II wojny światowej znaczna część populacji uciekła przed zbliżającą się armią sowiecką. Pozostali na miejscu oraz ci, którzy powrócili po przejściu frontu, zostali poddani weryfikacji narodowościowej przez administrację polską. Uznani za Niemców zostali następnie w ogromnej większości wysiedleni. Podstawę międzynarodowo-prawną wysiedleń stanowiło Porozumienie Poczdamskie, zawarte pod koniec konferencji w Poczdamie, które przyzwalało na wysiedlenie Niemców z utraconych terenów w sposób „humanitarny”.

• [Dziś na terenie „ziem odzyskanych” znajdują się następujące polskie województwa lub ich części: warmińsko-mazurskie, pomorskie (bez części środkowej), wielkopolskie (część północno-zachodnia), zachodniopomorskie, lubuskie, dolnośląskie, opolskie (bez części północno-wschodniej), śląskie (część zachodnia). Teren „ziem odzyskanych” zamieszkuje obecnie ok. 10 milionów osób; dużą ich część stanowią wysiedleni z polskich kresów wschodnich Polacy i ich potomkowie.]

• Po zakończeniu wojny, na konferencji poczdamskiej oddano tereny na wschód od Odry i Nysy Łużyckiej polskiej jurysdykcji.

• W okresie od listopada 1945 do stycznia 1949 przejęło to zadanie Ministerstwo Ziem Odzyskanych, któremu szefował Władysław Gomułka. Jego zadaniem była szeroko pojęta administracja Ziemiami Odzyskanymi oraz scalenie ich z resztą kraju.

• Powołanie odrębnego resortu wyodrębnionego na podstawie kryterium nie rzeczowego, a terytorialnego było również zabiegiem politycznym, mającym na celu wyłączenie dużej części terytorium kraju spod władania Ministerstwa Administracji Publicznej, na którego czele stał Władysław Kiernik z PSL-u.

• Ministerstwo Ziem Odzyskanych koordynowało ponadto działalność innych ministerstw na tych terenach, z wyjątkiem Ministerstwa Spraw Zagranicznych oraz Żeglugi i Handlu Zagranicznego. W latach 1945-1950 przy prezesie Rady Ministrów działała Komisja Ustalania Nazw Miejscowości, która ustaliła nazewnictwo na tych terenach.

• Początkowo na Ziemiach Odzyskanych wprowadzono podział na okręgi: Śląsk Opolski, Dolny Śląsk, Pomorze Zachodnie, Prusy Wschodnie (Mazury) oraz obwody, odpowiadające dawnym powiatom niemieckim. Stąd wojewodowie i starostowie na tym terenie nazywani byli w pierwszym okresie okręgowymi i obwodowymi pełnomocnikami rządu. W tym czasie nie powstały jeszcze 

rady narodowe ze względu na małą liczbę ludności polskiej. Stopniowo zaczęto tworzyć

województwa: w 1945 utworzono gdańskie, a rok później olsztyńskie, szczecińskie

i wrocławskie. Podział taki przetrwał do 1950, kiedy wydzielono województwa:

koszalińskie, opolskie i zielonogórskie. Dokonano wówczas także szeregu drobniejszych

zmian w podziale administracyjnym i zniesiono ostatecznie odrębność Ziem

Odzyskanych w odniesieniu do reszty kraju.

15. Plan Odbudowy Gospodarczej (1947-1949).

• 2 lipca 1947 r. sejm przyjął ustawę o POG, którego wytyczne opracowali pracownicy CUP (Centralny Urząd Planowania).

• Cel: „podniesienie stopy życiowej pracujących warstw ludności powyżej poziomu przedwojennego”.

• Plan przewidywał równoprawną rolę trzech sektorów w gospodarce: państwowego, spółdzielczego i prywatnego.

• W latach 1947–1949 miała w zasadzie być zakończona odbudowa gospodarki polskiej i równocześnie zmienione proporcje między produkcją przemysłową a rolną.

• Założenia planu nie przewidywały budowy nowych zakładów. Środki inwestycyjne przeznaczono głównie na odbudowę najmniej zniszczonych przedsiębiorstw. Plan dawał pierwszeństwo odbudowie przemysłu pracującego na potrzeby ludności. 

• Mimo klęski nieurodzaju w 1947 roku i zlikwidowania w kwietniu 1948 CUP (na jego miejsce powołano Państwową Komisję Planowania Gospodarczego), na ogół przyjmuje się, że założenia planu zostały w podanym czasie zrealizowane. Podaje się, że dochód narodowy w 1949 roku był o 24% wyższy niż w roku 1938 i o 53% wyższy niż w 1947. 

• W 1947 r. produkcja rolna wynosiła zaledwie 66% przeciętnego poziomu przedwojennego. W 1949 r. produkcja 4 zbóż wyniosła 88,5% , ziemniaków 89,4% , a produkcja zwierzęca 80% poziomu z lat 1934-38.

• W 1947 przeprowadzono nacjonalizację handlu. Rzucono hasło „bitwy o handel” i rozpoczęto walkę z handlem prywatnym za pośrednictwem utworzonego w maju tego roku Biura Cen, które ustalało dopuszczalne marże i ceny maksymalne. Kupców obciążono ogromnymi podatkami. W czerwcu wprowadzono ustawę o koncesjonowaniu. W trakcie bitwy o handel liczba prywatnych sklepów spadła z ponad 134 tys. w 1947 r. do ok. 78 tys. w 1949 r.

• Zastąpiono sklepy prywatne siecią Państwowych Domów Towarowych (PDT).

11