Sposoby postepowania z dzieckiem przejawiającym zachowania agresywne

Agresja jest jednym z najpoważniejszych zagrożeń współczesnego świata. W literaturze istnieje wiele definicji agresji. W większości podkreślają one element umyślności i następstwo poniesionej szkody. Agresją nazywane jest każde zamierzone działanie w formie otwartej, które ma na celu wyrządzenie komuś krzywdy, straty, bólu. ¹

Termin agresja jest używany także w określeniu zachowań skierowanych na zrobieniu komuś krzywdy, prowadzącej do wyrządzenia zła i bólu. Istnieje wąskie i szerokie pojęcie agresji. W odniesieniu do pierwszego „zachowaniami agresywnymi są zarówno zachowania skierowane na zewnątrz przeciwko określonym osobom lub rzeczom, jak też zachowania skierowane przeciw samemu sobie, zarówno zachowania przybierające formę izolacji, jak też polegające na demonstracji lub ataku. W ujęciu węższym natomiast zachowaniami agresywnymi są tylko niektóre z wymienionych rodzajów zachowań, w szczególności zaś zachowania skierowane na zewnątrz, przeciw określonym osobom lub rzeczom, a przybierające formę ataku”²

W filozofii agresja definiowana jest jako skłonność do przejawiania postawy ofensywnej, nastawionej na atak. W naukach humanistycznych termin agresji określa się jako pewną kategorię zachowań, których cechą konstruktywną jest zadawanie bólu, krzywdy i cierpienia drugiego człowiekowi. Psychologia i pedagogika przez agresję rozumie „wszelkie działanie (fizyczne lub słowne), którego celem jest wyrządzenie krzywdy fizycznej lub psychicznej, rzeczywistej lub symbolicznej jakiejś osobie lub czemuś, co ją zastępuje”³

Przyczyny agresji i przemocy u uczniów:

1. Czynniki biologiczne: Wyróżnia się kilka czynników biologicznych, które mogą wpływać na zachowania agresywne: czynniki temperamentne: dziecko o charakterze „gorącym” jest narażone na wytworzenie wzorców agresywnych zachowań. Zaburzona dynamika przebiegu procesów nerwowych, która objawia się poprzez nadpobudliwość psychoruchową, wiążącą się ze wzmożoną aktywnością dziecka i problemami z kontrolowaniem własnego zachowania, wysoki poziom hormonów, zwłaszcza testosteron u chłopców.

2. Środowisko rodzinne: Przyczyny agresji u dziecka szuka się także w środowisku wychowawczym jakim jest rodzina. Badania ukazują, że negatywny wpływ na dziecko mają trzy czynniki rodzinne: brak ciepła i zaangażowania w sprawy dziecka, brutalne i agresywne zachowanie rodzica, rodziców, przyzwalająca i tolerancyjna postawa wobec zachowań agresywnych u dziecka.

3. Wpływ grupy rówieśniczej: Rówieśnicy są ważnym obszarem odniesienia dla dzieci. Naśladowanie pewnych zachowań kształtuje u dzieci pewne wzorce. Te zachowania to: naśladowanie agresywnych zachowań np. starszych kolegów, zmniejszenie kontroli nad swoim zachowaniem agresywnym pod wpływem grupy, zmniejszenie osobistej odpowiedzialności za agresywne zachowania, poprzez „rozłożenie” jej między inne osoby (wszyscy to robią).

4. Wpływ środowiska szkolnego: Ważne są czynniki ryzyka przemocy związane bezpośrednio z sytuacją szkolną: czynniki związane z organizacją nauczania – nuda, brak zagospodarowania czasu, nadmiar bodźców, hałas, brak zajęć pozalekcyjnych, zły system norm- system niejasny, niespójny, niewłaściwa reakcja nauczyciela na zachowania agresywne-bagatelizowanie, brak reakcji na wykroczenia, brak skutecznej mediacji w przypadku konfliktu, niewłaściwy sposób relacji uczeń – nauczyciel – rodzic. ⁴

Zagłębiając się w przyczyny zachowań agresywnych uczniów, należy spojrzeć na aspekt biologiczny problemu. Agresywne zachowania człowieka, mają swoje źródło w obszarze kory mózgowej, zwanym ciałem migdałowym. W chwili zagrożenia, układ nerwowy stymuluje określony obszar mózgu, przygotowując jednostkę do walki. ⁵

Program przeciwdziałania agresji i przemocy w szkole powinien być podstawą do zmniejszania problemu oraz przeciwdziałania mu. Program powinien określać ramy, w których ma się odbywać zapobieganie i interwencja. Proces tworzenia programu powinien zawierać kilka elementów: podnoszenie świadomości zjawiska agresji i przemocy, mierzenie poziomu przemocy w szkole i klasie, budowanie planu, interwencje, ewaluacja. ⁶

Warunki psychologiczne, które decydują o efekcie końcowym można podzielić na kilka grup:

1. Integracja i zachowanie

Proces wychowania to z natury wspólne oddziaływanie dorosłych na dzieci. Braki w zakresie pogłębionej współpracy zmniejszają wysiłki pojedynczych osób. Podczas ograniczania i likwidowania zachowań agresywnych najważniejsze są działania zintegrowane, które wymagają wzajemnego zaufania. Nauczyciele nie mogą zatajać agresji pośród dzieci z własnej klasy – są to zachowania destrukcyjne. Konflikty w grupie należy rozwiązywać we własnych gronie, lub przy pomocy osób z zewnątrz, nie tracąc przy tym skuteczności działania. Dobrym pomysłem jest wprowadzenie warsztatów i treningów prowadzonych na odpowiednim poziomie.

2. Motywacja i zaangażowanie

Współpraca z ludźmi jest skomplikowanym procesem. Od świadomości przełożonych zależy to, czy zostaną podjęte działania długofalowe przynoszące sukces. Sukcesy w zakresie rozwiązywania problemu agresji i przemocy decydują o trwałej motywacji i zaangażowaniu w codzienne działania osób pojedynczych i całego zespołu.

3. Wiedza i umiejętności

Znaczenie wiedzy i umiejętności w szkole jest prawdą niepodważalną. Powinno się to także odnosić do wiedzy i kompetencji psychologicznych w zakresie procesu wychowania, który jest składnikiem ochrony młodych ludzi przed destrukcyjnymi fizycznymi i psychologicznymi skutkami agresji. W zakresie problematyki agresji kompetencje psychologiczne maja znaczenie zasadnicze, zaczynając od psychologicznego rozumienia tych zjawisk, po umiejętność kontaktów z ofiarami, sprawcami i świadkami agresji i przemocy. Pozostawanie w relacji psychologicznej z osobami zachowującymi się agresywnie wymaga wysokich kompetencji psychologicznych. Konieczne jest zrozumienie problemu i jednoczesny sprzeciw przeciwko złemu zachowaniu.

4. Wsparcie motoryczne i emocjonalne

Złożony problem agresji i przemocy oraz mnogość form i zjawisk im towarzyszących, powoduje u osób rozwiązujących te problemy różne wątpliwości, obawy i obciążenia emocjonalne. Wszystkie te osoby potrzebują wsparcia emocjonalnego. Ważne jest przewidzenie osób będących zapleczem merytorycznym, które służyć będą pomocą w sprawach szczególnie skomplikowanych. Warto zadbać o wsparcie ze strony doradców dla nauczycieli. Rozkład funkcjonalny szkoły jest istotnym elementem, zbyt wąskie schody i szatnie ułatwiają potrącenie kolegi, zakamarki do których nie dochodzi wzrok nauczyciela dyżurującego również sprzyjają zachowaniom agresywnym. ⁷

Rodzaje i formy zapobiegania agresji:

Na poziome całej szkoły: diagnoza problemu, pogłębianie wiedzy problemu, edukacja rodziców, stworzenie zasad i norm szkolnych, konferencje i inne akcje szkolne na temat problemu agresji w szkole, zajęcia pozaszkolne, działania angażujące uczniów, inne formy nadzoru: monitoring, ochrona, patrole szkolne, współpraca szkoły ze środowiskiem lokalnym, zaufana osoba, do której można się zwrócić z problemem agresji.

Na poziomy klasy: wspólnie ustalone reguły, które mają mieć na celu zapobieganie przemocy i określenie konsekwencji, spotkania: uczniowie – nauczyciele – rodzice, zajęcia profilaktyczne i psychoedukacyjne dla uczniów.

Na poziomie jednostki: mediacje, rozmowy z rodzicami ofiar przemocy, indywidualne rozmowy z ofiarami przemocy, rozmowy z rodzicami agresorów, grupy edukacyjne i terapeutyczne dla sprawców agresji i przemocy, włączanie sprawców przemocy w pozytywne działania na rzecz innych osób. ⁸

Jak pracować z dzieckiem agresywnym?

Należy zauważać w dziecku jego dobre strony, nie można poniżać, należy mówić o konkretnym złym zachowaniu a nie osobie jako całości. Należy wychwytywać dobre zachowania dziecka i je chwalić.

Aby przeciwdziałać zachowaniom agresywnym należy nakłaniać dziecko, aby powiedziało wprost, to co czuje, aby uczucia nie zalegały. Należy uczyć dziecko słowa „przepraszam”. Powinno się wzbudzać w dziecku uczucie empatii.

W przypadku pojawienia się u ucznia zachowań agresywnych mamy do wyboru trzy możliwe sposoby interwencji. 

Interwencje behawioralne:

Oparte o technikę uczenia się poprzez system kar i nagród. W klasie należy przede wszystkim ustalić listę celów do osiągnięcia , następnie zakomunikować te cele klasie w postaci jasnych reguł. Każde łamanie reguły musi zostać opisane w pełnej sekwencji ( przyczyna - początek - koniec - skutek). Następnie przygotowywane są procedury nagradzania i karania wzmacniające zachowania pozytywne, a wygaszające zachowania negatywne społecznie. techniki pomocne tutaj to: 
1. korygowanie zachowań jako funkcja kształcąca - po wystąpieniu zachowań agresywnych egzekwowanie "naprawienia" swoich czynów - przeproszenie osoby, naprawienie przedmiotu zniszczonego itp. 
2. modelowanie - treningi umiejętności konkretnych zachowań społecznych połączone z odgrywaniem ról społecznych

Interwencje psychodynamiczne

Opierają się na założeniu, że kluczowe znaczenie dla rozwoju dziecka maja związki emocjonalne z osobami znaczącymi. Problemy z zachowaniem w szkole są odbiciem relacji w rodzinie. dziecko przezywa lęk związany niezaspokojonymi potrzebami i konfliktami wewnętrznymi, nie ma świadomości zachowań agresywnych, nie ma nad nimi kontroli. poleca się tutaj następujące reguły postępowania wobec dziecka agresywnego: 
1. ignorowanie zachowań niepożądanych - jeśli zanikną one na skutek braku zainteresowania dorosłego. 
2. sygnał od dorosłego, że zachowanie jest niepożądane. 
3. "zastrzyk miłości" - okazywanie uczuć
4. rozładowanie napięcia poprzez humor, żart
5. pomoc w pokonywaniu przeszkód
6. analizowanie i interpretowanie wydarzeń, aby dziecko mogło je zrozumieć
7. izolowanie dziecka w przypadku ostrego ataku agresji do czasu opanowania emocji
8. obietnice i nagrody
9. pomoc emocjonalna (akceptacja uczucia złości, rozmowa, odwołanie się do reguł społecznych, pokazywanie konsekwencji zachowań) 

Interwencje humanistyczne

Zakładają, że dziecko musi uzyskać informacje i zrozumieć motywy swojego zachowania. Dorosły zaś powinien poznać źródła frustracji i pomóc dziecku w poszukiwaniu konstruktywnych rozwiązań i sposobów reagowania na dana sytuację. Pomoc dziecku agresywnemu polega tu na uczeniu wartości prospołecznych poprzez programy edukacyjne, treningi umiejętności psychologicznych, empatii i negocjowania, wyrażania uczuć, przyjmowania krytyki i rozwoju osobistego. ⁹

Bibliografia:

1. Aronson E., Psychologia Społeczna, Zysk i Spółka, Poznań 2006,

2. Czemierowska-Koruba E., Koruba K., Szkoła bez przemocy, Warszawa 2007,

3. Kołodziejczyk J., Agresja i przemoc w szkole, Kraków 2004,

4. Miłkowska G., Agresja, Encyklopedia pedagogiczna XXI wieku, „Żak”, 2003, tom I

5. Ranschburg J., Lęk gniew agresja, Wydawnictwo Szkolne i Pedagogiczne, Warszawa 1993

1^ J. Ranschburg, Lęk gniew agresja, Wydawnictwo Szkolne i Pedagogiczne, Warszawa 1993, s. 93

2^ G. Miłkowska, Agresja, Encyklopedia pedagogiczna XXI wieku, „Żak”, 2003, tom I, s. 41

3^ Tamże s. 39 - 40

4^ E. Czemierowska-Koruba, K. Koruba, Szkoła bez przemocy, Warszawa 2007, s. 7-8

5^ E. Aronson, Psychologia Społeczna, Zysk i Spółka, Poznań 2006, s. 327 - 328

6^ J. Kołodziejczyk, Agresja i przemoc w szkole, Kraków 2004, s. 17

7^ E. Czemierowska-Koruba, K. Koruba, Szkoła bez przemocy, Warszawa 2007, s. 13-16

8^ Tamże, s. 17-18

9^ J. Kołodziejczyk, Agresja i przemoc w szkole, Kraków 2004, s. 23-30

3