Pan Tadeusz - streszczenie „w pigułce”

Księga I
Akcja rozgrywa się w Soplicowie, pomniejszej miejscowości nadniemeńskiej. Po latach nauki do dworu wraca Tadeusza, bratanek gospodarza – Sędziego. Oglądając dom spotyka nieznane sobie dziewczę. Po krótkich powitaniach odbywa się uczta, na której Tadeusz mylnie rozpoznaje w Telimenie, swojej ciotce, ową młodą panienkę i zaczyna z nią romansować.

Księga II
Następnego dnia odbywa się polowanie na zająca, mające na celu rozsądzenie sporu o to, czyj chart jest lepszy w szczuciu – Asesora czy Rejenta. Tymczasem do zamku, o który toczy się spór między Soplicami a dawnymi właścicielami Horeszkami, przybywa „ostatni z Horeszków”, czyli Hrabia. Jest on gotów sprzedać zamek Soplicom, ale po rozmowie z Gerwazym – sługą Horeszków, zmienia zdanie. Klucznik opowiada mu bowiem o smutnych dziejach rodu, którego ostatni przedstawiciel – Stolnik, został zamordowany przez brata Sędziego – Jacka Soplicę.

Hrabia szybko jednak zapomina o danym słowie i postanawia dołączyć do polujących. W drodze do lasu spotyka w sadzie nieznane dziewczę – Zosię, ale nawiązanie rozmowy uniemożliwia mu Ks. Robak.

Polowanie nie zakończyło się sukcesem – żaden z psów nie przyniósł zająca. Wszyscy zgromadzeni udają się na śniadanie. Nieustanne kłótnia, zwłaszcza Asesora z Rejentem, denerwują Telimenę, daltago też proponuje ona grzybobranie.

Księga III
Hrabia podążający do dworku po raz kolejny spotyka Zosię, tym razem w ogrodzie. Ze spotkania wynosi mylne i negatywne wrażenie, że jego „piękna nieznajoma” zajmuje się hodowlą kur w gospodarstwie. Dołącza więc czym prędzej do zbierających grzyby w pobliskim gaiku.

Tymczasem znudzona Telimena udaje się do swojego ulubionego zakątka lasu, który zwie Świątynią Dumania. Podąża tam za nią Sędzia, który chce porozmawiać o planach ożenienia Tadeusza z Zosią, której opiekunką jest Telimena. Z oczywistych powodów plan ten rozgniewał ją. Ostatecznie decyduje się nie przeszkadzać, al. zabrania Sędziemu namawiać. Całą scenę obserwuje i szkicuje Hrabia, który po odejściu Sędziego przynosi rysunki i rozmawia z Telimeną. Dołącza do nich Tadeusz, który otrzymuje potajemnie od Telimeny kartkę i klucz, jak się okaże do jej sypialni.

Podczas upływającego w miłej atmosferze obiadu przybywa gajowy z wieścią o grasującym w pobliżu niedźwiedziu. Jednomyślnie zaplanowane zostaje na dzień jutrzejszy polowanie.

Księga IV
Wszyscy od rana zbierają się na polowanie. Tylko Tadeusz zaspał. Obudzony przez nieznajomą udaje się pod karczmę Jankiela, gdyż tam mieli zebrać się myśliwi. Tymczasem w karczmie trwa agitacja polityczna Ks. Robaka – mówi on przede wszystkim o konieczności zorganizowania powstania i przyłączenia się do wojsk Napoleona. Widząc przejeżdżającego szybko Tadeusza podąża za nim.

Tymczasem młodzieniec dogania polujących, ale po nieudanych ich strzałach zostaje razem z Hrabią zaatakowany przez zwierzę. Ze stoickim spokojem obaj oddają strzały, ale obydwa okazują się być niecelne. Z pomocą przybywa im Ks. Robak, który ze strzelby Gerwazego powala niedźwiedzia i szybko znika. Na zakończenie łowów Wojski odgrywa pieśń na rogu.

W drodze powrotnej Asesor i Rejent zaczynają spierać się o to, który z nich zabił zwierzę, ale spór szybko rozwiązuje Gerwazy. Kłótliwość dwu urzędników prowokuje Wojskiego do opowiedzenia historii o Domejce i Dowejce. Rozbawieni myśliwi wracają do dworu, podśmiewając się po równo z Asesora, jak i z Rejenta.

Księga V
Tymczasem w domu Telimena zajmuje się przygotowaniem uczty i podejmuje decyzję o przedstawieniu Zosi przybyłym gościom. Pierwsi zjawiają się Tadeusz i Wojski. Młodzieniec zobaczywszy Zosię poznaje, jak bardzo się omylił. Cały wieczór pozostaje markotny i kłóci się z Telimeną. Zostają jednak pogodzeniu przez mrówki, które obeszły zrozpaczoną Telimenę w Świątyni Dumania i trzeba było jej przyjść z pomocą.

Wieczerza przebiega jednak w niezbyt przyjemnej atmosferze. Tadeusz porównując Zosię z Telimeną, dostrzega wyraźne braki w urodzie tej ostatniej. Przy podziale łupów w Hrabim, który otrzymał skórę zwierzęcia i uważa to za akt litości ze strony Sopliców, odżywają dawne urazy. Chwilę potem pojawia się Klucznik Gerwazy, aby nakręcić stojące w jadalni zegary. Jego hałaśliwe zabiegi denerwują Podkomorzego – wywiązują się spory między Hrabią i Gerwazym a resztą zgromadzonych, które omal nie przeradzają się w bójkę. Gerwazy i dziedzic Horeszków oddalają się, aby ułożyć plan zbrojnego odzyskania zamku.

Księga VI
Następnego dnia rano Sędzia wystosowuje skargę na Gerwazego i Hrabiego, z którą wysyła do zamku Protazego. Chwilę później we dworze pojawia się Ks. Robak i nakazuje szybkie zakończenie sporu, gdyż ważniejsza jest teraz sprawa narodowa. Sędzia zgadza się zaprzestać sporów, ale pod warunkiem, że to Hrabia go pierwszy przeprosi. Dość zadowolony Bernardyn udaje się do zamku, gdzie spotyka Protazego. Obaj dowiadują się, że Hrabia wyjechał do Dobrzyna.
Narrator daje w tym momencie opis zaścianka Dobrzyńskich, wśród których najwięcej ceniony jest „Maciek nad Maćkami”. Do niego udaje się poselstwo Horeszków. Tymczasem reszta szlachty zaściankowej gromadzi się pod domem Maćka.

Księga VII
W domu Maćka trwa narada – głos w sprawie przyłączenia się do Napoleona zabierają kolejno Bartek Prusak, Maciek Chrzciciel, Buchman i Jankiel. Zebrani nie mogą dojść do porozumienia. Gdy spór się zaostrza przybywa Gerwazy, który przepędza Jankiela próbującego ostudzić przedwczesne zapędy szlachty. Proponuje działanie doraźne – atak na Soplicę. Zyskuje niemal powszechną aprobatę. Sprzeciw podnosi jedynie Bartek Prusak i Maciek. Ten ostatni nazywa zebranych głupcami i wypędza ze swojego domu. Nieco zbici z tropu szlachcice być może zastanowiliby się nad sensownością swojego czynu, ale obrady przerywa pojawienie się Hrabiego w zaścianku.

Księga VIII
Tymczasem w Soplicowie zgromadzeni goście podziwiają pojawienie się komety. Podkomorzy wróży z tego powodu nieszczęścia powołując się na przypadki z historii. Sędzia żegna gości, gdyż przybył do niego ktoś z prośbą o wizytę. Tadeusz nie zamierza jednak pójść spać, gdyż chce wcześniej porozmawiać z Sędzią. Przez dziurkę od klucza widzi, jak stryj płacze i ściska się z Bernardynem. Ten postanowił bowiem ujawnić swoją tożsamość bratu, gdyż udaje się na trudną misję – musi uspokoić wzburzoną przez Gerwazego szlachtę. Po wyjściu Bernardyna do pokoju wchodzi Tadeusz i informuje stryja o panach wyjazdu. Dochodzi między nimi do sprzeczki, gdyż upór synowa zaczyna drażnić Sędziego.

Po wyjściu komnaty stryja spotyka Tadeusz Telimenę i zrywa z nią związek. Dochodzi między nimi do ostrej wymiany zdań. Załamany swoją sytuacją postanawia popełnić samobójstwo. Przeszkodzi mu w tym Hrabia rozpoczynając zajazd od schwytania Tadeusza.

Następnie dziedzic Horeszków przybywa do dworu i bierze w niewolę mieszkańców, choć ze względu na damy obiecuje nie dopuścić do rozlewu krwi. Rzeczywiście, jedyna rzeź jaka ma miejsce to „mord” na zwierzęta gospodarskich potrzebnych do wyprawienia uczty. Posiłek jest suto zakrapiany alkoholem, co sprawia, że niedługo potem agresorzy zapadają w głęboki sen.

Księga IX
Następnego dnia budzą się związani i zakneblowani, gdyż z pomocą Soplicy przybyła okoliczna szlachta i wojsko rosyjskie pod dowództwem Majora Płuta i kapitana Rykowa. Sędzia stara się załatwić sprawę polubownie jednak Płuta nie chce się zgodzić – w końcu żąda 1000 rubli za głowę.
Spór przerywa pojawienie się Ks. Robaka, który w wyjątkowo dobrym humorze proponuje wydanie uczty z okazji powstrzymania samowoli szlacheckiej. Płut zgadza się ochoczo i podchmielony zaczyna nagabywać Telimenę, za co zostaje spoliczkowany przez Tadeusza. Rozpoczyna się regularna bitwa z Moskalami, gdyż towarzyszący Bernardynowi Maciek Dobrzyński i Mickiewicz uwolnili zakutą w dyby szlachtę, a żołnierzy rosyjskich spili. Bitwa przebiega bardzo chaotycznie, co daje przewagę stronie polskiej, gdyż Rosjanie nie mogą oddawać regularnych serii z broni. Najdzielniej broni się mały oddziałek Rykowa, ale i on dzięki fortelowi Wojskiego (przewrócenie na Rosjan wysokiej, drewnianej sernicy) zostaje pokonany. Resztce żołnierzy proponuje się zaprzestanie walk, co teza chwilę ma miejsce i tym samym kończy się „ostatni zajazd na Litwie”.

Księga X
Po skończonej bitwie nad Soplicowo nadciąga silna burza. Daje to czas mieszkańcom na dogadanie się z Rykowem, który obiecuje nie zdawać relacji o przebiegu zajazdu. Trwają również przygotowania do wyjazdu najzagorzalszych uczestników na emigrację. Kapitan martwi się jednak, czy Rykow zechce milczeć, ale wtedy Gerwazy przyznaje się do zabicia Majora. Zostaje mu to wybaczone, gdyż był to czyn pro publico bobo (dla dobra publicznego).
Również Tadeusz zmuszony jest wyjechać. Przedtem jednak Sędzia informuje go, że nie ma już przeszkód dla zawarcia jego małżeństwa z Zosią. Następuje scena pożegnania, w której dostaje on od panny na drogę obrazek ze św. Genowefą i relikwie św. Józefa (patrona narzeczonych). Następują niejako wstępne zaręczyny. W ślady młodych idzie też druga para – Hrabia i Telimena.

Na emigrację nie może się udać ciężko ranny Ks. Robak. Czując, że niedługo mrze dokonuje on spowiedzi przed Gerwazym i Sędzią. Opowiada historię swojej miłości do Ewy i sporu ze Stolnikiem. Podkreśla własne krzywdy i to, że nie był w zmowie z Moskalami. Opowiada także, jak ciężkim życiem żołnierza, a potem emisariusza starał się zmazać grzech na nim ciążące. Gerwazy wybacza mu i informuje, że również Stolnik przed śmiercią mu przebaczył, gdyż uczynił w jego kierunku znak krzyża. Wiadomość ta niezwykle cieszy umierającego. W chwilę później posłaniec przynosi wiadomość o wypowiedzeniu wojny Rosji przez Napoleona. Uspokojony zupełnie Jacek umiera.

Księga XI
Do Soplicowa zjechali żołnierze polscy walczący z Napoleonem, w tym m.in. gen. Dąbrowski. Następnego dnia ma odbyć się wielka uroczystość: potrójne zaręczyny, dlatego też Wojski w roli kuchmistrza dwoi się i troi.

Świętowanie rozpoczyna się od uroczystej mszy z okazji obchodów dnia Najświętszej Panny Kwietniowe. Po nabożeństwie Podkomorzy dokonuje publicznej ekspiacji i nobilitacji Jacka Soplicy, ujawniając szczegóły jego losów oraz fakt przyznania mu pośmiertnie orderu kawalera Legii Honorowej. Następnie Sędzia zaprasza wszystkich na zaręczyny.

Tymczasem we dworze za pomocą Wojskiego udaje się rozwiązać spór Asesora z Rejentem, którzy od tej pory zostają bliskimi przyjaciółmi. Stało się tak, gdyż wyrok był korzystny dla obydwu stron – Sokół i Kusy werdyktem Wojskiego wspólnie i w tym samym czasie dopadli szaraka.

Natomiast zgromadzeni w salonie goście podziwiają piękną parę narzeczonych – Tadeusza i Zosię. Gdy jeden z pułkowników zaczyna szkicować pannę Sędzia rozpoznaje w nim Hrabiego i wita się serdecznie. Za chwilę pojawia się druga para narzeczonych – Asesor i Tekla Hreczeszanka, zaś na trzecią parę próżno goście czekają – Rejent szuka zgubionego pierścionka ślubnego, a jego narzeczona robi toaletę.

Księga XII
Wojski pełni obowiązki marszałka dworu dbając, aby nikomu w niczym nie uchybiono. On też dyryguje podawaniem posiłków, które wykładane są w jego niezwykłym serwisie. Pytany o sceny umieszczone na zastawie opowiada historię sejmiku polskiego. W trakcie trwania posiłku pojawia się Maciek Dobrzyński, który wnosi lekki niepokój – krytykuje bowiem naiwną wiarę w pomoc Napoleona, wskazując jednocześnie na konieczność posiadania wodza Polaka. W tym jednak momencie pojawia się trzecia para – ubrany z francuski Rejent i pięknie wystrojona Telimena. Widząc to Maciek szepcze do Rejenta: „Głupi” i bez pożegnania, cichaczem wraca do swojego zaścianka. Tymczasem dostrzegłszy tę parę Hrabia robi wyrzuty Telimenie. Ta zaś odciągając go na stronę mówi, że jeżeli poślubi ja dziś, to porzuci Rejenta, jeżeli nie, to niech obieca nie przeszkadzać jej zamęściu.

Z kolei Tadeusz z Zosią decydują się uszlachcić swoich poddanych, czyniąc z nich, ku powszechnej radości, równoprawnych obywateli. Następnie Zosia zwraca się z prośbą do Jankiela, aby zagrał coś z okazji jej zaręczyn. Rozpoczyna się niezwykły koncert: Żyd gra Poloneza Trzeciego Maja, znaną piosenkę żołnierską oraz „Mazurka Dąbrowskiego”. Po ucichnięciu muzyki Podkomorzy rozpoczyna poloneza.

Utwór kończy się radosną ucztą, której autentyczność zaświadcza narrator słowami:
„I ja tam z gośćmi byłem, miód i wino piłem,
A com widział i słyszał, w księgi umieściłem”.

Szczegółowy plan wydarzeń

Księga I Gospodarstwo
1.Opis Soplicowa.
2.Powrót Tadeusza do domu po latach nauki w Wilnie.
3.Pierwsze spotkanie Tadeusza z Zosią.
4.Przywitanie młodzieńca z Sędzią.
5.Wspólny posiłek:
a)nauka Sędziego o grzeczności;
b)głos Podkomorzego w sprawie mody;
c)początek sporu Asesora z Rejentem;
6.Przedstawienie sytuacji politycznej w Europie i na Litwie.
7.Przybycie ks. Robaka do dworu w Soplicowie.

Księga II Zamek
1.Polowanie na zająca.
2.Przybycie Hrabiego do zamku.
3.Spotkanie Hrabiego z Gerwazym:
a)wyłożenie przez Hrabiego planu sprzedaży zamku Soplicom;
b)opowieść Gerwazego o historii zamku i rodu Horeszków:
miłość Jacka Soplicy i Ewy Horeszkówny;
podanie Jackowi czarnej polewki przez Stolnika;
najazd Moskali na siedzibę Horeszków;
zabicie Stolnika przez Jacka;
c)zmiana decyzji Hrabiego;
4.„Podglądanie” Zosi w sadzie przez Hrabiego przerwane przez pojawienie się Ks. Robaka.
5.Śniadanie u Sopliców:
a)dalszy spór Asesora z Rejentem;
b)zaloty Tadeusza i Telimeny;
c)„walka” Wojskiego z muchami;
d)próba rozwiązania sporu o Kusego i Sokoła podjęta przez Wojskiego;
e)zaproszenie gości przez Telimenę na grzybobranie.

Księga III Umizgi
1.Ponowne zakradnięcie się Hrabiego do sadu i spotkanie z Zosią.
2.Rozczarowanie Hrabiego osobą, a zwłaszcza domniemanym statusem społecznym Zosi.
3.Grzybobranie.
4.Wydarzenia w Świątyni Dumania:
a)rozmowa Telimeny z Sędzią;
b)rozmowa Telimeny z Hrabią na temat sztuki i uroków przyrody zagranicznej;
c)przybycie Tadeusza i włączenie się do rozmowy;
d)potajemne wręczenie Tadeuszowi przez Telimenę klucza do sypialni;
5.Obiad u Sopliców.
6.Podjęcie decyzji o zorganizowaniu polowania na niedźwiedzia.

Księga IV Dyplomatyka i łowy
1.Przygotowania do łowów.
2.Agitacja polityczna Ks. Robaka wśród szlachty zgromadzonej w karczmie u Jankiela.
3.Polowanie na niedźwiedzia:
a)atak przestraszonego zwierza na Hrabiego i Tadeusza;
b)chybione strzały obydwu zaatakowanych;
c)zaatakowanychpowalenia zwierzęcia przez Ks. Robaka;

4.Gra Wojskiego na rogu kończąca polowanie.
5.Spór Asesora z Rejentem, tym razem o to, kto zabił niedźwiedzia – wyjaśniony przez Gerwazego.
6.Opowieść Wojskiego o Domejce i Dowejce.
7.Kolejna nieudana próba rozstrzygnięcia sporu o Kusego i Sokoła – żaden z chartów nie wraca z zajacem.

Księga V Kłótnia
1.Porównanie przymiotów Hrabiego i Tadeusza poczynione przez Telimenę.
2.Decyzja Telimeny o pokazaniu Zosi gościom.
3.Przedstawienie Zosi Tadeuszowi.
4.Dostrzeżenie przez Tadeusza omyłkowego uznania Telimeny za ową nieznajomą spotkaną pierwszego dnia po przyjeździe.
5.Sprzeczka Tadeusza z Telimeną.
6.Nieprzyjemna przygoda Telimeny z mrówkami.
7.Wieczerza w zamku:
a)nauka Wojskiego o niegrzeczności milczenia przy stole;
b)podział „łupów” z polowania: mięso niedźwiedzie dla klasztoru Ks. Robaka, zaś skóra dla Hrabiego;
c)przypływ urazy i niechęci Hrabiego do Sopliców spowodowany, w jego mniemaniu, litościwym gestem ofiarowania mu skóry zwierzęcia;
d)pojawienie się Gerwazego;
e)kłótnia między Gerwazym i Hrabią a Soplicami i ich gośćmi.
8.Narada Hrabiego ze sługą w sprawie planu zbrojnego odzyskania zamku.

Księga VI Zaścianek
1.Napisanie skargi na zachowanie Hrabiego i Gerwazego przez Sędziego.
2.Wyruszenie Woźnego ze skargą do zamku.
3.Przybycie Ks. Robaka do Soplicowa:
a)rozmowa z Sędzią;
b)wskazanie na konieczność załagodzenia sporu z Hrabią, aby móc współdziałać dla sprawy narodowej;
c)obietnica zaniechania dalszych waśni złożona przez Sędziego, jeżeli Hrabia pierwszy przeprosi;
4.Udanie się Ks. Robaka do zamku i spotkani z Protazym.
5.Wiadomość o wyjeździe Hrabiego do Dobrzyna.
6.Opis zaścianka Dobrzyńskich i jego mieszkańców.
7.Zbiórka szlachty w domu „Maćka nad Maćkami”.

Księga VII Rada
1.Narada nad koniecznością gotowania się do walki o wolność:
a)głos Bartka zwanego Prusakiem;
b)głos Maćka zwanego Chrzcicielem;
c)głos Buchmana;
d)głos Jankiela
2.Pojawienie się Gerwazego i jego przemowa wskazująca na konieczność najazdu na Soplicę.
3.Krytyczny głos Maćka Dobrzyńskiego i wypędzenie zgromadzonych.

4.Przyjazd Hrabiego do zaścianka i niemal powszechna aprobata pomysłu zajazdu (wyjątki stanowili Maciek i Bartek Dobrzyńscy oraz Jankiel).

Księga VIII Zajazd
1.Spokojny wieczór w Soplicowie, spędzany na świeżym powietrzu:
a)astrologiczne teorie Wojskiego;
b)pojawienie się komety i przepowiednie niebezpieczeństwa z nim związanego;
2.Przybycie Ks. Robaka do dworu.
3.Rozmowa Bernardyna z Sędzią, w której ujawnia swoją tożsamość (Jacka Soplicy, brata Sędziego).
4.Wyjazd zakonnika w celu uspokojenia wzburzonej szlachty.
5.Rozmowa Tadeusza z Sędzią – plany szybkiego wyjazdu wyłożone przez młodzieńca.
6.Nocne spotkanie Tadeusza z Telimeną i zerwanie związku.
7.Próba samobójcza Tadeusza powstrzymana najazdem Hrabiego.
8.Zajazd:
a)wzięcie w niewolę mieszkańców dworu;
b)przygotowanie uczty suto zakrapianej alkoholem
c)zakończenie zajazdu zapadnięciem w głęboki sen.

Księga IX Bitwa
1.Obudzenie się wczorajszych triumfatorów w niewoli.
2.Przyjście z pomocą Spolicy przez okoliczną szlachtę i wojsko rosyjskie.
3.Nieudane (przez twarde stanowisko Płuta) próby polubownego załatwienia sprawy podejmowane przez Sędziego.
4.Przybycie Ks. Robaka z przebranym Maćkiem Dobrzyńskim i jednym z Mickiewiczów.
5.Uczta wyprawiona przez Bernardyna, suto zakrapiana alkoholem.
6.Potajemne uwolnienie uczestników zajazdu przez Maćka i Mickiewicza.
7.Spoliczkowanie Płuta przez Tadeusza, dające początek bitwie.
8.Bitwa z Moskalami:
a)rozgromienie znacznej części oddziałów rosyjskich przez szlachtę;
b)walka z oddziałem Rykowa:
rozbicie zwartych szyków oddziału przez Konewkę Dobrzyńskiego;
ucieczka reszty oddziału do ogrodu;
atak Hrabiego na Moskali – Ks. Robak zostaje trafiony kulą przeznaczona dla ostatniego z Horeszków;
pomysł Wojskiego, aby przewrócić na Rosjan starą wieżę do wyrobu serów, i wcielenie owego pomysłu w życie;
c)kapitulacja Rykowa;
9.Zwycięstwo.
10.Niepisana umowa z Rykowem dotycząca przemilczenia ostatnich wydarzeń.
11.Przyznanie się Gerwazego do zabicia Płuta.
12.Uczta kończąca ostatni zajazd na Litwie.

Księga X Emigracja. Jacek

1.Nocna burza nad Soplicowem.
2.Przygotowania do wyjazdu najbardziej aktywnie walczących na emigrację (w tym Tadeusz i Hrabia).
3.Pożegnanie:
a)Tadeusza z Zosią;
b)Hrabiego z Telimeną;
4.Spowiedź Ks. Robaka:
a)ujawnienie swojej tożsamości przez Jacka Soplicę (Ks. Robaka);
b)opowieść o przyczynach waśni rodowych przekazana z perspektywy Jacka;
c)historia losów Jacka po zamordowaniu Stolnika;
5.Wybaczenie krzywd przez Gerwazego i wiadomość o przedśmiertnym przebaczeniu ze strony Stolnika.
6.Wiadomość o wypowiedzeniu wojny Rosji przez Napoleona.
7.Śmierć Jacka Soplicy.

Księga XI Rok 1812
1.Wkroczenie wojsk Napoleona do Rosji.
2.Stacjonowanie wojsk polskich w Soplicowie.
3.Nabożeństwo w dzień Najświętszej Panny Kwietniowej.
4.Publiczna rehabilitacja postaci Jacka Soplicy poczyniona przez Podkomorzego:
a)wskazanie na jego losy po zabójstwie Stolnika;
b)informacja o przyznaniu mu orderu kawalera Legii Honorowej;
5.Powtórne zaręczyny Tadeusza z Zosią.
6.Rozstrzygnięcie sporu o Kusego i Sokoła satysfakcjonujące dla obydwu stron.
7.Rozpoznanie w jednym z gości Hrabiego i serdeczne przywitanie go przez Sędziego.
8.Pojawienie się drugiej pary narzeczonych – Asesora i Tekli Hreczeszanki.

Księga XII Kochajmy się
1.Uczta zaręczynowa we dworze:
a)Wojski kuchmistrzem i marszałkiem dworu;
b)historia serwisu Wojskiego;
c)bogactwo i różnorodność potraw wzbudzające zachwyt gen. Dąbrowskiego;
d)pojawienie się Maćka nad Maćkami;
e)pojawienie się Gerwazego ze Scyzorykiem, który budzi ogólny podziw;
f)podarowanie Scyzoryka gen. Kniaziewiczowi;
g)krytycyzm Maćka w kwestii naiwnej wiary w pomoc Napoleona;
h)pojawienie się ostatniej pary narzeczonych: Rejenta i Telimeny;
i)krytyczna cena stroju i zachowania Rejenta przez Maćka i jego powrót do zaścianka;
j)ostateczne zerwanie więzów między Telimeną a Hrabim;
2.Uczta dla włościan na świeżym powietrzu:
a)przybycie gości z dworu na dziedziniec;
b)decyzja Tadeusza i Zosi o uszlachceniu poddanych
c)koncert Jankiela;
d)polonez prowadzony przez Podkomorzego;
e)biesiadowanie do późna;

3.Komentarz narratora mający na celu podkreślenie autentyczności opowiedzianej historii.