Barbara Bilewicz-Kuźnia, Teresa Parczewska, Zaburzenia percepcji słuchowej a nauka czytania (w:) Edukacja czytelnicza wyzwaniem współczesnej pedagogiki przedszkolnej i wczesnoszkolnej, pod red. A. Jakubowicz- Bryx, Wydawnictwo Uniwersytetu Kazimierza Wielkiego, Bydgoszcz 2011, s. 76-103.
Proces nabywania nierozerwalnie związanych ze sobą umiejętności czytania i pisania związany jest z rozwojem funkcji percepcyjno-motorycznych, sprawnością myślenia, zasobem pojęć umysłowych, dojrzałością emocjonalną i motywacją dziecka. Czytanie i pisanie rozumie się jako proces przetwarzania informacji językowej. Trudności w czytaniu i pisaniu określa się trzema odrębnymi nazwami: dysleksją, dysortografią i dysgrafią. Różne koncepcje zakładają różne przyczyny tych zaburzeń, wiążą je na przykład z problemami układu nerwowego, zaburzoną gospodarką hormonalną czy zaburzeniami sfery emocjonalnej. Inną przyczyną trudności może być brak elementarnych technik czytania jak i zaniedbania pedagogiczne w szkole i w domu. Źródeł upatruje się również w czynnikach natury psychicznej, brak motywacji do uczenia się, zaburzenia strefy uczuciowej dzieci, brak gotowości do nauki czytania.
Należy brać pod uwagę czynniki potęgujące i osłabiające trudności w czytaniu i pisaniu, są to przede wszystkim czynniki egzogenne, należą do nich:
metody wychowawcze, struktura, klimat, poziom intelektualny i kulturowy rodziny;
reakcje rodziców na trudności dziecka i sposoby ich usuwania;
postawa nauczyciela wobec problemów dziecka;
metody i organizacja nauki czytania i pisani;
zły stan fizyczny dziecka.
Odbieranie wrażeń i spostrzeżeń należy do procesów umożliwiających człowiekowi przyswajanie informacji bezpośrednio napływających z otoczenia, jak i też z własnego organizmu. Wrażenia te odbierane są za pomocą receptorów np. oko, ucho. Funkcje receptorów mogą być zaburzone lub bodźce są zbyt słabe by receptor je odebrał.
Percepcja słuchowa jest czynnością złożoną i angażuje trzy rodzaje słuchu: słuch fizyczny, muzyczny i fonematyczny. Na podstawie słuchu fonematycznego kształtuje się operacje świadomej analizy i syntezy słuchowej, które stanowią mechanizm czytania i pisania. Obejmują następujące umiejętności:
wydzielanie zdań z potoku mowy, wyrazów w zdaniach, sylab i głosek w wyrazach;
odróżnianie głosek o zbliżonych cechach fizycznych;
syntezę głosek według wymienionej kolejności;
porządkowanie znaczeń scalonych słowem i zdaniem.
Spostrzeżenia słuchowe mogą kształtować się prawidłowo wyłącznie w sytuacji, gdy analizator słuchowy jest anatomicznie nieuszkodzony i funkcjonalnie sprawny. W zakresie percepcji mogą występować różnice indywidualne u poszczególnych osób. Niektórzy wyróżniają duże możliwości w rozróżnianiu wysokości dźwięków, czyli dobry słuch muzyczny, inni identyfikują barwę dźwięku, czy strukturę rytmu. Odrębną cechą percepcji słuchowej jest umiejętność prawidłowego różnicowania dźwięków mowy.
Słuch fonematyczny to umiejętność rozróżniania najmniejszych elementów składowych wyrazów, fonemów. Umiejętność ta pozwala rozróżnić wyrazy, które zbudowane są z fonemów danego języka. Analiza i synteza słuchowa umożliwia różnicowanie pojedynczych dźwięków i scalanie ich w złożone układy sukcesywne. Obniżenie poziomu analizy i syntezy słuchowej jest przyczyną specyficznych trudności w czytaniu i pisaniu za słuchu.
Zaburzenia analizatora słuchowego niekorzystnie wpływają na całokształt rozwoju dziecka. Najważniejszym symptomem zaburzenia percepcji słuchowej jest zaburzenie rozwoju mowy. Dziecko bardzo dobrze słyszy bez względu na odległość, ale nie jest w stanie prawidłowo uchwycić i zróżnicować kolejność w jakiej występowania dźwięków. Dzieci z zaburzeniem słuchowym mogą mieć problem z zadaniami wymagającymi operowania wyłącznie bodźcami słuchowymi, np. w rozpoznawaniu głosek w nagłosie, śródgłosie i wygłosie, rozróżnianiu głosek podobnych dźwiękowo, scalaniu głosek w sylaby, w dzieleniu wyrazu na głoski. Najbardziej widocznym przejawem zaburzenia jest problem w czytaniu i pisaniu ze słuchu. W czytaniu przejawia się prymitywną techniką, polegającą na literowaniu i sylabizowaniu, czasem powtarzaniu przeczytanych wcześniej elementów wyrazowych. W nauce pisania dzieciom trudność sprawia pisanie ze słuchu, ponieważ nie ma możliwości do odwołania się do wzrokowej analizy wyrazu.
Ważne jest stymulowanie percepcji słuchowej dzieci odpowiednimi ćwiczeniami, dostosowanymi do indywidualnych możliwości. Przykładowe ćwiczenia to:
wysłuchiwanie i rozpoznawanie dźwięków naturalnych pochodzących z otoczenia;
rozpoznawanie dźwięków znanych dziecku;
tworzenie i rozpoznawanie nietypowych dźwięków;
rozpoznawanie dźwięków pochodzących z otoczenia podczas spaceru;
zabawa: „zgadnij kto mówi?” – rozpoznawanie osób po głosie;
zabawa: „zgadnij kto gra?”;
wysłuchiwanie i różnicowanie powtarzających się dźwięków;
odtwarzanie rytmu ilustrowanego układem przestrzennym;
wystukiwanie rytmu;
graficzne odtwarzanie rytmu;
Ćwiczenia z materiałem słownym i literowym to:
wysłuchiwanie zdań, rozdzielanie ich na wyrazy, określanie liczby i kolejności wyrazów w zdaniu;
wysłuchiwanie i wybrzmiewanie sylaby;
wyodrębnianie głosek w nagłosie, wygłosie i śródgłosie, liczenie głosek.
Kryteria dotyczące słuchu fonematycznego można określić w sposób orientacyjny. Stopień tego deficytu zależy od liczby opozycji nierozróżnianych, typu opozycji nierozróżnianych oraz liczby nierozróżnianych członków danej opozycji.
Podczas analizy syntetycznej słuchowej i dwóch zadań sprawdzających syntezę wyrazów sprawdza się czy dziecko sześcioletnie potrafi wyodrębniać sylaby, wskazywać głoskę początkową i końcową w danym wyrazie, wyodrębnić kolejne głoski w wyrazach, a w zakresie syntezy czy potrafi tworzyć wyrazy z sylab oraz głosek.
Opozycje głosek i trudności dzieci:
opozycja spółgłoskowa – dźwięczna/bezdźwięczna – dziecko myli głoski dźwięczne i bezdźwięczne;
opozycja spółgłoskowa – miejsce artykulacji – dziecko myli głoski opozycyjne, różniące się miejscem artykulacji;
opozycja spółgłoskowa –stopień zbliżenia narządów mowy – problemy z wskazaniem właściwych obrazków, których nazwy zaczynają się głoskami różniącymi się stopniem zbliżenia narządów mowy;
opozycja spółgłoskowa – ustna/nosowa – dzieci nie wykazują trudności;
opozycja samogłoskowa – ustna/nosowa – dzieci przejawiają trudności w różnicowaniu samogłosek w opozycji ustnych a nosowych;
opozycja samogłoskowa – stopień wzniesienia języka – dzieci nie wykazują trudności;
opozycja samogłoskowa – miejsce artykulacji – większość dzieci nie wykazuje trudności.
Wśród wielu przyczyn, które przysparzają dzieciom trudności w nauce czytania są zaburzenia percepcji słuchowej. Wyróżnia się niedokształcenie lub zaburzenia słuchu fonematycznego małego stopnia, spotykane u dzieci w wieku przedszkolnym i wczesnoszkolnym o przeciętnym rozwoju inteligencji, które zwykle objawiają się trudnościami w rozróżnianiu pewnych opozycji głosek lub tylko pewnych członków danej opozycji. Analiza i synteza słuchowa kształtuje się na średnim poziomie, a w niektórych przypadkach sprawia dzieciom poważne trudności. Na poziomie syntezy najtrudniejsze dla dzieci jest tworzenie wyrazów z głosek i sylab. Przy zaburzonej analizie i syntezie słuchowej występują błędy w czytaniu i pisaniu ze słuchu, które mogą przyczynić się do niepowodzeń szkolnych, a w konsekwencji mogą wywoływać niekorzystne zmiany w sferze emocjonalnej.