J. Pestalozzi Szwajcaria I poł XIX w- pedagog szwajcarski, twórca pedagogiki nauczania początkowego (indywidualnego, jakościowego), wychodził z założenia, że:

* celem wychowania powinno być przygotowanie dzieci warstw najniższych do życia (rozwijanie osobowości przez kształtowanie jego zdolności, rozbudzanie umysłu i wyobraźni); jak żebraków na ludzi wyprowadzić?

* rozbudzanie poczucia własnej godności, własnej wartości, szacunek do samego siebie, samodzielność, wiary we własne siły;

* należy zdobywać rzeczywistą wiedzę (porównywanie przedmiotów);

* liczba, kształt i słowo - to etapy poznawania rzeczywistości;

* wiedzę dostosować do możliwości poznawczych dziecka;

* w nauczaniu wychodzić od rzeczy konkretnych;

* poznając elementy dążyć do poznawania całości;

* łączyć nauczanie z zabawą, by uczynić je bliskim i przyjemnym.

Główne idee pedagogiczne:

idea ogranicznego rozwoju- o rozwoju dziecka decydują siły: intelektualna, fizyczna, moralna określana w skrócie jako głowa, ręka i serce. Rozwijać wszystkie te siły równocześnie.

Budzenie wiary we własne siły i chęć pracy nad sobą-głównym celem jest kształcenie i rozwijanie funkcji psychicznych dzieci, osiągnąć go można poprzez zadawanie pytań: ile przedmiotów? (liczba), jaka forma? (kształt), jak się nazywają? (słowo). Sztuka nauczania opiera się na kształcie, liczbie i słowie działa aby uczyć dzieci ujmować przedmioty, zaznajamiać się z kształtem przedmiotów, zapoznać dziecko ze znajomością nazw wszystkich poznanych przedmiotów.

Łączenie nauczania z wychowaniem moralnym- podstawą jest miłość dziecka do matki, miłość matki jest najważniejsza, wychowanie rozpoczyna się w najwcześniejszym stadium życiowym.

Jan Fryderyk Herbart Niemcy XIX w- profesor filozofii i pedagogiki. Głównym celem jego dociekań naukowych było stworzenie z pedagogiki zwartego systemu uzasadnianych pojęć. Jego system pedagogiczny opierał się na etyce i psychologii. Etyka wyznacza cel wychowania (silny charakter moralny, psychologia), psychologia zaś wskazuje środki i sposoby realizacji tego celu. Według niego:

Celem wychowania jest wpojenie cnót: cnota wolności duchowej, cnota doskonałości, cnota życzliwości, cnota prawa, cnota słuszności
Wyróżnia etapy wychowawcze
1) rząd czyli karność, od tego powinno się zaczynać, zadaniem rządu jest przełamać oporność dziecka, nauczyć dyscypliny, proponuje stosować metody jak kary, pogróżki, rozkazy, zakazy, zwraca uwagę na kontrolowanie wszelkich działań dziecka, dyscyplina ma być wyrobiona przez pracę, gdy dziecko dojrzeje pod względem rozumu i woli to wpojone wcześniej zasady staną się nawykiem postępowania, można więc wtedy zrezygnować z tego etapu. Dopuszczał kary fizyczne, karcer
2) nauczanie wychowujące – ( polega na tym aby wykorzystać treść danego przedmiotu do celów wychowawczych np.: uczać matematyki wpajamy takie cechy jak dokładność, systematyczność, oszczędność) proponuje nauczać języków, literatury, retoryki, historii i nauk matematycznych, przyrodniczych i elementów filozofii, nauczanie ma polegać na rozwijaniu zainteresowań, działać pobudzająco, budująco i uszlachetniająco. Tworzy stopnie nauczania czyli poszczególne etapy nauczania
- zagłębianie, uczeń otrzymuje porcje nowej wiedzy, nauczyciel mu wyjaśnia
- kojarzenie czyli zagłębianie postępujące, ma doprowadzić by nasza nowa wiedza była przez ucznia łączona z wcześniej poznanymi treściami
- zebranie i uporządkowanie nowego materiału
-metoda czyli zbiór zasad, twierdzeń, wniosków bądź sposobów postępowania
3)hodowanie polega na wprowadzaniu zebranej wiedzy czy wyobrażeń do działania, chodzi tu by powstrzymać wszelkie namiętności, leniwego zachęcić do pracy, lekkomyślnego do rozsądku, etap kończy się jeśli jednostka potrafi pokonać lenistwo, namiętność, a kierować się w życiu rozsądkiem, spokojem, rozwaga i dobrem

Nauczyciel powinien:

* wywierać wpływ na postępowanie ucznia;

* ustalić cele, do których uczeń będzie w przyszłości dążyć;

* rozbudzać w uczniu szerokie zainteresowania;

* zapewniać możliwość zdobycia wszechstronnego wykształcenia.

Jako propagator nauki zwaną dydaktyką opowiadał się za:

* od najmłodszych lat zaznajamiać dzieci z dużą ilością przedmiotów;

* w toku obserwacji uczniowie powinni uczyć się wyróżniać ogólne i szczegółowe cechy przedstawionych im obiektów, wyjaśniać ich wzajemny stosunek, zaszeregować dany obiekt do grupy;

* zwracał uwagę, aby nauczanie było dostosowane do sił i możliwości umysłowych dziecka. Powinno przypominać zabawę;

Dydaktyka Herberta oraz neohumanistyczna ideologia przyczyniły się do powstania (XIX-XX w.) systemu dydaktyczno-wychowawczego szkoły średniej, który do historii pod nazwą szkoły tradycyjnej.

Herbert Spencer: (Anglia XIX w)

* jego zdaniem w czasach, kiedy ludzie muszą pracą zarabiać na utrzymanie, wiedza szkolna powinna zapewnić im pracę dającą zarobek i zadowolenie osobiste;

* podstawą treści nauczania zreformowanych szkół miała być wiedza przyrodnicza, a szczególnie anatomia i fizjologia człowieka;

* proponował by do programu nauczania szkoły średniej wprowadzić podstawy pedagogiki i psychologii;

* szkoła średnia powinna uwzględnić historię wyjaśniającą przemiany polityczne, społeczne i kulturalne społeczeństw;

* uczyć należy tylko tego, co pomaga człowiekowi w walce o byt, co zapewni mu sukces i powodzenie w życiu;

* liczą się duże wartości: przygotowanie do życia i zdrowie i siła fizyczna;

* Spencer domagał się aby naukę szkolną opartą na pamięci zastąpić doświadczeniem, praktyką (teoria zawsze powinna wynikać z praktyki).

Krytykuje system dydaktyczny szkoły klasycznej. Wg niego człowiek powinien być „ silnym zwierzęciem”, który ma osiągnąć taka wiedzę i umiejętność, które będą mu służyły
Jedynie wartość wychowawcza ma wiedza z nauk matematycznych i przyrodniczych
Odrzuca kształcenie literackie i języki. Sądził , że każdy uczeń musi sam się przekonać , jakie postępowanie jest dobre , a jakie złe i przynosi złe skutki dla samego ucznia . Dbał o zdrowie , czystość i higienę , zalecał zdrowy i obfity pokarm dla dzieci , dużo ruchu i naturalne zabawy , dobry sen . Z gier potępiał piłkę nożną jako ogłupiającą . Zwalczał każde przeciążanie młodzieży , zarówno umysłowe , jak i fizyczne .

Wychowanie człowieka opiera się na kształtowaniu i rozwijaniu 5 stron życia
1) rozwój fizyczny – człowiek powinien znać anatomię, higienę i fizjologię
2) życie zarobkowe i zawodowe - kładzie nacisk na nauki matematyczne, techniczne , także rzemiosła i ekonomię, innych dziedzin tyle, by pozwalały człowiekowi zrozumieć np. panujące stosunki gospodarcze
3) życie rodzinne prokreacja, elementy pedagogiki i psychologii, anatomia, fizjologia
4) przygotowanie do życia społecznego, próbuje uczyć elementów historii w pojęciu socjologicznym
5) rekreacja, odpoczynek, proponuje zajęcia fizyczne na zasadzie ruchu na świeżym powietrzu, niektóre gry zespołowe, literatura

Maria Montessori- przełom XIX- XX wieku Włochy

Wyznawca naturalizmu. Była ona założycielką tzw. Domu Dziecięcego (Casa dei Bambini) dla dzieci robotniczych w wieku przedszkolnym. System wychowania przedszkolnego Do podstawowych elementów tego systemu należało przekonanie , że powodzenie metod wychowawczych zależy przede wszystkim od środowiska rodzinnego dziecka , od urządzenia samej szkoły oraz od pracy i osobowości nauczyciela – wychowawcy .

Domy dziecięce miały stanowić przedłużenie środowiska rodzinnego dziecka . Między przedszkolem a rodzicami powinna istnieć jednomyślność poglądów i ścisła współpraca we wszystkich sprawach wychowawczych . Przedszkola winny nie tylko współdziałać z rodzicami , ale przede wszystkim oddziaływać i odpowiednio formować środowisko rodzinne dziecka. Aby im to ułatwić , przedszkola organizowane były w tych samych blokach , w których mieszkały dzieci . Całe urządzenie domu było dostosowane do sił i wzrostu dziecka : meble (ławki szkolne i pulpity nauczycielskie zastąpiono stolikami i krzesełkami) , naczynia , wieszaki , szafki indywidualne , półki , tablice , urządzenia sanitarne, na ścianach kolorowe ilustracje, zabawki na półkach, kąciki zabaw- przyrodniczy.

Według Montessori o powodzeniu w pracy wychowawczej decydują 3 czynniki:

1. Wszechstronne współdziałanie przedszkola, szkoły ze środowiskiem rodzinnym i społecznym dziecka. 2. Odpowiednie urządzenie i wyposażenie tych placówek.

3. Odpowiednie przygotowanie nauczyciela - wychowawcy.( psychologiem i mieć naukowe kwalifikacje do obserwacji oraz eksperymentowania , miała uczyć mało , obserwować dużo , a przede wszystkim kierować działalnością psychiczną dzieci i ich rozwojem fizjologicznym)

Na wychowawcach przedszkoli ciąży obowiązek pedagogizacji rodziców, organizowania odczytów, udzielania rad i wskazówek; Przedszkole ma realizować wszystkie potrzeby fizyczne i psychiczne; powinna również prowadzić z lekarzem kartę bibliograficzną ucznia, nie może stosować kar i nagród. Cały czas pobytu dzieci w przedszkolu objęty był dokładnym rozkładem zajęć , które ułożone były w następującej kolejności : ćwiczenia gimnastyczne , zajęcia przyrodnicze , roboty ręczne , ćwiczenia mające na celu kształcenie zmysłów jako podstawy rozwoju umysłowego , nauka pisania i czytania oraz początki arytmetyki . W systemie Montessori każde dziecko pracuje indywidualnie , samodzielnie , wg upodobania , wspólnej pracy .

Okres międzywojenny 1918-1939

Dekret o obowiązku szkolnym Józefa Piłsudzkiego z 27 lutego 1919r. wprowadzał:

- obowiązek szkolny dla dzieci od 7-14 roku życia

- z powodu braku nauczycieli i szkół ten obowiązek mógł być realizowany w szkole przez 4-5 lat nauki i do obowiązku szkolnego była zaliczana praca na gospodarstwie u ojca trwająca odpowiednio 3-2 lata

-takie rozwiązanie było tylko na okres przejściowy

-szkoły powszechne powinny być w każdej gminie i należy szybko wykształcić nauczycieli

-szkoła powszechna miała być Obowiązkowa, dla wszystkich bezpłatna, pod opieką państwa, utrzymywana przez samorząd terytorialny-gminę.

Obrady Sejmu nauczycielskiego 1919 rok.

Był to zjazd nauczycieli z różnych byłych zaborów, z różnych partii i związków zawodowych, odbył się w Warszawie, przewodniczącym był Jan Kasprowicz. Zjazd radził nad obliczem szkoły- Jaka powinna być szkoła? Najważniejsze było:

-dokonać polonizacji

-scalenia integracji systemu oświaty

-określono drogę dziecka do szkoły (3km), określono obwody szkolne

- uchwalono że szkoła powinna być obowiązkowa, pod opieką państwa dla wszystkich dzieci

-wsporną kwestią był problem wyznaniowości szkoły

-w szkole była nauczana religia

- sejm nauczycielski obradował w kilku komisjach które podejmowały zagadnienia: wychowania przedszkolnego, szkoły powszechnej, średniej, zawodowej, wyższej, oświaty dorosłych

-s.n. zajął się potrzebą kształcenia nauczycieli. Uchwalono, że nauczyciele będą kształceni w 2 formach: na kursach-kilku tygodniowe wyższe kursy nauczycielskie, i seminaria nauczycielskie- 5 letnie szkoły średnie.

Ustawa o szkolnictwie akademickim z 1920 roku

Chodziło o to żeby jak najszybciej wykształcić elity potrzebne do funkcjonowania państwa.

-ustawa uznawał dyplomu studiów wyższych zdobytych zagranicą

-wprowadzała opłaty za studia

-wprowadzała stypendia i pożyczki na studia

-studia były bez egzaminów

-za uczelnie wyższe uznano Uniwersytety, Akademie, Politechniki, Szkoły Wyższe oraz Wszechnica –było 6 uniwersytetów

-wolność głoszonego słowa przez profesorów

-autonomie szkół wyższych ( na czele stoi rektor pomaga mu ciało kolegialne-senat)

-uczelnie wyższe podzielone na wydziały( na czele wydziału stoi dziekan, pomaga mu rada wydziału)

-możliwość skupienia się studentów w organizację, związki.

WYCHOWANIE NARODOWE: (złożyło się na nie:)

I. Wpływy struktury społeczeństwa.

II. Różne idee narodu i państwa.

III. Różne orientacje, poglądy ideologiczne i polityczne.

* kierunek narodowy dominował w 1926 roku;

* wychowanie zawarte w haśle „Najwyższym dobrem jest naród";

* u schyłku XIX wieku wychowanie to było ściśle związane ze Szczepanowskim „Aforyzmy o wychowaniu" Lwów 1901 r. Kredo autor zawarł w ideale człowieka, bohatera, obywatela, pracownika w jednej osobie. Dokonał syntezy pierwiastków bohaterskich z cechami propagowanymi przez pozytywistów. Uważał, że Polska powinna być demokratyczna. Szkoła - uczy się uczyć;

* we Florencji - przedstawiciel wych. naród. Dmowski. W 1903 r. wydaje pracę „Myśli nowoczesnego Polaka". Tym samym próbuje odpowiedzieć na pytanie: Jaki naród polski uczynić zdolnym do odbudowy państwa polskiego - Myśli te nie są traktatem pedagogicznym ale programem walki Ligi Narodowej o uzdrowienie duchowe narodu. Wyznawał on zasadę „Jestem Polakiem". Podstawą odrodzenia politycznego było odrodzenie narodu. Warunkiem tego było kształtowanie patriotyzmu, wyrażającego się w jedności, działaniu i w każdej dziedzinie. Twierdził, że Polska zostanie odbudowana dzięki Polakom.

* Zygmunt Balicki „Egoizm narodowy wobec etyki" Lwów 1904 r. Podstawą zawartych tu poglądów była teza: „najwyższym dobrem na ziemi jest naród". Wyróżnił dwa rodzaje etyki:

a) ideału - indywidualistyczna;

b) idei - zbiorowa, społeczna. Wychowanie narodowe ma na celu:

* młode pokolenie wprowadzić głęboko w tradycję, aż poczuje się ono zespolone;

* kształtowanie pozytywnego patriotyzmu wyrażanego w stworzeniu człowieka żołnierza - obywatela. Jego cnoty to: religijność, aktywność, sprawność fizyczna.

* Po odzyskaniu niepodległości przez Polskę Lucjan Zanecki nawiązywał do poglądów Balickiego. Wychowanie to tworzenie narodu. Musi ono spełniać następujące zadania:

a) winno przyczyniać się do wzmacniania integracji narodu;

b) winno przyczyniać się do rozwoju narodu.

Powinno ponadto być praktyczne i religijne. Podstawowe zadanie – służba ojczyźnie. Ideał wychowania - ideał robotnika, obywatela.

WYCHOWANIE PAŃSTWOWE:

Reprezentowane przez obóz sanacyjny Józefa Piłsudskiego, wychowanie obowiązujące do mniej więcej 1935/36 roku.

Wychowanie to miało na celu wykształcenie świadomego obowiązków i praw twórczych obywatela II Rzeczypospolitej. Zwolennicy tego wych. uważali, że państwo jest najważniejszą organizacją społeczną skupiającą inne grupy i organizacje społeczne i zajmującą wobec nich pozycję nadrzędną. Największym dobrem jest państwo.

Wychowanie to miało uczyć podporządkowania cząstkowych interesów społecznych interesom państwa i przygotowanie młodzieży do pracy zbiorowej, twórczej i ofiarnej dla dobra państwa. Cel wych. to - kształtować jednostkę, która będzie czynnie uczestniczyła w przemianach;

* Koncepcję opracował Czerwiński (1929-31 roku) - minister wyznań religijnych i oświecenia publicznego. Uważał iż w Polsce potrzebny jest obywatel, który codzienną pracą, czynem udowodni swój patriotyzm. Wychowanie państwowe - jako podstawa wychowania mniejszości narodowych. Dokonał zespolenia ideałów wychowawczych. - Z zaboru rosyjskiego (romantyczny bohater); pruskiego (pracownik pozytywista); austriackiego (typ państwowca).

* Janusz Jędrzejewicz - matematyk, poseł na sejm, senator, premier. Przewodził

grupie oświatowej „Zromb".

Według niego:

1. Wychowanie powinno kształtować jednostki świadome swych obowiązków i praw wobec państwa. 2. Jednostka - uspołeczniona, samodzielna, twórcza i gotowa do współpracy z innymi. Z jego inicjatywy uchwalono ustawę o Ustroju Szkolnym - 11 marca 1932 roku zwaną „JĘDRZEJEWICZOWSKĄ"

I. W zakresie szkolnictwa powszechnego ustawa wprowadziła trzy różne stopnie organizacyjne. Każdy trwał 7 lat, realizowano w nim różny program nauczania. Szkoły powszechne I stopnia w ciągu 7 lat nauki realizowały program 4 klas z dodaniem pewnych elementów wiedzy z klas wyższych. W tym stopniu organizacyjnym klasa III była 2-letnia, a klasa IV - 3-letnia. Szkoły II stopnia realizowały program 6 klas z tym, że klasa IV była 2-letnia. Szkoły III stopnia posiadały 7 klas jednorocznych.

II. W zakresie szkolnictwa średniego;

* w 1919 roku wydano „program naukowy szkoły średniej". Szkołą tą będzie gimnazjum 8 klasowe i 8-letnie. Podzielono je na dwa stopnie organizacyjne: pierwszy 3-letni - gimnazjum niższe i drugi 5-letni - gimnazjum wyższe. W gimnazjum rozpoczęcie nauki przesunięto z 10 roku życia na 12 i 13, zaś z 13 na 16 rok życia konieczność wyboru specjalizacji kierunkowej.

III. W zakresie kształcenia nauczycieli:

* reforma z 1932 roku zlikwidowała dotychczasowe 5-letnie seminaria nauczycielskie na rzecz 3-letnich liceów pedagogicznych opartych na gimnazjach ogólnokształcących. Ukończenie liceum dawało prawo wstępu na wyższe uczelnie. Przesunięto wiek podejmowania decyzji o wyborze zawodu nauczycielskiego z 13-14 lat na 16 lub 17 lat. Ze starego systemu pozostały 2-letnia pedagogia dla absolwentów liceów ogólnokształcących.

* kolejnym propagatorem myśli wychowania państwowego był Kazimierz Sośnicki. Twierdził, że daleko posunięty indywidualizm osobowości przepojony subiektywizmem prowadzi do sprzeczności. Stworzył 3 rodzaje etosu:

a) moralny;

b) grupowy

;c) państwowy.

Na przełomie 1935/36 roku z powodu napaści na Polskę innych państw doszło do wychowania państwowego przekształcenia w narodowo-obywatelskie.

WYCHOWANIE PATRIOTYCZNO-OBYWATELSKIE: Wprowadzono ponadto do nauczania Obronę cywilną.

Szkoły średnie

Europejska szkoła średnia z unowocześnionym programem humanistyczno – klasycznym uformowała się w początkach XIX w. Ten typ szkoły zwanej gimnazjum humanistycznym lub klasycznym stworzył Humboldt w Prusach. Celem gimnazjum było kształcenie sił umysłowych w toku poznawania języka i literatury ojczystej, łaciny i greki z literaturą i wiedzą o starożytności oraz wnikanie w duchowe przesłanie płynące z dzieł klasycznych. Kształceniu formalnemu służyło też nauczanie matematyki, a z innych przedmiotów nieco historii i geografii, elementy nauk przyrodniczych i języki nowożytne. Kończyło się od 1810 roku egzaminem maturalnym, otwierającym drogę do studiów wyższych. Podobną rolę w kręgu francuskim spełniało liceum, a w Anglii elitarne szkoły państwowe.

Gimnazja realne – w cieniu gimnazjum i we współzawodnictwie z nim rozwijał się powoli drugi typ szkoły średniej. Szkoły te kształciły młodzież mieszczańską. Ich program nauczania był na niższym niż w gimnazjach humanistycznych poziomie , ogólny , z ograniczoną rolą języków klasycznych (bez greki) na rzecz języków nowożytnych oraz przedmiotów matematyczno – przyrodniczych. Ich ukończenie nie uprawniało do wstępu na uniwersytet, miały więc niższy prestiż społeczny.

Ideały wychowawcze w Polsce okresu międzywojennego.

Oficjalne ideały wychowawcze formułowane były przez:

1. Kościół – dobrego chrześcijanina, katolika

2. Państwo – dobrego obywatela

- w czasach rządów narodowej demokracji – ideał narodowy

- w czasach sanacji – ideał państwowca, umiejętnie pracującego dla państwa i stawiającego dobro państwa na pierwszym miejscu

3. Partie polityczne – ideały klasowe i stanowe.

Oświata pozaszkolna w II RP

WYCHOWANIE PAŃSTWOWE I NARODOWE

W latach 1918 – 1926 dominującym kierunkiem stała się pedagogika tzw. wychowania narodowego, a w latach późniejszych pedagogika tzw. wychowania państwowego.

Najwybitniejszym przedstawicielem wychowania narodowego był Lucjan Zarzecki. Propagował hasło wychowania narodowego opartego na tradycjach narodowych, przygotowującego „robotników – obywateli” jako prawdziwych twórców kultury narodowej, przepojonych duchem zbiorowości jaki reprezentuje ojczyzna. Szkołę pragnął zbliżyć do życia i dlatego opowiadał się za kierunkiem tzw. „szkoły pracy”, nauczania przez działanie, oczywiście przepojonego duchem narodowego uspołecznienia.

Twórcą rządowej doktryny „wychowania państwowego”, opartej na ideologii Józefa Piłsudskiego, był Sławomir Czerwiński. Uważał, że młodzież trzeba wychowywać w służbie dla państwa w czasie pokoju i do obrony tego państwa w czasie wojny. Ideałem musi być „pracownik – bojownik”.

OŚWIATA POZASZKOLNA – przed oświatą pozaszkolną stanęły w odrodzonym państwie polskim zadania rozległe i zróżnicowane. Należała do nich przede wszystkim:

- Integracja kulturowa, mieszkańców różnych dzielnic polski. Funkcje integracyjne, scalające młode pokolenie, najskuteczniej spełniała szkoła, ale jej oddziaływanie miało charakter długofalowy, podczas gdy praca oświatowa z dorosłymi doprowadzić miała do rychłych rezultatów wychowawczych wśród pokolenia średniego i starszego, które uczestniczyło w pracy zawodowej.

- Oświata dorosłych musiała podjąć również walkę z analfabetyzmem pozostawionym młodemu państwu w spadku po zaborcy rosyjskim i austriackim. W Królestwie Polskim przed wojna analfabeci stanowili ponad 50% ludności powyżej 10 roku życia, w Galicji – około 40%. Spis powszechny z 1920 r. ujawnił, że przeciętnie co trzeci mieszkaniec Polski nie umiał czytać i pisać.

System państwowego kierowania oświatą pozaszkolną był trójstopniowy. Naczelne ogniwo tego systemu stanowił Wydział Oświaty Pozaszkolnej w Ministerstwie Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego.

Do wydziału tego należało;

1] zwalczanie analfabetyzmu oraz elementarne uświadamianie obywatelskie i narodowe,

2] rozwijanie czytelnictwa,

3] podnoszenie kultury.

W Kuratoriach okręgów szkolnych utworzono oddziały oświaty pozaszkolnej, które zatrudniały okręgowych instruktorów. Instruktorzy starali się inicjować i koordynować poczynania oświatowe różnych stowarzyszeń i organizacji, w myśl polityki oświatowej władz państwowych.

Z czasem inicjatywę w sprawach oświaty dorosłych przejął Związek Nauczycielstwa Polskiego Szkół Powszechnych, który prowadził żywą i wielostronną działalność w zakresie oświaty pozaszkolnej.

Wydział społeczno – oświatowy ZNP, organizował wakacyjne kursy instruktorskie, konferencje, zjazdy, wydawanie instrukcji i publikacji w serii Biblioteki Polskiej Oświaty Pozaszkolnej i Biblioteki Regionalnej. Nauczyciele prowadzili kursy dla dorosłych, biblioteki i czytelnie, wygłaszali odczyty, organizowali przedstawienia teatralne, chóry i orkiestry. Prace te wykonywali w ramach działalności różnych stowarzyszeń i organizacji. Była to działalność przeważnie społeczna przez nikogo niewynagradzana.

Działalność głównych Towarzystw Oświatowych – największe Towarzystwa Oświatowe: Towarzystwo Czytelni Ludowych, Towarzystwo Szkoły Ludowej i Polska Macierz Szkolna.

Towarzystwo Czytelni Ludowych działające na terenach Wielkopolski, Pomorza i Śląska, postawiło sobie za cel w Polsce Niepodległej „szerzenie oświaty i kultury narodowej wśród wszystkich warstw społeczeństwa na zasadach religijnych”. A zatem utrzymało charakter narodowo – klerykalny.

Sejmik TCL (1918) polecił Zarządowi zakładanie internatowych uniwersytetów ludowych. Pierwsza placówka tego typu powstała w październiku 1921 r. we wsi Dalki pod Gnieznem. Oparty był na wzorach duńskich, zima odbywał się 5 miesięczny kurs internatowy dla mężczyzn, latem 4 miesięczny dla kobiet. Przyjmowano młodzież od 18 r. ż. Podstawą zajęć były wykłady i dyskusje, oparte na własnych referatach słuchaczy. Poza zajęciami dydaktycznymi organizowano przedstawienia amatorskie i wycieczki. Program uniwersytetu obejmował 4 grupy zagadnień;

1] historia, literatura, geografia,

2] religia, sztuka, kultura,

3] księgowość, ekonomia, rachunki, chemia, gospodarstwo rolne,

4] wychowanie fizyczne i śpiew.

TCL utworzyło i prowadziło jeszcze dwa uniwersytety. W większych miastach tworzyło domy oświatowe – placówki, które prowadziły wszechstronną działalność kulturalno – oświatową.

Towarzystwo Szkoły Ludowej – odgrywało szczególną rolę w dzielnicach południowo – wschodnich, gdzie swą działalnością kulturalno – oświatową przeciwdziałało wpływom ukraińskim na ludność Polską, chroniąc ją przed zruszczeniem.

TSL zakładało niedzielne uniwersytety wiejskie. Placówki te prowadziły zajęcia oświatowe w ciągu 5-6 miesięcy w okresie jesienno – zimowym, w wymiarze 3-4 godzin tygodniowo (przeważnie w niedzielę). Uczęszczała do nich miejscowa ludność wiejska, przeważnie młodzież obu płci. Pełny kurs nauki trwał 2 lata. Uniwersytetami niedzielnymi kierowali głównie nauczyciele. Programy zawierały zagadnienia historyczne, wychowanie obywatelskie, zdrowie i higiena wsi, poradnictwo rolne, oraz wiejskie stosunki prawne.

W 1937 TSL prowadziło 114 tych placówek. W miejskich środowiskach robotniczych TSL organizowało Uniwersytety Robotnicze. W 1936 istniało 8 takich placówek.

Polska Macierz Szkolna – skoncentrowała swe siły na działalności kulturalno – oświatowej, i wychowawczo - obywatelskiej w duchu chrześcijańsko – narodowym. PMS podjęła również walkę z analfabetyzmem.

Zarząd Główny PMS prowadził kilka centralnych instytucji oświatowych, z których Instruktoriat Oświaty Pozaszkolnej zajmował się szeroko zakrojonym poradnictwem metodycznym z zakresu metodyki pracy kulturalno – oświatowej dorosłych. W 1925 r. PMS liczyła 244 koła terenowe, z których każde prowadziło co najmniej 10 czytelni. W Warszawie działał Uniwersytet Ludowy PMS (uniwersytet Powszechny).

Poradnictwo i doskonalenie – początki działalności w zakresie poradnictwa i doskonalenia pracy oświatowej wśród dorosłych w II Rzeczypospolitej, sięgają 1919r. kiedy to powstały Instytut Oświaty i Kultury im. Stanisława Staszica oraz Centralne Biuro Kursów dla Dorosłych. Biuro domagało się ustawowego uregulowania spraw oświaty pozaszkolnej, finansowania jej przez samorząd i nadzorowania przez władze oświatowe. W 1928 z Centralnego Biura powstał Instytut Oświaty Dorosłych, który pracował owocnie i pożytecznie do końca dni II Rzeczypospolitej.

IOD wydawał miesięcznik „Praca Oświatowa” do którego pisywali wytrawni znawcy oświaty dorosłych. Inną formą doskonalenia były kursy Instytutu dla pracowników oświatowych. IOD był organizacją niezależną, nie podporządkowaną żadnym ugrupowaniom politycznym.

Instytut Oświaty i Kultury im. S. Staszica w Warszawie - była to instytucja społeczna mająca na celu koordynowanie prac oświatowych oraz kształcenie pracowników oświaty pozaszkolnej.

W 1925 r. prace Instytutu przejęło roczne Studium Pracy Społeczno Oświatowej Wolnej Wszechnicy Polskiej. Specjalizację prowadzono w czterech grupach 1) nauczanie dorosłych i młodzieży pracującej; 2) organizacja życia społecznego; 3) bibliotekarstwa; 4) opieki nad matką i dzieckiem. Długoletnim dyrektorem studium była H. Radlińska.

Z inicjatywy Jędrzeja Cierniaka , powstał w 1929 r. Instytut Teatrów Ludowych. Statut zakładał popieranie i zespalanie prac nad teatrem ludowym oraz wspomaganie instytucji zajmujących się niezawodowym ruchem teatralnym miast i wsi.

Świetlice i uniwersytety ludowe.

Spośród placówek oświaty pozaszkolnej duże znaczenie wychowawcze przypisywano szeroko rozpowszechnionym świetlicom. Działalność świetlic płynęła czterema nurtami:

1. sport i zabawa;

2. roboty ręczne;

3. samokształcenie, któremu służyły biblioteka i czytelnia świetlicy;

4. sztuka.

Działalność świetlicową w rozmaitych formach organizowały i prowadziły liczne organizacje i stowarzyszenia.

Do najcenniejszych form oświaty pozaszkolnej w Polsce okresu międzywojennego należały uniwersytety ludowe. Wszystkie uniwersytety ludowe kładły nacisk na kształcenie charakteru wychowanków, starały się wychować przodowników, którzy oddziaływać będą na środowisko w duchu idei wpajanych im podczas pobytu w placówce. Według ideologii wychowawczej dzieliły się one na:

1. placówki o charakterze katolickim, cel to wychowanie pracowników Akcji Katolickiej, organizowane przez diecezje Kościoła Katolickiego;

2. placówki TCL o charakterze narodowo-klerykalnym;

3. placówki regionalne o celach ideowych wyznaczonych przez potrzeby określonego regionu kraju;

4. placówki o ideologii sanacyjnej, urzeczywistniające cele wychowania państwowego;

5) placówki postępowe, demokratyczne, chłopskie, głoszące ideę wprowadzenia ludu do czynnej i twórczej roli w społeczeństwie (kierowane przez Ignacego Solarza).

Kierunki Oświaty Pozaszkolnej:

Niemal wszystkie istniejące wówczas organizacje zajmowały się pracą oświatową, wyrażającą się w organizowaniu popularnych wówczas wykładów i prelekcji, obchodów patriotycznych, przygotowywaniu  spektakli teatralnych, koncertów. Drugą cechą charakterystyczną pracy wszystkich tych towarzystw była działalność charytatywna. Wyróżniały się w niej szczególnie związki zawodowe i stowarzyszenia religijne. Organizowały one kwesty uliczne, zbiórki w zakładach pracy, przygotowywały przedstawienia i zabawy połączone z loteriami, przeznaczając dochód na ubogich i bezrobotnych.                             

1. Wychowanie państwowe i patriotyczne

ZHP – zorganizowane jeszcze przed I wojną światową na wzór angielskiego skautingu, stało się bardzo popularnym ruchem w okresie międzywojennym.

Ruch rozbudzał ducha narodowego, szkolił swoich członków w zakresie historii, geografii Polski, literatury polskiej. Organizował szkolenia z przedmiotów związanych z walką zbrojną, jak terenoznawstwo, czy wyszkolenie strzeleckie.

ZHP uczyło (i uczy nadal) patriotyzmu, pozytywnego stosunku do otoczenia, ludzi i przyrody, pomagał kształtować charakter młodego człowieka, hartować do walki z przeciwnościami losu, miał niemały wpływ na umacnianie sprawności fizycznej.

Związek Strzelecki – pokładano w nim nadzieje, że będzie to organizacja, która w znacznym stopniu przyczyni się do lepszego przygotowania młodzieży wiejskiej do służby wojskowej.

Zalecano, aby każdy strzelec zdobył umiejętność pisania i czytania. Upowszechniano czytelnictwo, czemu przysłużyło się organizowanie bibliotek.

Duże znaczenie w procesie wychowania obywatelskiego miały obchody świąt państwowych, wojskowych i religijnych, kiedy to strzelcy występowali z bronią.

Z okazji świąt strzelcy przygotowywali występy orkiestr, chórów, teatrzyków amatorskich, ze stosownie dobranym repertuarem. W małych miasteczkach i wioskach były to, oprócz nabożeństw, główne akcenty świąteczne. Miały one walor swoistej lekcji historii.

Za ważny element wychowawczy uznano kultywowanie tradycji narodowych i religijnych, np. organizowano "gwiazdkę strzelecką" z udziałem rodzin i sympatyków strzelców. Członkowie związku uczestniczyli w wycieczkach krajoznawczych, stanowiących jedną z atrakcyjniejszych form wychowania obywatelskiego. Kolejną formą pracy wychowawczej były czyny obywatelskie. Młodzież zbierała złom i pieniądze na Ligę Obrony Powietrznej i Przeciwgazowej, Ligę Morską i Kolonialną, Fundusz Obrony Narodowej, Polski Czerwony Krzyż, pracowała przy budowie szkół i domów ludowych, opiekowała się szkołami na kresach Rzeczypospolitej, podejmowała akcje oświatowe wśród przedpoborowych, prowadziła akcje charytatywne, opiekowała się miejscami pamięci narodowej, wspierała najbiedniejszych gospodarzy w czasie żniw i brała udział w melioracji, regulacji rzek, komasacji gruntów i zalesianiu nieużytków.

W szeregach związku pogłębiano patriotyzm młodzieży oraz, co bardzo ważne, wspierano jej edukację (walczono z analfabetyzmem, organizowano kursy zawodowe, np. rolnicze, gotowania, szycia, introligatorstwa, garbarstwa), upowszechniano też kulturę dzięki świetlicom, bibliotekom, amatorskim zespołom artystycznym i teatrom.

W działalności Związku Strzeleckiego poczesne miejsce zajmowało wychowanie fizyczne. Działały liczne koła i kluby sportowe. Ustanowiono czterostopniową odznakę strzelecką. Prowadzone były też kluby sportów specjalnych: szybowcowe, motocyklowe, kolarskie.

Liga Obrony Kraju – prężnie działające stowarzyszenie patriotyczne.

2. Walka z analfabetyzmem - organizacje pozaszkolne, uniwersytety ludowe, kursy dla analfabetów.

Wolna Wszechnica Polska - prywatna wyższa szkoła utworzona w Warszawie z Towarzystwa Kursów Naukowych. Prowadziła między innymi cykle publicznych wykładów niedzielnych, kursy kształcące i dokształcające pracowników społeczno – oświatowych zwłaszcza nauczycieli, pracowników i organizatorów życia kulturalnego i gospodarczego.

3. Niwelowanie różnic oświatowych – szczególną rolę odgrywali nauczyciele szkół powszechnych na prowincji. Promowali oświatę zdrowotną, higienę, rozwijali prowincję.

4. Rola wojska – przede wszystkim wiązała się z nauką młodych mężczyzn czytania i pisania, geografii Polski, wyrabiania niezbędnych umiejętności – na przykład pisania podań itp.

Zajmowali się też upowszechnianiem sportu, pomocą w tworzeniu boisk i ośrodków sportowych ( Państwowy Urząd Wychowania Fizycznego i Przysposobienia Wojskowego).

5. Rola Kościoła – W okresie II RP ożywioną działalność oświatową i wychowawczą prowadziły zakony męskie i żeńskie: Jezuicki, Marianie, Bracia Szkół Chrześcijańskich, Dominikanie, Bracia Mniejsi, Franciszkanie Konwentualni, Pijarzy, Salezjanie, itp. Najbardziej znana szkołą – gimnazjum – prowadzili od 1886 r. Jezuici w Chyrowie. W szkołach prowadzonych przez zakony męskie w okresie międzywojennym uczyło się ok. 10 tys. uczniów. Ze zgromadzeń żeńskich niepokalanki prowadziły gimnazjum i liceum w Szymonowie, a od 1981 r. Siostry Miłosierdzia Bożego w Łagiewnikach pod Krakowem zakład wychowawczy dla dziewcząt trudnościami wychowawczymi. Św. Julia Urszula Ledóchowska w 1920 r. założyła Kongregację Sióstr Urszulanek Serca Jezusa Konającego. W latach międzywojennych utworzyła 35 placówek dla ubogich, które prowadziły przedszkola, szkoły, zakłady opiekuńcze itp.

Katolickie Stowarzyszenie młodzieży

Działalność kulturalno-oświatowa. Stanowiło ją przede wszystkim ciągłe kształcenie członków. Kierownictwa stowarzyszeń kształcono na kursach, zjazdach, zlotach, wizytacjach oddziałów. Szerokie rzesze członkowskie kształcono przez akcję odczytową. Największym powodzeniem u młodzieży cieszyły się imprezy sportowe, wycieczki, obozy, przedstawienia, akademie, wieczornice oraz szkolenia zawodowe (przysposobienie rolnicze, kursy higieny, prowadzenia gospodarstwa domowego itd.).

Działalność charytatywna. W Polsce przedwojennej wielu było bezrobotnych i bezdomnych. Akcja charytatywna Akcji Katolickiej prowadzona była bardzo szeroko. Powstawały sierocińce, domy dziecka. Pomagano młodzieży bezrobotnej w szukaniu pracy, zaopatrywano w podstawowe narzędzia itd.

Działalność społeczno-patriotyczna. Młodzież zrzeszona w Akcji Katolickiej chciała wpływać na losy i kształt Ojczyzny. Stąd wielkie znaczenie miało budzenie postaw patriotycznych. Obchodzono uroczyście rocznice ważnych wydarzeń, święta narodowe, szczególnie rocznice odzyskania niepodległości i powstań narodowych.

6. Oświata robotnicza

Towarzystwo Uniwersytetu Robotniczego

TUR urządzał odczyty publiczne, prowadził kursy dla analfabetów i koła esperanto, tworzył teatry amatorskie, organizował wieczory dyskusyjne, kolportował broszury, prowadził koła sportowe, koła młodzieży i koła samokształceniowe, urządzał wykłady cykliczne i akademie. W końcu lat trzydziestych TUR rozwijał działalność oświatową o wyraźnie politycznym charakterze.

Oświatę pozaszkolną w Polsce lat międzywojennych charakteryzuje wielkie zróżnicowanie tendencji społeczno-politycznych, bogactwo stosowanych form i metod pracy oświatowej i niedostateczny rozwój od strony ilościowej, nie pozwalający na zaspokojenie istniejących potrzeb oświatowych.

Praca oświatowo-kulturalna spełniała różnorodne funkcje społeczne: popularyzowała wiedzę; integrowała grupy społeczne kształtując poczucie jedności grupowej i zbiorowej odpowiedzialności; kształciła przywódców kulturalnych w środowisku, ułatwiała adaptacje do nowych warunków życia i pracy, rozwijała zainteresowania, urabiała poglądy społeczne i polityczne.