Środki przeciwpróchnicowe i przeciwbakteryjne
Ten rodzaj płukanek można zalecić każdemu pacjentowi bez dolegliwości ze strony układu stomatognatycznego. Płukanki te zawierają między innymi środki: przeciwbakteryjne (np. 0,05% chlorku cetylpirydyny, 0,01% chlorheksydyny), remineralizujące szkliwo (np. fluor), a także przeciw halitozie (np. mentol), które zapewniają codzienną ochronę przed działaniem płytki bakteryjnej. Należą do nich:
Listerine Ochrona Zębów i Dziąseł (Pfizer). Zawiera poloxamer 407, chlorek cynku, 0,092% eukaliptolu, 0,042%, mentolu, 0,060% metylosalicylanu (methyl salicylate), 0,064% tymolu; butelka 250 ml (2, 3).
Oral-B Adventa - płukanka. Zawiera 0,05% chlorku cetylpirydyny, 0,05% fluoru; butelka 300 ml.
Elgydium - płyn do płukania jamy ustnej (Pierre Fabre). Zawiera 0,01% chlorheksydyny, 1% cytrynianu sodu, 0,5% boranu sodu i 0,1% dimetikonu; butelka 200 ml.
Elmex - płukanka (GABA International). Zawiera 0,025% F; butelka 400 ml.
Fluormex - płyn do płukania jamy ustnej (Chema). Skład: 0,02 % (200 ppm) czynnego fluoru; butelka 300 ml.
Colgate Plax Cool Mint (Colgate-Palmolive). Zawiera 0,05% fluorku sodu, chlorek cetylpirydyny, mentol; butelka 250 ml.
Aquafresh Płyn Niebieski (GSK). Skład: 0,05% chlorku cetylpirydyny, 0,05% fluorku sodu (226 ppm F); butelka 250 ml.
Denivit Original (Schwarzkopf). Zawiera 200 ppm F w fluorku sodu i chlorheksydynę; butelka 250 ml.
Pearl Drops 3 w 1 - płyn do płukania jamy ustnej (Church & Dwight). Skład: 0,05% fluorku sodu, 0,06% chlorku cetylpirydyny, cytrynian sodu, alkohol; butelka 400 ml.
Parogencyl (Synthelabo Groupe). Zawiera permethol, prowitaminę B5, pantenol, alkohol, glukonian sodu, kwas cytrynowy, alantoinę, PEG; butelka 300 ml.
Curasept ADS 205. W składzie preparatu zawartość 0,05% chlorheksydyny oraz 0,05% fluoru; butelka 200 ml.
Środki zalecane przy nadwrażliwości zębów
Związki zawarte w płukankach znoszą nadwrażliwość zębów przez zamykanie kanalików zębinowych dzięki obecności jonów potasu, a także wzrost mineralizacji zębiny na skutek zawartości fluoru. Właściwości takie mają:
Sensikin - płyn do płukania jamy ustnej (Laboratoires Kin). Zawiera sole potasu (5%), fluorek sodu (0,32%), witaminę E i prowitaminę B5; butelka 250 ml.
Elmex Sensitive - płukanka do jamy ustnej (GABA International) z aminofluorkiem 0,025% F; butelka 400 ml.
Fluormex (Chema). Zawiera 0,02 % (200 ppm) czynnego fluoru; butelka 300 ml.
Elgydium - płyn do płukania jamy ustnej z fluorem (Pierre Fabre). Skład: fluorinol (250 ppm F), 0,004% chlorheksydyny i 0,5% syliglicolu; butelka 200 ml.
Środki chroniące przed tworzeniem się kamienia nazębnego i osadów
Zawierają związki: redukujące płytkę nazębną (np. 0,01% chlorheksydyny), hamujące odkładanie kamienia nazębnego (np. cytrynian sodu), a tak że hamujące przyleganie bakterii (np. syliglicol, chlorek cetylpirydyny). Należą do nich:
Elgydium Anti Plaque (Pierre Fabre). Zawiera 0,01% roztwór chlorheksydyny oraz syliglicol; butelka 250 ml.
Aquafresh Płyn Niebieski do Zębów (GSK). Skład: 0,05% chlorku cetylpirydyny, 0,05% fluorku sodu (226 ppm F); butelka 250 ml.
Listerine Ochrona przed Kamieniem Nazębnym (Pfizer). Skład: poloxamer 407, chlorek cynku, 0,092% eukaliptolu, 0,042%, mentolu, 0,060% metylosalicylanu, 0,064% tymolu; butelka 250 ml.
Denivit Mild Mint (Schwarzkopf). Zawiera 200 ppm F w fluorku sodu i chlorheksydynę; butelka 250 ml.
Środki stosowane w leczeniuzapalenia dziąseł
Zawierają najczęściej 0,1% chlorheksydyny, związku silnie bakteriobójczego i przeciwdziałającego odkładaniu się płytki nazębnej na powierzchni zębów. Dodatkowo w ich składzie znajdują się związki fluoru sprzyjające remineralizacji szkliwa. Takimi preparatami są np.:
Meridol (GABA International). Zawiera 125 ppm F aminofluorku Olaflur, 125 ppm F fluorku cynawego; butelka 400 ml.
Listerine Ochrona Zębów i Dziąseł (Pfizer); butelka 250 ml (2, 3).
Corsodyl 0,1% (SmithKline). Zawiera 0,1% glukonianu chlorheksydyny; butelka 300 ml.
Kin Gingival (Laboratoires Kin). Skład: 0,12% chlorheksydyny i 0,05% fluorku sodu ( 255 ppm F); butelka 250 ml.
Oral-B Adventa; butelka 300 ml.
Oralsept (Ecolab). Skład: 0,1% glukonianu chlorheksydyny, 5-15% etanolu, 15-30% sorbitolu; butelka 300 ml.
Ondrohex (One Drop Only). Zawiera 0,1% chlorheksydyny, fluor; butelka 250 ml.
Colgate Plax Herbal (Colgate-Palmolive). Skład: 0,05% fluorku sodu, chlorek cetylpirydyny, poloxamer 407, rumianek, eukaliptus, szałwia, mirra; butelka 250 ml.
Środki stosowaneprzed myciem zębów
Likwidują krwawienie podczas szczotkowania w przypadku stanów zapalnych dziąseł. Należą do nich:
Paroplak (Synthelabo Groupe). Skład: 0,06g chlorheksydyny, 0,4 g polisorbatu 20, 0,05 g fluoru; butelka 300 ml.
Środki stosowane w leczeniu chorób przyzębia
Składnikami płukanek z tej grupy są związki o silnie bakteriobójczym działaniu, takie jak 1-2% chlorheksydyna czy tlen atomowy, powstający w trakcie rozkładu nadtlenku wodoru. Zapewniają antyseptykę dziąseł po usunięciu zębów, zabiegach chirurgicznych i periodontologicznych na przyzębiu lub po zabiegach implantologicznych, skutecznie wspomagają leczenie zapaleń przyzębia, działając bakteriobójczo i grzybobójczo. Takie działanie cechuje:
Eludril - płyn do płukania jamy ustnej (Pierre Fabre). Zawiera 0,10% dwuglukonianu chlorheksydyny, 0,5% chlorobutanolu; butelka 200 ml.
Corsodyl 0,2% (SmithKline). Zawiera 0,2% glukonianu chlorheksydyny; butelka 300 ml.
Curasept ADS 212 (Curaden). Zawiera 0,12% chlorheksydyny; butelka 200 ml.
Curasept ADS 220 (Curaden). Zawiera 0,20% chlorheksydyny; butelka 200 ml.
Gluxonit (Chema). Zawiera 0,12% diglukonianu chlorheksydyny, alkohol etylowy skażony diglukonianem chlorheksydyny; butelka 300 ml.
Skinsept Oral (Ecolab). Skład:1,5 g chlorheksydyny, 1,67% nadtlenku wodoru i etanol; butelka 500 ml.
0,2% roztwór wody utlenionej - 1 łyżeczka na szklankę wody.
Środki dla dziecizalecane od 6. roku życia
Skład płukanek dla dzieci jest zbliżony do składu płukanek dla dorosłych, ponieważ dzieci od 6. roku życia potrafią samodzielnie wypłukać jamę ustną roztworem i wypluć płyn, nie połykając go w trakcie płukania, co zabezpiecza przed ewentualnym zatruciem. Aby zachęcić dzieci do stosowania płukanek w codziennej higienie jamy ustnej, niektórym z nich nadano przyjemny owocowy smak, np.:
Elgydium Junior - płyn do płukania jamy ustnej (Pierre Fabre). Zawiera fluoronol (250 ppm F) i syliglicol, ma smak truskawkowo- malinowy; butelka 400 ml.
Elmex (GABA International); butelka 400 ml.
Środki polecane pacjentom leczonym aparatami ortodontycznymi
Wspomagają codzienne mechaniczne oczyszczanie zębów i miejsc trudno dostępnych z powodu założonego aparatu ortodontycznego. Działają bakteriostatycznie, przeciwzapalnie, przeciwdziałając odkładaniu się płytki nazębnej na powierzchniach zębów.
Należą do nich:
Orthokin - płukanka (Laboratoires Kin). Zawiera 0,06% chlorheksydyny, 0,34% octanu cynku i 0,05% fluorku sodu (226 ppm F); butelka 250 ml.
Protefix (Queisser Pharma). Zawiera 0,1% glukonianu chlorheksydyny; butelka 200 ml.
Elmex - płukanka (GABA International); butelka 400 ml.
Curasept ADS 205 (Curaden).Zawiera 0,05% chlorheksydyny oraz 0,05% fluoru; butelka 200 ml.
Płyny do płukania jamy ustnej niezawierające alkoholi
Nie podrażniają i nie wysuszają błony śluzowej jamy ustnej. Do tej grupy należą:
Kin Gingival - płyn do płukania jamy ustnej (Laboratoires Kin); butelka 250 ml.
Curasept ADS 212 (Curaden); butelka 200 ml.
Curasept ADS 220 (Curaden); butelka 200 ml.
Płyny przeciw halitozie (nieprzyjemny zapach z jamy ustnej)
Zawierają składniki ziołowe i (lub) jony cynku, które wiążą się ze związkami siarki odpowiedzialnymi za halitosis np.:
Colgate Plax Herbal (Colgate -Palmolive); butelka 250 ml.
Środki działające wybielająco
Płukanki z tej grupy mają działanie przeciwpróchnicowe i przeciwzapalne, a ponadto usuwają przebarwienia szkliwa oraz chronią szkliwo zębów przed osadami z kawy, tytoniu i czerwonego wina. Należą do nich:
Blanx (Guaber) - płukanka profilaktyczno-wybielająca. Zawiera wyciągi z porostu islandzkiego Cetraria Islandia; butelka 500 ml.
Yotuel Mouthwash - płyn wybielający (Biocosmetics Lab.). Zawiera kompozycję składników wybielających, alantoinę i fluorek sodu; butelka 250 ml.
Środki homeopatyczne
W skład tej grupy wchodzą preparaty ziołowe używane w stanach zapalnych błony śluzowej jamy ustnej, w leczeniu anginy i stanów zapalnych jamy ustnej. Wykazują działanie antyseptyczne, grzybobójcze oraz przeciwzapalne. Zaliczają się do nich:
Płukanka z szałwii w postaci herbatki w saszetkach.
Azulan - wyciąg z rumianku; butelka 100 ml.
Apisept (Apipol-Farma). Skład: etanol, gliceryna, woda, ekstrakt propolisowy, mentol naturalny, wodorotlenek sodu; butelka 100 ml.
Fitodent (A-Z Medica). Skład: vilcacora, szałwia, kora dębu, pięciornik, propolis, triklosan; butelka 50 ml.
Stomatosol (Elanda). Zawiera wyciąg z dębianki, arniki, kłącza pięciornika; butelka 45 g.
Mucosit - płyn (Herbapol). Skład: 100 g wyciągu etanolowo-wodnego zawiera 3,75 g kory dębu, 3,5 g koszyczków rumianku, 3,5 g liści szałwii, 1,25 g ziela tymianku, 0,5 g kwiatu nagietka; butelka 60 g.
Środki przygotowywane ex tempore
Płukanki z tej grupy używane są najczęściej w celu zapobiegania infekcjom jamy ustnej i jako środki antyseptyczne.
Zalicza się do nich:
• Roztwór fizjologiczny soli kuchennej - pół łyżeczki na szklankę wody.
• Roztwór sody oczyszczonej - 1 łyżeczka na szklankę wody.
• 0,02-0,1% roztwór nadmanganianu potasu (o barwie bladoróżowej).
Substancje czynne Środki do higieny jamy ustnej mogą zawierać substancje czynne. Ze względu na rodzaj pierwiastka lub związku chemicznego dzielą się na trzy generacje.
I generacja
Czwartorzędowe związki amonowe - chlorek cetylpirydyny o działaniu przeciwbakteryjnym, polegającym na zwiększaniu przepuszczalności ściany komórkowej bakterii, co prowadzi do lizy komórkowej, ponadto hamuje metabolizm, zmniejsza adhezję komórki bakteryjnej do zęba i błony śluzowej jamy ustnej.
Sangwinaryny. Są pochodnymi alkaloidu roślinnego z krwawnika kanadyjskiego, powodują zmiany w ścianie komórki bakteryjnej, hamują ATP-azę, wpływają na metabolizm kwasów nukleinowych, zobojętniają związki siarki odpowiedzialne za przykry zapach z ust.
Nadtlenki, np. 3% nadtlenek wodoru stosowany w roztworze: 1 łyżeczka 3% wody utlenionej na szklankę wody (roztwór 0,2%). Używany ze względu na bakteriobójcze działanie na bakterie beztlenowe. Nadtlenek wodoru rozkłada się na wodę i tlen atomowy, który jest toksyczny dla bakterii. Stosowany zazwyczaj w ciężkim martwiczo-wrzodziejącym zapaleniu dziąseł do płukania jamy ustnej i przepłukiwania kieszonek dziąsłowych.
Związki fenolowe, takie jak triklosan, który działa przeciwbakteryjnie i przeciwzapalnie na tkanki przyzębia oraz wykazuje pewne działanie przeciwbólowe. Najczęściej stosowane stężenie triklosanu to roztwór 0,03%.
II generacja
Dwuguanidyny. Najbardziej powszechną z nich jest chlorheksydyna stosowana jako roztwór 0,04-0,2%. Chlorheksydyna jest związkiem antybakteryjnym działającym na bakterie Gram+ i Gram- , drożdże i grzyby, ponadto przeciwdziała powstawianiu płytki nazębnej, absorbując się do glikoprotein śliny i błonki nabytej zębów. Stwierdzono, iż stężenie 0,1% chlorheksydyny stanowi kompromis między skutecznością a efektami ubocznymi jej stosowania, takimi jak przebarwienia zębów, zaburzenia smaku, złuszczanie nabłonka.
Związki nieorganiczne i organiczne fluoru. Fluor podawany w niewielkich ilościach w wyniku reakcji chemicznej zostaje wbudowany w apatyty szkliwa, co sprawia, iż jest ono mniej wrażliwe na rozpuszczające działanie kwasów zawartych w pokarmie. Ponadto fluor w reakcji z wapniem hydroksyapatytu tworzy bogatą we fluor warstwę pokrywającą powierzchnię szkliwa, co stanowi dodatkowy rezerwuar tego pierwiastka. Fluor działa także na transport cukrów przez błonę komórkową bakterii, zmienia tolerancję kwasową bakterii Gram+ i hamuje aktywność enzymów glikolitycznych. W płukankach do jamy ustnej fluor występuje najczęściej w dwóch postaciach: w związkach nieorganicznych, takich jak fluorek sodu, fluorek cynawy oraz w związkach organicznych jako fluoroaminy: fluorinol (aminofluorek II generacji). Kombinacja fluorku cynawego i aminofluorku (jon cynku i grupa aminowa) wydłuża działanie antybakteryjne poprzez stabilizację w roztworze fluorku cynawego.
III generacja
Delmopinol i oktapinol. Zapobiegają przyleganiu i gromadzeniu płytki nazębnej, mają niewielkie działanie przeciwbakteryjne.
Inne związki dodawane do płukanek
Roztwór fizjologiczny soli kuchennej - ma niewielkie działanie przeciwbakteryjne i wpływa korzystnie na błonę śluzową jamy ustnej.
Roztwór nadmanganianu potasu - ma działanie antyseptyczne.
Roztwór sody oczyszczonej - ma działanie antyseptyczne.
Fluorek cyny - hamuje tworzenie się płytki nazębnej dzięki gromadzeniu się jonów cyny w płytce; redukują one aktywność metaboliczną bakterii, czyli zmniejszają produkcję matrycy płytki.
Cytrynian sodu - hamuje odkładanie się kamienia nazębnego.
Boran sodu - usuwa przebarwienia szkliwa.
Syliglicol - tworzy warstwę ochronną, która zatrzymuje fluor na powierzchni szkliwa i hamuje przyleganie bakterii.
Chlorobutanol - działa jako analgetyk miejscowy oraz wspomaga działanie chlorheksydyny.
Sole cynku, np. octany - hamują rozwój płytki nazębnej, działają przeciwzapalnie, redukują przykry zapach z ust. Połączenie chlorheksydyny o niskimstężeniu i cynku powoduje przedłużone działanie bakteriostatyczne preparatu (Orthokin).
Sole potasu - redukują nadwrażliwość zębów.
Polisorbat 20 - modyfikuje ścianę komórkową bakterii, modyfikuje przyczepność protein śliny, ułatwia usunięcie płytki (Paroplak).
Prowitamina B5, składnik Panthenolu, ma działanie regeneracyjne na nabłonek jamy ustnej (Parogencyl, Sensikin).
Witamina E - uszczelnia nabłonek jamy ustnej i naczynia krwionośne (Sensikin).
Sorbitol, substytut cukru, polepsza smak preparatu i ma działanie odświeżające jamę ustną.
Eukaliptol - ma działanie antyseptyczne i odświeżające jamę ustną.
Mentol - posiada właściwości przeciwbakteryjne, przeciwzapalne i odświeżające oddech.
Tymol - ma działanie bakteriobójcze i grzybobójcze.
Wyciąg z propolisu - zawiera między innymi flawonoidy (galangina, pinosorbina) oraz kwasy aromatyczne o działaniu przeciwbakteryjnym i przeciwzapalnym. Wykazuje działanie znieczulające i stymuluje układ immunologiczny.
Szałwia - zawiera olejek eteryczny karnozol, który cechuje działanie antyseptyczne, grzybobójcze oraz przeciwzapalne, ponadto odświeża oddech.
Rumianek - zawiera w swoim składzie a-bisabolol, związki flawonoidowe, luteinę, rutozyd i kumarynę. Związki te spowalniają uwalnianie histaminy oraz hamują syntezę prostaglandyn i leukotrienów. Napar z rumianku działa przeciwzapalnie, przeciwbólowo oraz odświeża oddech.
Pięciornik i kora dębu - mają działanie ściągające, przyspieszają gojenie nadżerek błony śluzowej jamy ustnej.
Vilcacora - działa przeciwzapalnie, przeciwbakteryjnie oraz przyspiesza gojenie błony śluzowej jamy ustnej dzięki zawartości związków czynnych, takich jak glikozydy kwasu chinowego, flawonoidy i alkaloidy.
Nagietek - ma działanie przeciwzapalne i odkażające.
Tymianek - ma działanie przeciwzapalne i odkażające.