Adam Karpiński „Renesans”

4. Jan Kochanowski - apogeum renesansowego klasycyzmu

# Klasycyzm > konsekwencja ruchu intelektualnego zwanego humanizmem. Dzieło powinno być doskonałe; istotą piękna jest harmonia, która pozwala zachować równowagę między formą a treścią; samoograniczenie artysty, który musi być świadomy i dbać o przejrzystość kompozycji (bez zbędnych efektów artystycznych i własnej ekspresji); dyscyplina, jasność i miara; naśladowanie pisarzy starożytnych (zbliżając się do źródeł możemy poznać istniejące już wzory piękna i doskonałej sztuki); motyw poety przyrównanego do pszczoły zbierającej nektary z różnych kwiatów i przetwarzającej je w miód; naśladowanie twórcze (tj. współzawodnictwo ze starożytnymi mistrzami).

4.1. Droga do wielkości

Między Padwą a Czarnolasem. Poszukiwania

# J.K. (1530-1584).

# Ukończył Akademię Krakowską, Uniwersytet w Padwie (razem z Andrzejem Patrycym Nideckim > najznakomitszym filologiem polski doby renesansu).

# Spotyka Stanisława Grzepskiego (matematyka i hellenista). Napisał mu krótki epigramat łaciński (najwcześniejszy znany nam wiersz, pisany w Królewcu na krótko przed wyjazdem do Włoch).

# Spotyka się z Ronsardem (wspomina o tym w łacińskiej elegii III, 8).

# We Włoszech powstaje wiele elegii do Elegiarum libri duo > wiersze, w których bohaterką jest Lidia, epigramatów w zbiorze Forioceniów. Próba tłumaczenia Illiady (Monomachija Parysowa z Menelaosem) oraz wiele parafraz i przekładów z epigramatyki greckiej.

Lata 60.:

• Eksperymentuje z formą greckiej tragedii czego wyrazem jest Odprawa posłów greckich (1560). Ma bliskie związki ideowe z Satyrem. We wstępie do Odprawy pisze, że napisał ją o wiele wcześniej, praca miała charakter eksperymentu (różnorodność miar wersowych). Mieści się w założeniach klasycyzmu. Ideowo, jako tragedia racji, sytuuje się w obszarze twórczości obywatelskiej obok Satyra i Zgody (1564).

• Epicedium O śmierci Jana Tarnowskiego (1561) i osnuta wokół biblijnej opowieści Zuzanna (1562) wraz z hymnem Czego chcesz od nas, Panie, za twe hojne dary oraz Szachy (1564) > przeróbka poematu heroikomicznego.

• Zbliża się do dostojników związanych z dworem królewskim. Jest sekretarzem królewskim.

# Pod koniec dekady w wierszach dominują pochwały wiejskiego bytowania (związane z porzuceniem kariery na rzecz życia ziemiańskiego). Motywy decyzji wyjaśnia w poemacie Marszałek i w elegii III, 13 do Piotra Myszkowskiego (biskup krakowski). Także w pieśni Panny XII z Pieśni świętojańskiej o Sobótce > prosty wiersz, ale i głęboka refleksja nad szczęściem człowieka, jego kondycją, wolnością i godnością. Z przeniesieniem się wiąże się także wiersz Muza > manifest poetycki, którego myślą przewodnią jest duma twórcza, przekonanego o swej twórczej mocy, świadomego nieśmiertelności dzieła; programowy poemat, w którym wychwala Horacego.

Czego chcesz od nas, Panie – manifest renesansowego klasycyzmu

# Najwcześniejszy utwór (najpóźniej powstał w 1558 roku). Wirzbięta ogłasza ją jako dodatek do biblijnego poematu Zuzanna.

# Schemat myślowy wiersza rozwija się od pytania z tytułu do odpowiedzi głoszącej, iż człowiek, nie znajdując dla Boga ofiary, może go jedynie wyznawać sercem. Kolejne dystychy to wyznawanie wielkości Stwórcy (ofiarą dziękczynną za hojne dary). Porządek dziękczynienia to porządek pochwał, opisu darów.

# Bóg objawia się w swych darach, przenika świat, karmi i poi stworzenie, jest dawcą ładu i harmonii.

# Parzyście rymowane dystychy i rym trzynastozgłoskowca = przezroczystość, spokojne, ład, przewidywalność. Nie ma przerzutni (Kochanowski jest ich mistrzem). Niewyszukane epitety, zwykłe słowa.

# Modlitwa, ale i powtórzenie myśli starożytnych (Cycerona > materiał językowy, monoteistyczna koncepcja religii,

4.2. Kochanowski klasycysta

Psałterz Dawidów

# W 1561 pisze list do sekretarza Zygmunta Augusta, że pisze psałterz. Ma zamiar przedstawić 30 psalmów na sejmie, który ma się odbyć rok późnej. Opisuje twórcze rozterki: wizja dwóch bogiń Konieczności (wierność regułom postępowania poety i tłumacza) oraz Kunszt Poetycki (nieuchwytna istota poezji i piękna). Nescio quid (nie wiem co) > kategoria estetyczna, topos niewyrażalności, co w pięknie jest nieuchwytne i niepoddające się racjonalizacji.

# Psałterz to poszukiwanie równowagi między alegoriami Konieczności i Poezji.

# Dodaje wiersz dedykacyjny dla biskupa Piotra Myszkowskiego (J.K. uważa, że jest to jego najlepsze dzieł).

# Charakter meliczny (zamiar by śpiewali je w kościołach diecezji Piotra Myszkowskiego). Stał się także śpiewnikiem i chyba najczęściej drukowaną oraz kopiowaną polską książką w XVI wieku.

# Styl: paralelizm, powtarzalność, 41 różnych rodzajów strof. Wystrzega się metafor o zabarwieniu antycznym czy mitologicznym > cechuje się jednorodnością stylistyczną.

# Wizerunek Stwórcy > przekraczającego ludzką wyobraźnię lub po ojcowsku bliskiego człowiekowi. Tendencja do antropomorfizacji Boga.

# Język liryczny nowej epoki, niechętny abstrakcji, silnie ekspresywny i cielesny.

# Odkrywa klasyczną urodę poezji biblijnej.

# Przekład Księgi Psalmów był tworzony w odniesieniu do poezji klasycznej, zwłaszcza Horacego.

Pieśni – śladem Horacego

# Inspiracja horacjańska.

# 1586. Dwie księgi po 25 i 24 utwory.

# Liryka wysoka, klasycystyczna, w języku narodowym.

Horacjanizm:

• Początki związane z twórczością wczesnorenesansowych poetów łacińskich Wawrzyńca Korwina, Pawła z Krosna, Jana z Wiślicy, Andrzeja Krzyckiego i Jana Dantyszka. Naśladowali struktury metryczno-wersyfikacyjne.

• Obie księgi Carmina spina klamra horacjańskich parafraz. W pieśni I z księgi 1 jest przytoczone motto, incipit z Horacego. W tym utworze występuje alegoria Konieczności/Musu i Poezji.

• Mamy 10 parafraz horacjańskich. W 6 swobodne nawiązania i w 12 wspomnienia. Połowa tekstów nawiązuje do Horacego.

• J.K. wprowadza do poezji polskiej gatunek pieśni stroficznej (charakteryzuje się względną krótkością i różnorodnością).

# Utwory refleksyjno-etyczne, biesiadno-obyczajowe, miłosne, obywatelskie, religijne.

# Podmiot: nauczający, mentor, ale i poeta, który ucztuje i głosi pochwałę dzbana z winem, kochanek stojący u drzwi dziewczyny, bystry obserwator i pełen emocji uczestnik życia politycznego, pobożny wyznawca.

# Pieśniom nadaje kolorytu polski > horacjańskie parafrazy to nie tylko przekład, ale transpozycja wyobraźni, stylu, kreacja rzeczywistości polsko-klasycznej.

# Traktują o sztuce życia, w której jest miejsce na wino i poezje, stoicką pielęgnacje cnoty i przygotowanie się na odmienności Fortuny.

# Stoicyzm: pochwała cnoty (kategoria wielkości umysłu – wewnętrzna niezależność od kapryśnych darów losu, ma cechy męstwa).

# Utwory skierowane do osób, którym Fortuna sprzyja i którym nie.

# Obraz stoickiego mędrca pielęgnującego cnotę.

Pieśń świętojańska o Sobótce (1586) > 12 pieśni w cyklu poetyckim.

• Gatunek idylli, sielanka.

• Idylliczny agon śpiewczy 12 panien, które głoszą pochwałę święta, tańca, zabawy, życia na wsi, miłości, łowiectwa, wojny.

• Obrzęd palenia sobótkowego stosu w Czarnolesie, w wiglię imienin samego poety (letnie zrównanie się dnia z nocą).

• Mimo nawiązania do starożytnych poetów utwory osadzone są w polskiej wsi.

• Polska wieś = klasyczna Arkadia. Panny tańczą wokół ognia.

W labiryncie Fraszek

# Fraszka w języku włoskim oznacza błahostkę, coś lub kogoś nieważkiego, krótki dowcip, niewielka gałązka.

# Wydany w 1584 roku.

# Trzy księgi po 101, 108 i 86 wierszy.

# Fraszki autotematyczne i autobiograficzny.

# Fraszka O żywocie ludzkim I, 3> nasze ludzkie sprawy są niczym, marnością, nicością, teatrem.

# Fraszka O żywocie ludzkim I, 101 > obraz śmiejącego się Boga-spektatora, który przygląda się ludzkim sprawom.

# Bohaterowie fraszek: Hanny, Kachny, Magdaleny, Stanisławowie, Pawłowie, Mikołajowie, Walkowie > jako bohaterowie epitafiów.

# Określone typy ludzkie: niesłowna, nabożna, frasowany, łakomy, ksiądz, pijanica, szlachcic, doktor.

# Alegorie: Śmierci, Miłości, Starości i Fortuny.

# Pierwsze polskie próby sonetów (I, 97; II, 105; III, 24).

# Nie wszystkie fraszki są śmieszne. Fraszki serio, które komentują wydarzenia polityczne i społeczne, w tonie refleksyjnym, smutne.

# Fraszka Na lipę powtarza się co 108 tekst.

# Kochanowski utożsamia się z Chironem, który był muzykiem, poetą i nauczycielem sztuk. Poeta piszący w cieniu czarnoleskiej lipy utożsamia się z synem mitycznej Lipy, Chirone. Lipa w tradycji germańskiej była drzewem miłości.

# Komedia ludzkich spraw.

Poeta łaciński

# Początki związane z łaciną.

# Pod koniec życia przeredagował zbiór poezji łacińskich, który w zasadzie powstał w czasach padewskich.

# W poezji łacińskiej bywa bardziej ironiczny, pełen sceptycznego dystansu, wyrafinowany i aluzyjny.

# Teksty bardziej intertekstualne, pełne nawiązań.

# Pierwszy zbiór to Elegiarum libri duo (1559-61) > później dołączył do tego Foricoenia i wydał to w 1584 roku jako Elegiarum libri III, eiusdem foricoenia sive epigrammatum libellus.

# Elegie łacińskie o tematyce miłosnej, czuły liryk.

# Wzorzec to rzymska elegia miłosna. Kallimach patron i wzór swojej poezji.

# Bohaterka i adresatka wielu elegii to Lidia > kobieta śmiała, niezależna, piękna, nieczuła). Miłość do Lidii jest źródłem cierpienia, niedoli, wojny i upokorzenia.

# Koncepcja cyklu elegijnego jako pewnej historii miłosnej, w której amant przechodzi trudną drogę euforii ku gorzkiemu rozczarowaniu. Studium uczucia i nieuchronnie następujące po sobie etapy.

# Ton idylliczny w opisach wymarzonego pejzażu, przeciwstawionego zepsuciu cywilizacji i dworu.

# Postawa podmiotu: dystans wobec rzymsko-sarmackich wzorców męstwa, militarnych triumfów, świata polityki oraz całego systemu społecznych i obywatelskich obowiązków.

# Adresatem tekstów pozostają politycy, wodzowie i dworzanie – Myszkowski, Mielecki, Radziwiłł, Tarnowski, Tęczyński i inni.

Foricoenia > cykl imitacji antycznych epigramatów.

• Kreacja poety zapraszającego na biesiady. Poeci są biedni, a jak przychodzą na biesiady to odwdzięczają się wierszami (pijane pisma).

• Foricoenia miłosne, komentujące aktualne wydarzenia polityczne, rejestrujące świat zewnętrzny, zagadki, epitafia czy utwory autobiograficzne, epigramaty urzekające liryzmem.

• Adresatem są przyjaciele i podziwiani twórcy: Buchanan czy Petrarka, władca Henryk Walezy.

• Mniej rozległa skala liryczna i zróżnicowanie stylistyczne, bardziej skomplikowana kompozycja.

• Epitaphium Cretcovii > najstarszy drukowany wiersz Kochanowskiego, epigramat na grób Petrarki.

• Epigramaty dla przyjaciół padewskich oraz około 30 tłumaczonych bądź parafrazowanych z greki.

# W 1580 roku wydano Lyricorum libellus > 12 ód w typie horacjańskim, utwory polityczne związane z czasem pierwszego i drugiego bezkrólewia, z panowaniem Batorego i jego zwycięstwami, ody adresowane do przyjaciół

4.3. Czas złej „przygody”

Treny

# Napisane po śmierci 30-miesięcznej Orszulki.

# W 1580 ogłoszono cykl 19 trenów.

# W oracji Przy pogrzebie rzecz, napisanej po śmierci brata Kaspra, Kochanowski z dystansem odnosi się do stoickiej „sztuki życia” po raz pierwszy.

# Epicedium to gatunek, którego bohaterem mógł być wódz, władca, bohater (persona gravis).

# Napisał epicedium O śmierci Jana Tarnowskiego.

# Bohaterką jest persona levis. Kolejne teksty budują jej kreację jako osoby wyjątkowej, wybitnej, niemal dorosłej.

# Elementy składowe klasycznego epicedium: pochwała, okazanie wielkości straty, żal, pocieszenie, zachęta, napomnienie.

# Wstęp: 1-2. Pochwała, ukazanie straty: 3-8. Opłakiwanie, ekspresja żalu: 7 i 8.

# Tren IX: ironiczny, ale i precyzyjny wykład stoickich zasad etycznym. Mowa adresowana do Mądrości. Destrukcja systemu Mądrości. Świat jest królestwem nieładu i absurdu. Perspektywa religijna, mówi o absurdalności i nieprzenikalności tajemnicy cierpienia. Koniec trenu to głos opamiętania, apostrofa do żałości, by wraz z pociechą nie odbierała cierpiącemu rozsądku, roztropności.

# Tren X to sekwencja retorycznych pytań o los pośmiertny Orszuli. Pojawiają się różne koncepcje życia po śmierci. Gdzieśkolwiek jest, jeśliś jest > prawda o życiu wiecznym, formuła wątpliwości.

# Tren XIV > marzenie by wyprowadzić Orszulkę z krainy podziemi.

# Tren XV > szukanie ukojenia w sztuce.

# Tren XVI > pojawia się Cyceron. Wyimaginowany i szyderczy dialog z udającym się na wygnanie Cyceronem – czemu rozpacza po utracie córki Tulii?

# Tren XVII > tradycja poezji biblijnej. Cierpiący podmiot wygłasza skargę w obecności Boga i do niego ją kieruje.

# Tren XVIII > podmiot zbiorowy, podmiot rozpacza we wspólnocie grzesznych i cierpiących. Z akceptacji rodzi się pociecha, konsolacja – najważniejszy element cyklu epicedalnego.

# Wizja w Trenie XIX albo sen > koresponduje z Trenem X, tam wzywana Orszulka, tu ukazuje się we śnie, na ręku matki poety. Zapis wizji sennej. Konsolację wygłasza matka poety. Znoś po ludzku ludzkie doświadczenia.

# Druga część cyklu: łagodny smutek.

Poeta „w niepewnej gospodzie”.

Pytania o kryzys

# Po wydaniu trenów – kryzys?

# Po 1580 ma ochotę się usunąć, niemoc twórcza w liście do Zamoyskiego. List załączony do dedykowanego kanclerzowi tomiku, czterokartkowego druczku, Pieśni trzy (O wzięciu Połocka, O statecznym słudze R.P, O uczciwej małżonce > wejdą później w skład Pieśni) > panegiryczny charakter.

# Epinicion na cześć zwycięstw Stefana Batorego nad Moskwą.

# Epithalamion z okazji ślubu Jana Zamoyskiego i Gryzeldy Batorówny.

# Jezda do Moskwy > próba epicka, poemat relacjonujący udział wojewody wileńskiego Krzysztofa Radzwiłła w wyprawie Batorego przeciw Moskwie w 1581 roku. Wierszowanym kronikarskim zapisem wydarzeń.

# Lata 80.: wiersze okolicznościowe czy sławiące batalie wojenne króla.

# Fragmenta > utwory, które nie znalazły się w innych zbiorach, wyjęte z „szuflady” przeez Jana Januszowskiego. Pieśń IV > powtarza niektóre formuły z Trenu XIX. Tercyna i przerzutnie. Próżno narzekamy na złe przygody, odzierających człowieka ze złudzeń i nadziei na spełnienie Boskich obietnic. Nagrobek > rezygnacja i poczucie fatalizmu. Epitafium > człowiek nie ma żadnego wpływu na odmiany losu. Opublikowane w Fragmenta albo pozostałe pisma w 1590 roku.