WYŻSZA SZKOŁA BEZPIECZEŃSTWA I OCHRONY

ZIELONA ENERGIA W POLSCE

BEZPIECZEŃSTWO FINANSOWE

Dorota Górecka

Dariusz Budny

Maciej Świątek

Od połowy lat 90-tych XX wieku na Świecie rozpoczęto dążenia do ograniczenia szkodliwego wpływu gospodarki prowadzonej przez człowieka na środowisko naturalne. W tym samym czasie naukowcy zajmujący się klimatem i jego zmianami (nie wszyscy, list otwarty z kongresu w Dusseldorfie, 1992) starają się udowodnić, że człowiek i wytwarzane przez niego gazy cieplarniane szkodliwie wpływają na klimat i powodują jego ocieplenie (co zdarza się raz na 800 tyś. lat, jak wynika z badań glacjologicznych prowadzonych na Antarktydzie). Jednakże ONZ i Unia Europejska postanowiły wspólnie walczyć z ociepleniem klimatu poprzez stopniowe obniżanie emisji gazów cieplarnianych wytwarzanych w przemyśle. W związku z tym w ramach ONZ podpisano Pakiet z Kioto, a UE od roku 2013 wprowadza w życie „pakiet klimatyczny”. Wprowadzanie ograniczeń emisji gazów cieplarnianych wiąże się z przechodzeniem gospodarek rozwiniętych z dotychczasowych sposobów i źródeł produkcji energii do odnawialnych źródeł energii takich jak wiatr, słońce, źródła geotermalne itd. Wymaga to przede wszystkim dostosowania prawa krajowego do ustaleń z Kioto oraz dyrektyw Unijnych. Do dnia 20 marca 212 roku Polska nie dostosowała swojego ustawodawstwa w tym zakresie do przepisów Unijnych¹.

Protokół z Kioto - uzupełnienie Ramowej konwencji Narodów Zjednoczonych w sprawie zmian klimatu (United Nations Framework Convention on Climate Change) i jednocześnie międzynarodowe porozumienie dotyczące przeciwdziałania globalnemu ociepleniu. Został wynegocjowany na konferencji w Kioto w grudniu 1997. Traktat wszedł w życie 16 lutego 2005 roku, trzy miesiące po ratyfikowaniu go przez Rosję 4 listopada 2004.

Dane z grudnia 2011 roku:

Protokół podpisany i ratyfikowany (Aneks I i II – ciemniejsze)

     Protokół podpisany, brak ratyfikacji

     Wycofały się z ustaleń protokołu

     brak stanowiska

Na mocy postanowień protokołu kraje, które zdecydowały się na jego ratyfikację, zobowiązały się do redukcji do 2012 roku własnych emisji o wynegocjowane wartości zestawione w załączniku do protokołu (co najmniej 5% poziomu emisji z 1990 - art. 3 ust. 1) dwutlenku węgla, metanu, tlenku azotu, HFC i PFC - gazów powodujących efekt cieplarniany. W przypadku niedoboru bądź nadwyżki emisji tych gazów, sygnatariusze umowy zobowiązali się do zaangażowania się w „wymianę handlową”, polegającą na odsprzedaży lub odkupieniu limitów od innych krajów. Jeżeli protokół z Kioto zostanie w pełni wprowadzony w życie, to przewiduje się, na skutek jego postanowień, redukcję średniej temperatury globalnej pomiędzy 0,02 °C a 0,28 °C do roku 2050.

Pakiet klimatyczno-energetyczny Unii Europejskiej

Po długich negocjacjach i przeciąganiu liny na szczycie w Brukseli udało się przyjąć pakiet energetyczno-klimatyczny, który ma poprowadzić UE w stronę "zielonej rewolucji" w przemyśle i energetyce. A w szczególności doprowadzić do odejścia od wysokoemisyjnego węgla na rzecz odnawialnych źródeł energii oraz oszczędności energii.

Przypomnijmy podstawowe cele pakietu zaproponowanego przez Komisję Europejską w styczniu 2008 r:

• redukcja emisji CO₂ o 20% w roku 2020 w porównaniu do 1990 r.,

• wzrost zużycia energii ze źródeł odnawialnych w UE z obecnych 8.5 do 20% w 2020 r, dla Polski ustalono wzrost z 7 do 15%,

• zwiększenie efektywności energetycznej w roku 2020 o 20% - tutaj nie ma konkretnych przepisów, ma to zostać zrealizowane m.in. poprzez stosowanie energooszczędnych rozwiązań w budownictwie, przez normy dla urządzeń elektrycznych po stopniowe usunięcie z rynku, do 2012 r., żarówek żarowych, które na emisję ciepła tracą 95% pobieranej energii.

Głównym narzędziem ograniczania emisji gazów cieplarnianych pozostanie unijny system handlu emisjami (ETS). Ogólna pula uprawnień do emisji objętych ETS będzie w 2020 r. o 21% mniejsza niż w roku 1995. Od 2013 r. zakłady przemysłowe będą musiały kupować prawa do emisji na specjalnych aukcjach (w obecnym systemie są one przyznawane za darmo). Jednak, na wniosek Niemiec, energochłonnym branżom przemysłu, takim jak huty, cementownie i papiernie przyznano wiele bezpłatnych uprawnień. Na zasadzie wyjątku elektrownie w Polsce, Węgrzech i innych uboższych krajach też będą mogły korzystać z bezpłatnych uprawnień: w roku 2013 elektrownie dostaną 70% uprawnień za darmo, ale z roku na rok będę kupować coraz większy ich odsetek. W 2020 r. obowiązek zakupu ma objąć 100% uprawnień, przy czym bezpłatnie uprawnienia nie będą przysługiwały nowo powstałym elektrowniom. Pieniądze z aukcji trafią do budżetów narodowych i mają służyć finansowaniu inwestycji przyjaznych środowisku. Na finansowanie instalacji wychwytywania i składowania CO₂ (tzw. CCS) z elektrowni ma być przeznaczone ok. 6-7 mld euro ze sprzedaży uprawnień. By zrekompensować koszty proekologicznych inwestycji biedniejszym krajom Unii, 10% zezwoleń zostanie rozdanych w oparciu o kryterium zamożności państwa – biedniejsi dostaną więcej. Dodatkowe 2% całej puli zostanie przekazane krajom, które w latach 1990-2005 najbardziej ograniczyły emisje. Oznacza to dodatkowe korzyści dla krajów, w których po upadku komunizmu upadł przemysł ciężki, szczególnie Polski i Rumunii, które łącznie otrzymają 2/3 tej puli. Szacuje się, że w latach 2013-2020 Polska dostanie dzięki temu 60 mld zł. O 10% mają być zmniejszone emisje nie objęte systemem ETS, które stanowią w sumie ok. 55% wszystkich emisji gazów cieplarnianych w UE - przede wszystkim w transporcie, rolnictwie, gospodarce odpadami i budownictwie. Ze względu na perspektywy rozwoju gospodarczego Polska będzie mogła zwiększyć emisje w tych sektorach o 14% w porównaniu z 2005 r. KE zróżnicowała pułapy dla poszczególnych krajów w zależności od ich PKB na jednego mieszkańca. Obowiązkowa redukcja emisji będzie też dotyczyła transportu lotniczego, odpowiadającego za 3% emisji CO₂ w UE. Od 2012 roku linie lotnicze będą musiały kupować na aukcjach 15% praw do emisji. Stopniowo od 2012 roku mają też być zmniejszane emisje CO₂ przez nowo produkowane samochody - z obecnej średniej 158 do 130 g/km. Limit emisji w roku 2020 ma wynieść 95 g/km. W okresie 2012-2018 kara za przekroczenie limitu będzie wynosić 5€ za pierwszy gram, 15€ za drugi gram, 25€ za trzeci gram i 95€ za każdy kolejny².

Zebrane środki Unia Europejska przeznacza na realizację wspólnej polityki rolnej (w tym rybactwa i rybołówstwa), a także polityki spójności, które mają pomóc w podniesieniu konkurencyjności Unii Europejskiej oraz wpłynąć pozytywnie na rozwój m.in. rolnictwa, kultury, infrastruktury, szkolnictwa, wymiaru bezpieczeństwa. Z budżetu finansowane są również koszty administracyjne utrzymania instytucji Unii Europejskiej oraz pomoc humanitarna i rozwojowa dla krajów spoza Unii Europejskiej. Poniższy wykres przedstawia te dziedziny, na które obecnie wydawane są unijne pieniądze. W aktualnym okresie programowania 2007-2013 po raz pierwszy w historii Unii Europejskiej mamy do czynienia z sytuacją, w której środki na wsparcie konkurencyjności i spójności przewyższają fundusze na rolnictwo i rozwój obszarów wiejskich³.

Skutkiem ograniczenia emisji gazów cieplarnianych jest poszukiwanie odnawialnych źródeł energii (OZE). W związku z powyższym uwaga rządów. Organizacji pozarządowych, a przede wszystkim przedsiębiorców z branży energetycznej koncentruje się wokół instrumentów mogących wesprzeć inicjatywy i przedsięwzięcia energetyczne oparte na zasobach odnawialnych.

Instytucje finansowego wsparcia budowy instalacji OZE

1. Agencja Rynku Rolnego (ARR) – przedsiębiorstwo państwowe powstałe w czerwcu 1990 w celu realizowania interwencyjnej polityki państwa. Od 1 maja 2004 roku jest akredytowaną agencją płatniczą Unii Europejskiej i działa zgodnie z jej prawodawstwem. Zajmuje się realizowaniem niektórych zadań Wspólnej Polityki Rolnej m in.: promocją, dopłatą państwa do spożycia produktów mlecznych, monitorowaniem rynku biokomponentów i biopaliw ciekłych, dopłatami do prywatnego magazynowania produktów, gromadzeniem i administracją danych nt. rynków rolnych i spożywczych.

„ARR jest częściowo finansowana z budżetu krajowego - w 2012 roku zaplanowane na nią wydatki sięgnęły 544 mln złotych, z czego 387 mln zł to dotacja celowa. To jednak nie wszystkie pieniądze, którymi administruje Agencja - jej finansowanie oparte jest przede wszystkim na środkach pochodzących z Europejskiego Funduszu Rolniczego Gwarancji. Pieniądze te wydawane są na różne programy wsparcia dla rolników, m.in. dofinansowanie do 50 tys. zł na zakup maszyn rolniczych lub na program „szklanka mleka” za którą w 2010 roku zapłaciliśmy prawie 100 mln zł ⁴.”

„ARR zaoferowała przedsiębiorcom dopłaty na przetwarzanie produktów rolnych na cele energetyczne:

• Mikroprzedsiębiorcy mogą uzyskać refundację do 50% kosztów kwalifikowanych (nie więcej niż 7,5 mln zł)

• Mali i średni przedsiębiorcy mogą uzyskać refundację do 25% kosztów kwalifikowanych, do 4 mln zł.

Agencja Rynku Rolnego realizuje działania związane z wdrożeniem Krajowego Programu Restrukturyzacji (KPR), którego głównym celem jest finansowe wsparcie rozwiązań alternatywnych w stosunku do uprawy buraka cukrowego i produkcji cukru na terenie gmin objętych procesem restrukturyzacji sektora cukrowniczego (977 gmin - ok. 39% gmin w Polsce).⁵”

2. Fundusze Unii Europejskiej

Organizacja Funduszy Europejskich

Na system organizacyjny Funduszy Europejskich składają się trzy główne poziomy:

• koordynacja;

• zarządzanie;

• wdrażanie.

Na każdym z tych poziomów działają inne instytucje. Są to więc: Instytucje Koordynujące i Monitorujące – na etapie koordynacji i monitoringu; Instytucje Zarządzające – na etapie zarządzania oraz Instytucje Pośredniczące i Wdrażające – na etapie wdrażania. Dodatkowo, w ostatnim etapie uczestniczą także Instytucje Certyfikujące i Instytucja Audytowa.

 

W celu uzyskania szczegółowych informacji dotyczących koordynacji, zarządzania i wdrażania, należy wejść na strony dotyczące poszczególnych programów:

• Program Infrastruktura i Środowisko  

• Program Innowacyjna Gospodarka

• Program Kapitał Ludzki

• Program Rozwój Polski Wschodniej

• Program Pomoc Techniczna

System zarządzania i wdrażania programów realizowanych w ramach Europejskiej Współpracy Terytorialnej oraz Europejskiego Instrumentu Sąsiedztwa i Partnerstwa ze względu na ich międzynarodowy charakter, znacznie różni się od tego, który funkcjonuje w programach krajowych. Więcej o tych instytucjach przeczytasz na stronie dotyczącej Europejskiej Współpracy Terytorialnej⁶.

Opis programów w perspektywie finansowej 2007-2013⁷

Nazwa Programu Operacyjnego	Kwota środków zarezerwowanych na realizację Programu [mld euro]
Infrastruktura i Środowisko	37,7
Regionalne Programy Operacyjne	18,33
Program Rozwoju Obszarów Wiejskich	17,2
Kapitał Ludzki	11,77
Program Operacyjny Innowacyjna Gospodarka	10,19
Europejska Współpraca Terytorialna	8,5
Rozwój Polski Wschodniej	2,81
Zrównoważony rozwój sektora rybołówstwa i nadbrzeżnych obszarów rybackich	0,9
Pomoc Techniczna	0,61

W zakresie realizacji przedsięwzięć związanych z zabezpieczeniem finansowania bezpieczeństwa ekologicznego fundusze Unii Europejskiej są realizowane przez specjalnie powołane w tym celu programy finansujące:

1. Regionalne Program Operacyjny (RPO)

Oprócz pięciu programów operacyjnych funkcjonujących na poziomie krajowym istnieją także programy operacyjne dla każdego województwa, a zatem szesnaście Regionalnych Programów Operacyjnych. 16 RPO stanowi przykład znaczącej decentralizacji zarządzania procesami rozwojowymi. Takie rozwiązanie ma na celu identyfikowanie potrzeb na jak najniższym szczeblu, tak, aby działania zawarte w Regionalnych Programach Operacyjnych odpowiadały planom rozwoju każdego województwa z osobna. Samorządy województw otrzymały szerokie kompetencje związane z przygotowaniem i realizacją RPO.

Kluczową rolę w zarządzaniu i wdrażaniu RPO pełnią zarządy województw jako Instytucje Zarządzające programami (IZ), które odpowiadają za przygotowanie i realizację RPO, w tym za ocenę i wybór projektów do dofinansowania, dokonywanie płatności na rzecz beneficjentów, kontrolę projektów, monitorowanie i ewaluację realizacji programu. Ponadto IZ wydają wytyczne, zalecenia i podręczniki dotyczące różnych aspektów związanych z realizacją programu oraz prowadzą działania promocyjno-informacyjne.

Inwestycje, na które pozyskujesz środki z Regionalnego Programu Operacyjnego, musisz zrealizować na terenie danego województwa. Priorytety w poszczególnych Regionalnych Programach Operacyjnych są do siebie zbliżone. Zazwyczaj w ich ramach możesz pozyskać dofinansowanie na inwestycje związane ze zdrowiem, edukacją, rozwojem miast, turystyką, społeczeństwem informacyjnym, promocją regionu. Zawsze też odnajdziesz tam priorytet dotyczący rozwoju firm, szczególnie z sektora małych i średnich przedsiębiorstw⁸.

2. Program Operacyjny Infrastruktura i Środowisko (POIiŚ)

Celem programu jest poprawa atrakcyjności inwestycyjnej Polski i jej regionów poprzez rozwój infrastruktury technicznej przy równoczesnej ochronie i poprawie stanu środowiska, zdrowia, zachowaniu tożsamości kulturowej i rozwijaniu spójności terytorialnej.

Bardzo ważną rzeczą dla rozwoju i poprawy warunków życia społeczeństwa jest tzw. infrastruktura techniczna. Składa się na nią szereg elementów, takich jak:

• energetyka;

• dostarczanie wody;

• usuwanie ścieków;

• usuwanie odpadów;

• transport.

Poprawa stanu dróg, wody pitnej, sieci energetycznej służy dwóm podstawowym celom – poprawie atrakcyjności Polski dla inwestorów oraz polepszeniu poziomu życia mieszkańców. Z PO IiŚ można otrzymać dotacje na projekty z zakresu powyższych dziedzin. Z tego programu wsparte są projekty duże. Czasami będzie to oznaczać, że koszt tego projektu będzie sięgał aż 50 milionów euro. Muszą to także być projekty o dużym znaczeniu, czyli obszarze realizacji obejmującym więcej niż jedno województwo. Natomiast projekty, których celem jest pomoc mieszkańcom na poziomie gminy lub powiatu, można zrealizować w ramach z programu regionalnego.

POIiŚ kładzie bardzo duży nacisk na sprawy ekologii i ochrony środowiska. Dlatego też, dotację z tego programu możesz uzyskać przede wszystkim na tego rodzaju inwestycje. Za pomocą dofinansowania z POIiŚ możesz również sfinansować projekty z zakresu promocji kultury, nauki oraz zdrowia (m.in. na ochronę zabytków i innych obiektów o dużej historycznej wartości, na działalność i wyposażenie szkół artystycznych oraz innych uczelni, a także na polepszenie warunków szpitalach oraz na poprawę jakości usług pogotowia ratunkowego)⁹.

3. Program Operacyjny Innowacyjna Gospodarka (POIG)

Program ma na celu wspieranie szeroko rozumianej innowacyjności (w skali kraju lub na poziomie międzynarodowym). W ramach PO IG wsparcie mogą otrzymać przedsiębiorstwa, instytucje otoczenia biznesu oraz jednostki naukowe, które chcą pomóc firmom we wdrażaniu najnowszych rozwiązań technologicznych. Ponadto PO IG finansuje duże projekty, które mają na celu stworzenie odpowiednich warunków rozwoju dla innowacyjnych przedsiębiorstw. Ważne jest, aby firma, która chce pozyskać środki z PO IG chciała realizować projekt związany z innowacyjnością produktową (wytworzenie nowego, lepszego produktu), procesową (wytworzenie produktu w inny, nowocześniejszy sposób), marketingową lub organizacyjną. Należy pamiętać, że w ramach PO IG nie będzie wspierana innowacyjność na poziomie lokalnym lub regionalnym. Tego rodzaju innowacyjne projekty (tzn. o zasięgu lokalnym i regionalnym) będą finansowane z Regionalnych Programów Operacyjnych i Programu Operacyjnego Rozwój Polski Wschodniej.

Głównym celem PO IG jest rozwój polskiej gospodarki w oparciu o innowacyjne przedsiębiorstwa. Cel ten zostanie osiągnięty poprzez zwiększenie innowacyjności przedsiębiorstw, wzrost konkurencyjności polskiej nauki, zwiększenie roli nauki w rozwoju gospodarczym, zwiększenie udziału innowacyjnych produktów polskiej gospodarki w rynku międzynarodowym, tworzenie trwałych i lepszych miejsc pracy, wzrost wykorzystania technologii informacyjnych i komunikacyjnych w gospodarce.

Instytucje odpowiedzialne za realizację PO IG to:

• Ministerstwo Rozwoju Regionalnego (MRR) – jest to Instytucja Zarządzająca (IZ) PO IG

oraz Instytucje pośredniczące, które będą odpowiedzialne za wdrażanie poszczególnych priorytetów w ramach Programu:

• Ministerstwo Gospodarki (MG),

• Ministerstwo Nauki i Szkolnictwa Wyższego (MNiSW),

• Ministerstwo Administracji i Cyfryzacji (MAiC)¹⁰.

3. Mechanizm Finansowy Europejskiego Obszaru Gospodarczego oraz Norweski Mechanizm Finansowy

Norweski Mechanizm Finansowy oraz Mechanizm Finansowy Europejskiego Obszaru Gospodarczego (czyli tzw. fundusze norweskie i fundusze EOG) są formą bezzwrotnej pomocy zagranicznej przyznanej przez Norwegię, Islandię i Liechtenstein Polsce i 14 państwom członkowskim Unii Europejskiej (UE). Głównymi celami funduszy norweskich i funduszy EOG są: przyczynianie się do zmniejszania różnic ekonomicznych i społecznych w obrębie Europejskiego Obszaru Gospodarczego oraz wzmacnianie stosunków dwustronnych pomiędzy państwami-darczyńcami a państwem-beneficjentem.

Na mocy umów międzynarodowych zawartych w 2010 r. pomiędzy Unią Europejską a ww. państwami-darczyńcami oraz umów międzyrządowych (Memorandum of Understanding) zawartych w 2011 r. przez państwa-beneficjentów z Norwegią, Islandią i Liechtensteinem łączna kwota drugiej edycji (2009-2014) funduszy norweskich i EOG wynosi 1,788 mld euro, z czego dla Polski przeznaczono blisko jedną trzecią ogólnej kwoty pomocy. W zamian za wyżej wymienioną pomoc finansową państwa-darczyńcy korzystają z dostępu do rynku wewnętrznego Unii Europejskiej mimo, że nie są jej członkami.

Odbiorcami funduszy norweskich oraz funduszy EOG jest łącznie 15 krajów UE – czyli 12 państw, które przystąpiły do wspólnego rynku w roku 2004 i roku 2007, oraz Hiszpania, Portugalia i Grecja.

Alokacja

Alokacja dla Polski wynosi 578,1 mln euro, włączając w to koszty zarządzania funduszami ponoszone przez stronę darczyńców oraz przez stronę polską.

Koszty zarządzania funduszami

Na zadania wykonywane przez stronę polską, - związane z zarządzaniem, wdrażaniem, monitorowaniem, kontrolą, audytem programów i informowaniem o funduszach - wyodrębnione zostały środki tzw. Pomocy Technicznej. Budżet Pomocy Technicznej na cały okres wdrażania funduszy wynosi 8 365 500 euro.

Koszty zarządzania funduszami przez stronę darczyńców, wynoszące 43 357 500 euro, pokrywane są z ogólnej puli środków przeznaczonych dla Polski. Będą one wydatkowane m.in. na funkcjonowanie Biura Mechanizmów Finansowych w Brukseli, ocenę, monitorowanie, ewaluację, sprawozdawczość i audyt przeprowadzany przez lub w imieniu państw-darczyńców.

 

Odbiorcy wsparcia

Generalnie, wnioskodawcami mogą być podmioty prywatne czy też publiczne, komercyjne bądź niekomercyjne, oraz organizacje pozarządowe ustanowione jako podmiot prawny w Polsce, jak również organizacje międzyrządowe działające w Polsce.

System wdrażania

W każdym z państw-beneficjentów ustanowione zostały Krajowe Punkty Kontaktowe, odpowiedzialne za wdrażanie funduszy na poziomie krajowym. Ich zadaniem jest koordynacja i nadzór nad wdrażaniem programów. W Polsce funkcję Krajowego Punktu Kontaktowego pełni Ministerstwo Rozwoju Regionalnego. Współpracuje ono z operatorami programów, oraz z Instytucją Certyfikującą i Instytucją Audytu, których rolę sprawuje odpowiednio Ministerstwo Rozwoju Regionalnego oraz Ministerstwo Finansów.

Poszczególne programy są wdrażane przez operatorów. Odpowiadają oni m.in. za przygotowanie propozycji programu, nabór wniosków, wybór projektów i monitoring ich realizacji, a także promocję programu. Część programów jest realizowana w formie programów partnerskich z darczyńcami.

Podejście programowe

Nowa perspektywa funduszy norweskich i EOG opiera się na tzw. podejściu programowym. Ustanowionych zostało 17 programów, zorientowanych na osiąganie założonych celów, rezultatów i wyników. Każdy program jest zarządzany przez Operatora (w niektórych programach we współpracy z podmiotami z państw-darczyńców). W ramach programów ogłaszane będą nabory wniosków. Przed ogłoszeniem naborów, programy wymagają zatwierdzenia przez darczyńców. Decyzje zatwierdzające poszczególne programy podejmowane są – w przypadku Mechanizmu Finansowego EOG – przez Komitet Mechanizmu Finansowego, a w przypadku Norweskiego Mechanizmu Finansowego – przez Norweskie Ministerstwo Spraw Zagranicznych. Powyższe instytucje wspierane są przez sekretariat – Biuro Mechanizmów Finansowych w Brukseli – odpowiadający za zarządzanie funduszami na poziomie operacyjnym¹¹.  

4. Ministerstwo Gospodarki

Ministerstwo Gospodarki należy wymienić jako osobną instytucję, gdyż rozporządzenie Ministra gospodarki dotyczące szczegółowego zakresu obowiązku uzyskania i przedstawienia do umorzenia świadectw pochodzenia, uiszczenia opłaty zastępczej oraz zakupu energii elektrycznej i ciepła wytworzonych w odnawialnych źródłach energii jest podstawą dla działania dużej części systemu wsparcia OZE. Począwszy od marca 2010 roku, Departament Funduszy Europejskich Ministerstwa Gospodarki pełni rolę Instytucji Wdrażającej dla trzech działań unijnego Programu Operacyjnego Infrastruktura i Środowisko - bardzo istotnych instrumentów wpierających inwestycje w OZE:

 

• POIiŚ 9.4 - Wytwarzanie energii ze źródeł odnawialnych;

• POIiŚ 9.5 - Wytwarzanie biopaliw ze źródeł odnawialnych;

• POIiŚ 10.3 - Rozwój przemysłu dla odnawialnych źródeł energii¹².

5. Narodowy Fundusz Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej (NFOŚiGW)

Narodowy Fundusz Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej jest, wspólnie z wojewódzkimi funduszami, filarem polskiego systemu finansowania ochrony środowiska. Podstawą działania Narodowego Funduszu jest ustawa Prawo Ochrony Środowiska (obecnie poprawiana w MŚ). Najważniejszym zadaniem Narodowego Funduszu w ostatnich latach jest efektywne i sprawne wykorzystanie środków z Unii Europejskiej przeznaczonych na rozbudowę i modernizację infrastruktury ochrony środowiska w naszym kraju. Wdrażanie projektów ekologicznych, które uzyskały lub uzyskają wsparcie finansowe z Komisji Europejskiej oraz dofinansowanie tych przedsięwzięć ze środków Narodowego Funduszu będzie służyło osiągnięciu przez Polskę efektów ekologicznych wynikających z zobowiązań międzynarodowych¹³.

NFOŚiGW stosuje trzy formy dofinansowania:

1. finansowanie pożyczkowe – pożyczki udzielane bezpośrednio przez NFOŚiGW oraz kredyty udzielane przez banki komercyjne z środków NFOŚiGW;

2. finansowanie dotacyjne – dotacje inwestycyjne i nie inwestycyjne, dopłaty do kredytów i ich umorzenia;

3. finansowanie kapitałowe – udział w przedsięwzięciach poprzez wykup akcji i udziałów w celu osiągnięcia efektu ekologicznego.

NFOŚiGW zapewnia finansowanie projektów poprzez cztery programy priorytetowe:

1. OZE 1: pełna nazwa programu priorytetowego, nazywanego potocznie OZE 1, to "Program dla przedsięwzięć w zakresie odnawialnych źródeł energii i obiektów wysokosprawnej kogeneracji". Jego budżet w latach 2009-2012 wyniesie ok. 1,5 mld zł. Jest to program 15-letnich, nisko oprocentowanych pożyczek, pokrywających do 75% kosztów kwalifikowanych inwestycji (nie więcej niż 50 mln zł) w OZE, których koszt przekracza 10 mln zł. Zależnie od rentowności zrealizowanej inwestycji, przewidziano możliwość umorzenia do 50% kwoty pożyczki¹⁴.

Poniższe wykresy przedstawiają procedurę uzyskania dopłat w programie eko-dom¹⁵:

      

Procedura przyznania dotacji do zakupu energooszczędnego mieszkania:

   

Procedura przyznania dotacji do budowy energooszczędnego domu:

2. OZE 2: Pełna nazwa programu priorytetowego, to "Program dla przedsięwzięć w zakresie odnawialnych źródeł energii i obiektów wysokosprawnej kogeneracji". Jest to program realizowany we współpracy z 10 wojewódzkimi funduszami ochrony środowiska (w Białymstoku, Gdańsku, Olsztynie, Opolu, Poznaniu, Rzeszowie, Szczecinie, Toruniu, Warszawie i Wrocławiu). Środki (560 mln zł) przekazane przez NFOŚiGW wojewódzkim funduszom przeznaczone będą na 15-letnie pożyczki o stałym oprocentowaniu 2%, pokrywające do 75% kosztów kwalifikowanych inwestycji w OZE, których koszt wyniesie od 0,5 do 10 mln zł. Celem programu jest zasilenie rynku dodatkowymi 120 MW zielonej energii. Na Targach POLEKO 2009 uroczyście podpisano umowy pomiędzy NFOŚiGW a funduszami wojewódzkimi.

3. OZE 3: Adresatem trzeciego programu dofinansowania OZE ze środków znajdujących się w dyspozycji NFOŚiGW są osoby fizyczne i wspólnoty mieszkaniowe, planujące zaciągnięcie kredytu na zakup i montaż kolektorów słonecznych do ogrzewania wody użytkowej (z wyj. domów czerpiących ją z sieci ciepłowniczej) lub wspomagania centralnego ogrzewania (o ile nie jest zasilane z sieci ciepłowniczej). Program obejmuje dopłaty do kredytów na zakup i montaż kolektorów słonecznych, wynoszące 45% brutto kapitału kredytu. Kredyty z dopłatami dostępne będą w całej Polsce za pośrednictwem placówek banków komercyjnych, w oparciu o umowy wynegocjowane przez Narodowy Fundusz we współpracy ze Związkiem Banków Polskich. Wysokość kredytu będzie mogła sięgać nawet 100% kosztów kwalifikowanych przedsięwzięcia. Środki z kredytu bankowego z dotacją NFOŚiGW wypłacane będą bezgotówkowo, po zakończeniu realizacji przedsięwzięcia, bezpośrednio na konto wykonawcy lub dostawcy kolektorów słonecznych, na podstawie faktur wystawionych na zakup i montaż tych urządzeń. W ramach przewidzianego na ten cel budżetu, wynoszącego ok. 300 mln zł, NFOŚiGW planuje dotować instalację ok. 250 tys. m2 kolektorów. Umowy z 6 bankami podpisano 17 czerwca 2010 - banki zobowiązały się, że najpóźniej od sierpnia kredyty z dopłatami NFOŚiGW będą dostępne w ich placówkach, których łączna liczba w całej Polsce sięga 4,5 tys.

Wykres przedstawiający ilość wniosków złożonych o dopłaty do instalacji kolektorów słonecznych:

Dofinansowanie dużych projektów słonecznych przez NFOŚiGW¹⁶

Średni okres zwrotu zakupu instalacji słonecznej w zależności od zastępowanego źródła ciepła z uwzględnieniem dotacji w wysokości 85% z RPO Źródło: opracowanie własne na podstawie nadesłanych ankiet¹⁷.

4. Geotermia: W ramach programu „Energetyczne wykorzystanie zasobów geotermalnych", przedsiębiorstwa posiadające koncesję na poszukiwanie lub rozpoznanie wód geotermalnych mogą ubiegać się w Narodowym Funduszu Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej o dotację na przedsięwzięcia polegające na wykonaniu badań środowiskowych (w tym - odwiertu badawczego) związanych z poszukiwaniem i rozpoznawaniem złóż wód  termalnych, w celu wykorzystania tych wód do produkcji energii. Wysokość dofinansowania: do 70% (w przypadku MSP) kosztów kwalifikowanych (ale nie więcej niż 12 mln zł). Budżet programu (alokacja środków) do końca 2013 roku: 103 mln zł. Geotermia jest realizowana w czterech podprogramach:

• Energetyczne wykorzystanie zasobów geotermalnych;

• Poznanie budowy geologicznej kraju oraz gospodarka zasobami;

• Przeciwdziałanie osuwiskom ziemi i likwidowanie ich skutków;

• Zmniejszenie uciążliwości wynikających z wydobywania kopalin.

6. Wojewódzkie Fundusze Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej

Alokacja finansowa (w mln euro) w ramach Regionalnych Programów Operacyjnych¹⁸

7. Szwajcarski Mechanizm Finansowy

Szwajcarsko-Polski Program Współpracy, czyli tzw. program szwajcarski, jest formą bezzwrotnej pomocy zagranicznej przyznanej przez Szwajcarię Polsce i 9 innym państwom członkowskim Unii Europejskiej, które przystąpiły do niej 1 maja 2004 r. Na mocy umów międzynarodowych, zawartych 20 grudnia 2007 r. w Bernie, ponad 1 mld franków szwajcarskich trafi do dziesięciu nowych państw członkowskich. Dla Polski, Program Szwajcarski przewiduje niemal połowę środków (ok. 489 mln CHF).

Krajową Instytucją Koordynującą w Polsce jest Ministerstwo Rozwoju Regionalnego (Departament Programów Pomocowych i Pomocy Technicznej) - tam też znajduje się Punkt Informacyjny nt. Szwajcarsko-Polskiego Programu Współpracy.

W ramach priorytetu "Środowisko i infrastruktura" przeznaczono środki m. in. na odbudowę, przebudowę i rozbudowę infrastruktury środowiskowej oraz poprawę stanu środowiska (m.in. zarządzanie odpadami stałymi, systemy energii odnawialnej i  poprawę wydajności energetycznej).

Nabór wniosków trwał w ramach tego priorytetu trwał do 20 kwietnia 2009 roku. Złożono 75 wniosków, z których stronie szwajcarskiej zarekomendowano do dofinansowania¹⁹.

8. Programy transgraniczne

Programy Europejskiej Współpracy terytorialnej. Programy te mają na celu promowanie współpracy, rozwoju gospodarczego i społecznego oraz ochrony środowiska w obszarach przygranicznych, zwykle charakteryzujących się niższym od średniej krajowej poziomem rozwoju. Obecnie realizowane są programy współpracy transgranicznej (dwu- lub wielostronne) z udziałem Polski oraz Czech, Danii, Litwy, Niemiec, Słowacji i Szwecji²⁰.

Pierwszą grupę programów operacyjnych współpracy terytorialnej będą tworzyły programy współpracy transgranicznej, które będą wdrażane w regionach na  poziomie NUTS III, usytuowanych wzdłuż wewnętrznych i niektórych zewnętrznych granic lądowych Unii Europejskiej oraz w obszarach nadmorskich oddzielonych od siebie maksymalnie o 150 km.

W Polsce współpracą transgraniczną objęte zostaną podregiony, których granice stanowią granicę państwową. Nowością, w porównaniu do okresu programowego 2004-2006, będzie możliwość objęcia programem  współpracy transgranicznej podregionów usytuowanych wzdłuż wybrzeża Morza Bałtyckiego.

Projekty finansowane w ramach programów transgranicznych powinny sprzyjać budowie wzajemnych powiązań „ponad granicami” pomiędzy samorządami lokalnymi, instytucjami edukacyjnymi, organizacjami pozarządowymi czy też instytucjami kulturalnymi. Każdy projekt musi również wykazywać znaczący „wpływ transgraniczny”.

Głównym celem tego typu programów jest promowanie współpracy i bezpośrednich kontaktów wspierających  rozwój gospodarczy i społeczny oraz ochronę środowiska w obszarach przygranicznych, charakteryzujących się zwykle niższym poziomem rozwoju w porównaniu do średniej krajowej.

Wspólne, transgraniczne działania dotyczyć będą m.in. następujących zagadnień:

• wspieranie przedsiębiorczości, rozwój małych i średnich przedsiębiorstw, turystyki, kultury oraz handlu transgranicznego,

• ochrona dóbr naturalnych i dóbr kultury, zapobieganie zagrożeniom naturalnym i technologicznym,

• wspieranie powiązań między obszarami miejskimi i wiejskimi,

• poprawa dostępu do sieci transportowych, informacyjnych i komunikacyjnych,

• gospodarka wodna, gospodarowanie odpadami oraz systemy energetyczne,

• rozwój i wspólne wykorzystanie infrastruktury, w szczególności w takich dziedzinach jak ochrona zdrowia, kultura i edukacja,

• współpraca administracyjna oraz integracja społeczności lokalnych poprzez realizację wspólnych działań dotyczących rynku pracy, promocji równouprawnienia (w tym równouprawnienia kobiet i mężczyzn), rozwoju zasobów ludzkich oraz wspierania sektora badawczo-rozwojowego.

W wyniku dotychczasowych uzgodnień przewidziana została realizacja następujących programów współpracy transgranicznej z udziałem Polski:

• Polska (Województwo Zachodniopomorskie) – Niemcy (Meklemburgia/Pomorze Przednie - Brandenburgia),

• Polska (Województwo Lubuskie) – Niemcy (Brandenburgia),

• Polska  (Województwo Dolnośląskie i Lubuskie)– Niemcy (Saksonia),

• Polska - Republika Czeska,

• Polska -  Republika Słowacka, 

• Polska –  Republika Litewska,

• Południowy Bałtyk (Polska - Szwecja – Dania – Litwa – Niemcy)

Polska będzie zarządzała programami:

• Południowy Bałtyk (Polska - Szwecja – Dania – Litwa – Niemcy) INTERREG IIIC,

Obszar współpracy w ramach INTERREG IIIC obejmuje całe terytorium Unii Europejskiej (dla celów zarządzania podzielone na cztery Strefy Programu: Północ, Południe, Wschód oraz Zachód), łącznie z wyspami i najbardziej oddalonymi obszarami. Program umożliwia uczestnictwo krajów trzecich.  

Polska uczestniczy w Programie Strefy Północ (5 województw północnych: zachodniopomorskie, pomorskie, kujawsko-pomorskie, warmińsko-mazurskie, podlaskie)

i w Programie Strefy Wschód (pozostałe województwa).

• Polska (Województwo Lubuskie)- Niemcy (Brandenburgia) INTERREG IIIA,

Nadrzędnym celem Programu INTERREG IIIA  2004 – 2006 POLSKA (Województwo Lubuskie) - BRANDENBURGIA jest wspieranie zintegrowanego i zrównoważonego rozwoju w sferze gospodarczej, społecznej i kulturowej na pograniczu polsko – brandenburskim.

Zasięg terytorialny programu

Obszar Programu obejmuje po stronie polskiej powiaty grodzkie: Gorzów Wielkopolski, Zielona Góra oraz powiaty ziemskie: gorzowski, krośnieński, międzyrzecki, nowosolski, słubicki, strzelecko-drezdenecki, sulęciński, świebodziński, wschowski, zielonogórski, żagański i żarski. Po stronie niemieckiej są to powiaty: Märkisch-Oderland, Oder-Spree i Spree-Neiße oraz miasta wydzielone Frankfurt n. Odrą i Cottbus.

Budżet Programu

Program INTERREG IIIA jest finansowany z Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego (ang. ERDF) oraz współfinansowany przez partnerów i uczestników krajowych. Całkowity budżet ERDF w okresie 2000-2006 wynosi 129,3 mln EUR. Środki ERDF alokowane przez Polskę na Program INTERREG III A Polska (Województwo Lubuskie) Brandenburgia w latach 2004-2006 wynoszą 30 mln euro.

Potencjalni beneficjenci programów współpracy transgranicznej to przede wszystkim:

• jednostki samorządu terytorialnego wszystkich szczebli,

• podmioty i jednostki organizacyjne powoływane lub tworzone przez państwo, wojewodów lub jst w celu świadczenia usług publicznych,

• pozarządowe organizacje non-profit,

• izby: gospodarcze, handlowe i rzemieślnicze,

• szkoły wyższe,

• instytucje publiczne prowadzące działalność edukacyjną, badawczą,

• instytucje kultury,

• kościoły i związki wyznaniowe,

• euroregiony.

Problemy wsparcia finansowego Odnawialnych Źródeł Energii (OZE)

1. Utrudnienia administracyjne

Wnioski o wsparcie finansowe inwestycji w OZE oraz produkcji energii z tych źródeł są rozpatrywane przez te same instytucje i urzędy. Przez to uznaniowość decyzji powoduje dużą niepewność przy ocenie potencjału inwestycyjnego projektów.

Polska Izba Gospodarcza Energii Odnawialnej (PIGEO) zgłosiła swoje propozycje zmian:

• Odejście od wysokich dotacji

trafiały one do wąskiego grona firm, a w zamian powinny być przyznawane stałe dopłaty do każdego wybudowanego 1 MW instalacji wytwarzającej energię z OZE z podziałem na typy instalacji OZE.

• Zrezygnowanie z limitu 40 mln w wysokości dotacji dla farm wiatrakowych

Skutkuje to nieekonomiczną budową jak na uwarunkowania terenu

• Odejście od stosowania kryterium zwrotu stałej części kosztów budowy instalacji

np. 70% dla farm wiatrakowych. Nie sprzyja to ekonomicznej budowie i w lokalizacjach najbardziej do tego odpowiednich, prowadząc w skrajnych przypadkach do nieuzasadnionego zawyżania kosztów inwestycji.

• Uproszczenie procedury dostępu do gruntów

Nie zawęża się grona potencjalnych inwestorów

2. Nieciągłość programów dotacji

w styczniu 2011 r. narodowy Fundusz Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej (NFOŚiGW) przedstawił program Główny Inspektorat Sanitarny (GIS) część 2 „Biogazownie rolnicze”, z budżetem na dotacje w wysokości 200 mln zł. Wynikało z tego, że do końca 2013 r. czyli do końca trwania programu, mają zostać ogłoszone kolejne konkursy mające na celu rozdysponowanie pozostałych 164 mln zł . Niestety pomimo zainteresowania i wielu pytań do NFOŚiGW nie zostały ogłoszone kolejne konkursy. Usprawiedliwia się ten fakt rozmowami z podmiotami kupującymi polskie uprawnienia do emisji gazów cieplarnianych. Świadczy to jednak o tym, że NFOŚiGW nie był przygotowany na zabezpieczenie finansowe projektu.

Takie działania obniżają zaufanie do administracji publicznej.

3. Niski udział energii odnawialnej w strukturze wytwarzania energii wtórnej

zdaniem specjalistów mamy szansę na osiągnięcie 15% udziału w OZE w całkowitej konsumpcji energii do 2020 r.

W celu osiągnięcia poprawy należy wprowadzić kilka znaczących zmian prawnych:

• wprowadzenie stabilnej polityki ustawodawczej, zachęcającej inwestorów do budowy jednostek wytwórczych oraz podejmowania produkcji podzespołów i urządzeń dla OZE.

• Wsparcie finansowe dla przedsiębiorców za wkład w realizację polskich wskaźników pakietu klimatyczno-energetycznego UE (tzw. pakiet 3x20%). Finalna wersja ustawy mogąca zrealizować to wsparcie miała być gotowa w 2010r. niestety do tej pory nie została w Polsce opracowana.

4. Fatalne statystyki

są wynikiem nieefektywnie rozdysponowanych dotacji.

Poprawę można osiągnąć poprzez:

• efektywne wykorzystanie biomasy, aktualnie jest ona nieefektywnie wykorzystana przez spalanie jej w kotłach węglowych o niskich sprawnościach

• inwestowanie w tzw. mikroźródła lub instalowanie dużych jednostek OZE, obecnie inwestujemy w jedno i drugie

• rezygnacja z systemu zielonych certyfikatów i przejście na system feed-in tariffs

• negatywnym efektem zielonych certyfikatów w Polsce jest kierowanie ponad 1,5 mld zł wsparcia nie tam gdzie trzeba.

• taryfy gwarantują przewidywalność przychodów w ustalonym przez ustawodawcę okresie, zwykle 20 lat

5. Dofinansowywanie źródeł energii w taki sam sposób

• Inwestycje niewykorzystujące potencjału surowcowego i nietrafione na danym terenie

w wyniku czego niektóre inwestycje są w mniejszym stopniu opłacalne finansowo. W Polsce pomimo potencjału zawartego w biomasie i biogazie inwestuje się w farmy wiatrakowe.

• Łatwiejszy system administracji

• Sprowadzanie wysłużonych turbin z Niemiec

Co ma na celu obniżenie początkowych kosztów inwestycji lecz w dłuższej perspektywie zwiększając ryzyko awarii i obniżając efektywność farmy

• Brak zróżnicowania wsparcia ze względu na wielkość źródła energii

Źródła wytwarzające energie są wspierane finansowo tak samo co przynosi większy zysk dużym producentom i nie stymuluje powstawania nowych małych producentów

• Uzależnienie wielkości dotacji od daty włączenia instalacji do eksploatacji

Ma to na celu mniejsze dotacje dla starych nieefektywnych instalacji

Gdyby zostały rozpatrzone i naprawione wszystkie wady systemu wsparcia finansowego możliwe by było skuteczniejsze rozporządzanie środkami finansowymi otrzymanymi na realizację określonych celów.

Ewentualności? Domy z materiałów ekologicznych

Domy z gliny²¹

Nurt powrotu do naturalnych materiałów w budownictwie zakłada stosowanie rozwiązań, które nie wymagają nakładów energii na produkcję. Są to stare, sprawdzone metody zweryfikowane pod kątem przydatności w dzisiejszym świecie i przystosowane do obecnych potrzeb. Właściwości naturalnych materiałów i nowoczesna technologia ich obróbki umożliwiają wykonywanie budynków, które spełniają współczesne wymagania techniczne. Zwolennicy budowania z gliny, słomy i drewna argumentują, że materiały te nie zawierają toksycznych i szkodliwych dla zdrowia substancji. Jeśli wykorzystany będzie materiał z najbliższej okolicy, obniży się koszty transportu i ograniczy emisję CO₂ do środowiska. Materiały są mało przetworzone, do ich produkcji zużyto niewiele energii, a odpady z budowy wracają do natury, nie zanieczyszczając środowiska. Po zakończonej eksploatacji domu budulec może zostać przetworzony lub w krótkim czasie rozłoży się w ziemi.

Zalety domów z gliny i słomy

• Regulacja mikroklimatu  - ściany z gliny naturalnie wchłaniają i wyparowują wilgoć. Ta cecha sprawia, że wewnątrz domu z gliny utrzymuje się stała wilgotność powietrza na odpowiednim do życia poziomie.

• Izolacja termiczna i akustyczna - ściany z gliny i słomy mają niski współczynnik przenikania ciepła, a jednocześnie akumulują je, co powoduje zmniejszenie zapotrzebowania na energię do ogrzewania. Stanowią też bardzo dobrą izolację akustyczną budynku.

• Ognioodporność - ściany z gliny i słomy lub drewna są odporne na ogień. Należy tylko stworzyć dostatecznie grubą i trwałą warstwę ochronną z gliny lub tynku wapiennego.

Domy z gliny sprawdzają się na terenach Afryki Północnej (Sahara) gdzie wahania dobowe temperatury sięgają nawet 50^oC na dobę. W dzień temperatura sięga +50⁰C, a w nocy spada do 0^oC. Tubylcy nie wiedzą co to ogrzewanie.

Domy z drewna

Lite drewno to drogi materiał, zyskujemy jednak coś bardzo pięknego: dom z bala. Może być zbudowany w stylu wiejskiej chałupy, a może to być dom bardzo nowoczesny. Doskonała szczelność, izolacyjność cieplna, trwałość, a nawet odporność na ogień - to wszystko można uzyskać we współczesnym budownictwie drewnianym.

1^ http://europa.eu/rapid/press-release_IP-12-278_pl.htm?locale=en

2^ http://ziemianarozdrozu.pl/artykul/13/pakiet-klimatyczno-energetyczny-unii-europejskiej

3^ https://www.funduszeeuropejskie.gov.pl/OrganizacjaFunduszyEuropejskich/Strony/czymsafundusze.aspx

4^ Łukasz Piechowiak - Bankier.pl

5^ http://oze.nfosigw.gov.pl/arr/”

6^ https://www.funduszeeuropejskie.gov.pl/OrganizacjaFunduszyEuropejskich/Strony/System.aspx

7^ https://www.funduszeeuropejskie.gov.pl/OrganizacjaFunduszyEuropejskich/Strony/NSS.aspx

8^ https://www.funduszeeuropejskie.gov.pl/OrganizacjaFunduszyEuropejskich/Strony/NSS.aspx

9^ https://www.funduszeeuropejskie.gov.pl/OrganizacjaFunduszyEuropejskich/Strony/NSS.aspx

10^ https://www.funduszeeuropejskie.gov.pl/OrganizacjaFunduszyEuropejskich/Strony/czymsafundusze.aspx

11^ http://www.eog.gov.pl/o_programie/informacje_ogolne/strony/default.aspx

12^ http://oze.nfosigw.gov.pl/mg-poiis/

13^ http://www.nfosigw.gov.pl/

14^ http://oze.nfosigw.gov.pl/nfosigw/krajowe/oze1/

15^ http://www.cieplodlatrojmiasta.pl/doplaty-nfosigw-do-eko-mieszkan/

16^ http://ogrzewnictwo.pl/nauka-i-biznes/jak-uzyskac-subwencje-na-kolektory-sloneczne-w-polsce-o-zrodlach-i-wysokosci-wsparcia

17^ http://ogrzewnictwo.pl/nauka-i-biznes/jak-uzyskac-subwencje-na-kolektory-sloneczne-w-polsce-o-zrodlach-i-wysokosci-wsparcia

18^ http://ogrzewnictwo.pl/nauka-i-biznes/jak-uzyskac-subwencje-na-kolektory-sloneczne-w-polsce-o-zrodlach-i-wysokosci-wsparcia

19^ http://oze.nfosigw.gov.pl/szwajcarski/

20^ Zielona energia w Polsce, str. 60.

21^ http://muratordom.pl/budowa/domy-drewniane/dom-z-gliny-i-slomy-ekologiczny-pomysl-na-budowanie,109_9481.html

Strona 19 z 19