Joachim Lelewel (ur. 22 marca 1786 w Warszawie, zm. 29 maja 1861 w Paryżu) – polski historyk, bibliograf[1], numizmatyk, poliglota (znał 12 języków), heraldyk i działacz polityczny.
Biografia
Pochodził ze spolonizowanej szlachty pruskiej (jego dziadkiem był Henryk Loelhoeffel von Lowensprung, lekarz nadworny króla Augusta III). Profesor Uniwersytetu Wileńskiego i Uniwersytetu Warszawskiego, poseł na sejm Królestwa Polskiego (1830) i sejm powstańczy z powiatu żelechowskiego[2], przewodniczący sejmowej Komisji Praw Organicznych i Administracyjnych.
Członek kierowanej przez Adama Czartoryskiego Rady Administracyjnej w powstaniu listopadowym (1830-1831), członek Rządu Narodowego Królestwa Polskiego. Był też prezesem założonego w trakcie powstania listopadowego Towarzystwa Patriotycznego – radykalnego odłamu obozu powstańczego, dążącego do wprowadzenia fundamentalnych reform społecznych. Przypisuje mu się zorganizowanie demonstracji patriotycznej 25 stycznia 1831, ku czci dekabrystów. Jest prawdopodobnie autorem hasła Za wolność naszą i waszą, które widniało na sztandarach powstańczych. 5 października 1831 roku wraz z oddziałami powstańczymi pod dowództwem ostatniego wodza naczelnego powstania gen. dyw. Macieja Rybińskiego przekroczył granicę Królestwa Polskiego i Prus w okolicach wsi Jastrzębie gdzie ogłoszono kapitulację i złożono broń. Wraz z armią na emigrację udały się też władze powstańcze z ostatnim prezesem Rządu Narodowego Bonawenturą Niemojowskim, członkowie sejmu, liczni politycy oraz znani poeci porucznik Wincenty Pol i Seweryn Goszczyński. Odchodząc na obczyznę świadczyli, że nie zrezygnują z podjętego celu. Po przekroczeniu granicy pruskiej na rzece Pissie wraz z żołnierzami armii polskiej został internowani w obozie nad Drwęcą w okolicach zabudowań klasztoru franciszkanów w Brodnicy.
Po upadku powstania emigrował z kraju; na emigracji był działaczem, a po kilku latach przywódcą Młodej Polski, założonej w szwajcarskim Bernie 12 maja 1834 roku przez Feliksa Nowosielskiego, Stolzmana, F. Gordaszewskiego, K. Zaleskiego i J. Dybowskiego półtajnej organizacji o charakterze demokratyczno-republikańskim, związanej z Młodą Europą Giuseppe Mazziniego. W 1837 założył i kierował Zjednoczeniem Emigracji Polskiej, które dążyło do politycznego zjednoczenia całej polskiej emigracji (nie mylić ze Zjednoczeniem Emigracji Polskiej powstałym w Paryżu w 1866 roku).
Politycznie był zwolennikiem ustroju republikańskiego, zaś zainicjowana przez niego tzw. Szkoła lelewelowska (badająca procesy historyczne w ich całości) miała istotny wpływ na rozwój polskiej historiografii.
Był również założycielem, w 1815 roku, Tygodnika Wileńskiego – czasopisma o charakterze naukowo-literackim, na łamach którego debiutował m.in. Adam Mickiewicz. Pomysłodawca odznaczenia w randze orderu "Gwiazda Wytrwałości". Był członkiem honorowym Poznańskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk[3].
Brat Jana Pawła Lelewela, inżyniera i malarza, syn Karola Maurycego Lelewela, prawnika i w latach 1778-1794 skarbnika Komisji Edukacji Narodowej.
Rodzina pochodziła z Austrii, gdzie nosiła nazwisko von Loelhöffel. W XVII wieku przeniosła się do Prus Wschodnich, uzyskując indygenat z nazwiskiem Loelhöffel von Löwensprung. W r. 1768 Karol Maurycy von Löwensprung, ojciec Joachima, otrzymał polski indygenat ze zmianą nazwiska na Lelewel.
Twórczość
J. Lelewel, Vincent Kadłubek: Ein historisch-kritischer Beytrag zur slavischen Literatur – par hrabia Józef Maksymilian Ossoliński, Joachim Lelewel, Samuel Gottlieb Linde – 1822 – 1250 stron
J. Lelewel, Tableau de la Pologne ancienne et moderne: sous les rapports géographiques, statistiques ... par Conrad Malte-Brun, Leonard Chodźko, Joachim Lelewel, Michał Podczaszyński – 1830
Śpiewy historyczne Niemcewicza: z uwagami Lelewela par Julian Ursyn Niemcewicz, Joachim Lelewel – 1835 – 485 stron
Numismatique du Moyen-Age considérée sous le Rapport du Type par Joachim Lelewel, Jozef Straszewicz – 1835
Pythéas de Marseille et la géographie de son temps – 1836 – 74 strony
Joachim Lelewel's kleinere Schriften geographisch-historischen Inhalts – 1836 – 270 stron
Type gaulois ou celtique: atlas – 1841
Notice historique sur Benjamin de Tudèle – par Eliakim Carmoly, Joachim Lelewel – 1852 – 41 stron
Épilogue de la géographie du moyen âge – 1857 – 616 stron
Dzieje Polski które stryj synowcom swoim opowiedział – 1863 – 510 stron
Edda czyli Księga religii dawnych Skandynawii mięszkańców (1807)
Rzut oka na dawnosc litewskich narodow i związki ich z Herulami (1808)
Uwagi nad Mateuszem herbu Cholewa polskim XII wieku dzieiopisem, a w sczególności nad pierwszą dzieiów iego xięgą (1811)
Historyka tudzież o łatwem i pozytecznem nauczaniu historyi (1815)
Joachima Lelewela badania starożytności we względzie geografji : część naukowa (1818)
Dodatek do Teodora Wagi Historyi książąt i królów polskich : panowanie Stanislawa Augusta (1819)
Joachima Lelewela bibljograficznych ksiąg dwoje Tom 1 (1823) Tom 2 (1826)
Edda : to jest Księga religii dawnych Skandynawii mieszkańców (1828)
Dzieje bibliotek do Dziennika Warszawskiego (1828)
Dzieje Polski Joachim Lelewel potocznym sposobem opowiedział, do nich dwanaście krajobrazów skreślił (1829)
Początkowe prawodawstwa polskie cywilne i kryminalne do czasów jagiellońskich (1829)
Essai historique sur la législation polonaise civile et criminelle, jusqu’au temps des Jagellons, depuis 730 jusqu’en 1403. Paris, 1830.
Panowanie króla polskiego Stanisława Augusta Poniatowskiego : obejmującé trzydziestoletnie usilności narodu podźwignienia się, ocalénia bytu i niepodległości (1831)
Numismatique du Moyen-âge, considérée sous le rapport du type. Paris, 1835.
Polska odradzająca się czyli dzieje polskie od roku 1795 potocznie opowiedziane (1836)
Joachima Lelewela porównanie dwu powstań narodu polskiego 1794 i 1830-1831 (1840)
Études numismatiques et archéologiques. Bruxelles, 1841.
Gilbert de Lannoy i jego podróże (1844)
Histoire de Pologne Tom 1 (1844) Tom 2 (1844) Atlas (1844)
Dzieje Litwy i Rusi aż do unii z Polską w Lublinie 1569 zawartej (1844)
La Pologne au moyen âge. 3 vol. Poznań, 1846.
Stracone obywatelstwo stanu kmiecego w Polsce (1846)
Polska wieków średnich czyli Joachima Lelewela w dziejach narodowych polskich postrzeżenia Tom wstępny (1853) Tom 1 (1855) Tom 2 (1847) Tom 3 (1851) Tom 4 (1851)
Géographie du moyen âge Tome I (1852) Tome II (1852) Tomes III et IV (1852) épilogue (1852)
Géographie des Arabes. Paris, 1851.
Cześć bałwochwalcza Sławian i Polski (1857)
Lotniki piśmiennictwa tułaczki polskiej (1859)
Geografja. Opisanie krajów polskich (1859)
O monetach błaznów i niewiniątek z powodu dzieła Rigollota kilka słów Joachima Lelewela (1860)
Trzy konstytucje polskie. 1791, 1807, 1815. Poznań, 1861.
Histoire de la Lithuanie et de la Ruthénie jusqu'a leur union définitive avec la Pologne conclue a Lublin en 1569 (1861)
Nauki dające poznać zrzódła historyczne (1863)
Historya Polska do końca panowania Stefana Batorego : dzieło pośmiertne (1863)
Listy emigracyjne Joachima Lelewela. Wydała i wstępem poprzedziła Helena Więckowska. (Pięć tomów). Tom I (1831-1835) wydany w 1948 i tom II (1836-1841) w 1949 oraz tom III (1842-1848) wyd. w 1952 w Krakowie przez Polską Akademię Umiejętności. Tom IV (1849-1861) wyd. w 1954 i tom V (1831-1860), wyd. w 1956 jako dodatek przez Ossolineum we Wrocławiu i w Krakowie oraz Indeks Ogólny do 5 tomów.