Trudności w nauce czytania i pisania. Diagnoza i ocena poziomu umiejętności czytania i pisania
Czytanie i pisanie, to specyficzne formy posługiwania się mową, przy czym czytanie jest odbiorem treści słownych z zaangażowaniem i wykorzystaniem wzroku, a pisanie wiąże się z przekazywaniem komunikatów za pomocą znaków graficznych, powstałych dzięki ruchom ręki i zrozumiałych dla osób posługujących się tym samym językiem.
W proces czytania i pisania zaangażowany jest zespół podstawowych funkcji psychofizycznych człowieka: słuchowa, artykulacyjna, wzrokowo – przestrzenna, a w przypadku pisania także motoryczna. Wszystkie one wspólnie zapewniają prawidłowy przebieg wymienionych czynności. Niestety, sporo dzieci ma trudności zarówno z nauką czytania, jak i pisania, a ich liczba wciąż niepokojąco wzrasta. Opisywane trudności pojawiają się najczęściej u uczniów w pierwszych klasach szkoły podstawowej, ale wczesne symptomy można zaobserwować już u przedszkolaków.
Trudności mogą być spowodowane obniżeniem tych zdolności dziecka, które są niezbędne, by potrafiło ono przekładać język mówiony na język pisany.
Chodzi tu o: zaburzenia spostrzegania (Dzieci z zaburzoną percepcją wzrokową wadliwie odzwierciedlają kształty liter, mogą mieć poważne kłopoty w różnicowaniu, zapamiętywaniu i odtwarzaniu figur geometrycznych i liter. Zaburzenia percepcji kształtu oraz analizy i syntezy wzrokowej przejawiają się w czytaniu, pisaniu i przepisywaniu. Dziecko myli litery podobne, które różnią się drobnymi elementami graficznymi, np. a/o, m/n, l/t, h/k i tak dalej. Przy przepisywaniu opuszcza litery lub cząstki wyrazów, gubi drobne elementy liter, w starszych klasach boryka się z problemem wciąż popełnianych błędów ortograficznych.) i obniżoną sprawność manualną (przejawia się w nieprecyzyjnym zapisywaniu liter, nietrzymaniu w liniaturze. Dzieci z niższą sprawnością manualną nie potrafią prawidłowo trzymać ołówka, składać kartki papieru, ich pismo jest brzydkie, niestaranne. A także niekorzystną lateralizację Lateralizacja, czyli przewaga stronna, objawia się większą sprawnością funkcjonalną jednej strony ciała. Przewagę tę można zauważyć w zakresie funkcji nóg, oczu, ruchów tułowia. U dzieci z trudnościami w nauce czytania i pisania, częściej niż u dzieci dobrze czytających, stwierdza się niezgodność między ich ręcznością a ocznością (lateralizacja skrzyżowana).
Każda nieprawidłowość w mówieniu czy rozumieniu mowy może się ujawnić w mowie pisanej, ważne jest wszechstronne rozwijanie mowy u dzieci, zanim rozpoczną naukę czytania i pisania, zwłaszcza tych, u których obserwuje się opóźnienia czy zaburzenia językowe. Szczególne znaczenie w powstawaniu trudności mają zaburzenia słuchu fonematycznego, czyli zdolności do rozpoznawania dźwięków mowy oraz świadomości fonologicznej – zdolności wyodrębniania elementów strukturalnych, z których składa się mowa, dostrzegania pojedynczych zdań, składających się na dłuższą wypowiedź, wyrazów w zdaniu, a w wyrazach – sylab i głosek. Jak powstają wymienione nieprawidłowości? Przyczyna tkwi w funkcjonowaniu mózgu, kiedy występują w nim zakłócenia pracy tkanki nerwowej, czyli mikrouszkodzenia. Właściwości układu nerwowego, sprzyjające powstawaniu trudności w nauce czytania i pisania, bywają też uwarunkowane genetycznie.
Jeśli trudności o tym charakterze są spowodowane zaburzeniami niektórych funkcji i ich integracji, związanymi z nieprawidłowym funkcjonowaniem układu nerwowego, mówimy o dysleksji (specyficznych trudnościach w czytaniu, którym najczęściej towarzyszą trudności w pisaniu); dysortografii (specyficznych trudnościach z opanowaniem poprawnej pisowni) oraz dysgrafii (niskim poziomie graficznym pisma – tak zwane „brzydkie pismo”). Ponieważ zaburzenia te często współwystępują, przyjęło się używanie dla nich wszystkich jednego określenia – dysleksja. Trzeba zaznaczyć, że specyficzne trudności w czytaniu i pisaniu rozpoznaje się tylko w przypadku prawidłowego rozwoju umysłowego dziecka.
Diagnozowanie :
Podstawą działań związanych z przezwyciężeniem trudności szkolnych dziecka jest wczesna diagnoza postawiona przez nauczyciela. Pierwszym etapem tej diagnozy jest obserwacja ucznia, mająca na celu rozpoznanie zaburzeń w czytaniu i pisaniu. Drugi etap to profesjonalna diagnoza prowadzona przez pedagoga i psychologa, uzupełniana niekiedy konsultacją logopedy i psychiatry dziecięcego.
Diagnoza pedagogiczna
Diagnoza pedagogiczna ma na celu ocenę poziomu sprawności dziecka
w czytaniu i pisaniu, w stosunku do wymagań programu szkolnego. Pedagog zbiera informacje o dotychczasowej karierze szkolnej dziecka, jego postępach
w nauce i trudnościach w uczeniu się, motywacji do nauki i warunkach,
w jakich odbywała się edukacja.
Diagnoza pedagogiczna obejmuje:
1). opanowanie umiejętności czytania
a). znajomość liter (rozpoznawanie wzrokowo –słuchowe i odtwarzanie słuchowo – wzrokowe),
b). techniki czytania (głoskami, sylabami, metodą kombinowana, wyrazami
z syntezą, częściową syntezą czy bez syntezy),
c). rodzaj popełnianych błędów,
d). tempo czytania,
e). rozumienie czytanego tekstu w czytaniu cichym i głośnym.
2) Opanowanie umiejętności pisania
a). przepisywanie,
b). pisanie z pamięci,
c). pisanie ze słuchu.
Próby te mają na celu wyłonienie charakterystycznych błędów, ocenę techniki
i tempa pisania oraz poziomu graficznego pisma.
W diagnozie pedagogicznej stosuje się następujące metody badawcze:
- obserwację pedagogiczną,
- rozmowy,
- wywiad szkolny,
- wywiad środowiskowy,
- testy czytania i pisania,
- ewentualnie sprawdzian wiadomości szkolnych,
- analizę wytworów ucznia.
Pedagog przeprowadzając wnikliwą analizę trudności dziecka w uczeniu się, może wskazać, co jest podłożem tych trudności. Może wstępnie określić, który
z analizatorów funkcjonuje nieprawidłowo i tym samym ukierunkować badanie psychologiczne.
Diagnoza psychologiczna
Badanie psychologiczne ma na celu poznanie i opis poszczególnych wskaźników funkcji psychicznych dziecka. Zawierać też powinno określenie cech jego osobowości oraz charakterystykę reakcji emocjonalnych. Ważna jest również ocena skuteczności oddziaływań środowiskowych.
Dla dzieci dyslektycznych bardzo ważna jest precyzyjna diagnoza ogólnej sprawności intelektualnej oraz parcjalnych zaburzeń rozwoju.
W celu rozpoznania odchyleń od normy psycholog powinien stosować różne metody i techniki psychologicznej diagnozy:
1. wywiad anamnestyczny – ustala przyczyny aktualnego stanu psychicznego dziecka, śledzi dynamikę jego rozwoju psychicznego, emocjonalnego, ruchowego, motorycznego z uwzględnieniem historii życia dziecka;
2. wywiad środowiskowy – z rodzicem i nauczycielem;
3. obserwację dziecka podczas lekcji w szkole, w czasie zabaw
z rówieśnikami, czy badań psychologicznych;
4. pomiar tempa uczenia się;
5. oraz inne odpowiednie techniki diagnozy psychologicznej.
Dzieci, u których podejrzewa się dysleksję powinny przejść serię testów dotyczących poziomu rozwoju, percepcji wzrokowej, słuchowej, pamięci wzrokowej i słuchowej, koordynacji wzrokowo – ruchowej.
„Dziecko funkcjonuje prawidłowo pod względem intelektualnym, gdy jego ogólny poziom inteligencji (mierzony ilorazem inteligencji), jak i wszystkie sprawności intelektualne (mierzone poszczególnymi testami ujmującymi parcjalne ilorazy inteligencji) mieszczą się w granicach dwóch odchyleń standardowych. W teście inteligencji Wechslera odchylenie standardowe wynosi ±15, a zatem za normalnie rozwijające się intelektualnie dziecko należy uznać każde, którego iloraz inteligencji mieści się w granicach od 70 do 130 (przeciętna norma intelektualna to 100).” ( W. Brejnak, K. J. Zabłocki, Dysleksja w teorii i praktyce, Warszawski Oddział Polskiego Towarzystwa Dysleksji Oddział Terenowy nr 1, Warszawa 1999, s. 82. )
Mając na względzie kryteria psychologiczne możemy powiedzieć, że dziecko funkcjonuje prawidłowo pod względem intelektualnym wtedy, gdy:
- poziom funkcjonowania jego procesów orientacyjno – poznawczych, intelektualnych i wykonawczych,
- poziom dojrzałości społecznej,
- tempo nabywania wiadomości i umiejętności – są takie same, jak zdecydowanej większości jego rówieśników wychowujących się w tym samym środowisku.