Polska doby stanisławowskiej

Mecenat Stanisława Augusta Poniatowskiego

Król Stanisław August Poniatowski odegrał znaczącą rolę dla rozwoju polskiej kultury, podejmował szereg inicjatyw, które ją wspierały i ożywiały. Podjął społecznie ważną misję, w której przyświecały mu również upodobania osobiste.

Inspirowany i wspierany finansowo przez króla był wydawany od 1765 r. „Monitor” – główna trybuna propagowania reform w kraju. W tym samym roku z inicjatywy Stanisława Augusta założono również w Warszawie pierwszy w dziejach Polski stały teatr publiczny, a także Szkołę Rycerską. Ważne miejsce w królewskich wysiłkach na rzecz wydźwignięcia kraju z zacofania kulturalnego i społecznego zajmowały obiady czwartkowe. Nazywano je wtedy także „obiadami literackimi”, „uczonymi” bądź „rozumnymi”. Wydawane na Zamku, a latem w Łazienkach gromadziły intelektualną i artystyczną elitę Polski – poetów, publicystów i działaczy polskiego Oświecenia. Uczestniczyli w nich m.in. Konarski, Bohomolec, Trembecki, Naruszewicz, Wybicki, Zamoyski, a w czasie pobytów w Warszawie także i Krasicki. Wydawane cotygodniowo obiady były okazją do intelektualnej dyskusji przy królewskim stole. Przedstawiano tam prace literackie i dyskutowano projekty reform ustrojowych.

Królewski mecenat obejmował także malarzy, rzeźbiarzy, architektów. Stanisław August sprowadza do Polski wybitnych artystów (Merlini, Baccierelli, Canaletto), którzy tworzą wspaniałe dzieła, takie jak np. letnia rezydencja króla w Łazienkach projektu Merliniego. Poniatowski oddaje się również pasji kolekcjonerskiej: gromadzi ryciny, stare monety i medale, zleca wykonanie gipsowych i marmurowych kopii słynnych rzeźb antycznych i współczesnych. Jego zbiory stały się zaczątkiem wielu późniejszych kolekcji muzealnych, za przykładem króla poszli ponadto liczni magnaci i bogaci mieszczanie, budując lub modernizując swoje rezydencje – połączenie klasycznej harmonii literatury z rokokową ornamentacją, zdobieniami, malowidłami i rzeźbami. Zmieniły one znacząco wygląd XVIII-wiecznej Warszawy.

Na jednym z obiadów czwartkowych Stanisław August Poniatowski przedstawił ponadto projekt przekazania majątku po skasowanym przez papieża zakonie jezuickim na rzecz planowanej Komisji Edukacji Narodowej. Tym samym dał wyraz swojej troski także o stan szkolnictwa w Polsce i poziom wykształcenia jej obywateli.

Z. Libera tak podsumowuje okres panowania ostatniego króla Polski:

Działalność króla Stanisława Augusta Poniatowskiego jako opiekuna literatury i sztuki spotykała się z uznaniem nawet ze strony tych, którzy atakowali go za jego postawę moralną i zarzucali mu nieudolność polityczną. W historii kultury pozostał tedy Stanisław August jako król-mecenas, który położył duże zasługi na polu odrodzenia kraju po okresie upadku i zastoju w pierwszej połowie XVIII stulecia. […] za działalność na polu politycznym posiada tytuł do chwały. Tym większej, im bardziej uświadomimy sobie, co wiek XIX i XX zawdzięcza ideom i wartościom wypracowanym w czasach stanisławowskich.

Szkolnictwo doby Oświecenia

Bardzo ważnym osiągnięciem epoki była reforma szkolnictwa, dokonana m.in. przez Stanisława Konarskiego. Zmiany dotyczyły głównie nauczania na średnim poziomie i polegały na odnowie lub zmianie modelu wypracowanego przez jezuitów. Konarski, należący do zakonu pijarów, dostrzegał potrzebę zmiany tego modelu. W 1740 roku założył słynne Collegium Nobilium – pierwszą polską szkołę przeznaczoną dla młodzieży szlacheckiej, której program nauczania zrywał z tradycyjnymi formami i uwzględniał najnowsze tendencje oświeceniowej pedagogiki. Konarski ograniczył rolę łaciny i unowocześnił jej nauczanie, nacisk położył za to na język polski, języki nowożytne, przedmioty przyrodnicze i ścisłe. Metoda nauczania polegała na logicznym myśleniu, łączeniu teorii i praktyką. Collegium miało przede wszystkim kształcić świadomych i światłych obywateli, zwracano więc uwagę na konieczność formowania obywatelskiej postawy wychowanków i umiejętności niezbędnych w życiu wyższych stanów.

W 1765 roku powołano Szkołę Rycerską, która powstała dzięki staraniom Stanisława Augusta Poniatowskiego. Kierowany przez księcia Adama Kazimierza Czartoryskiego Korpus Kadetów (tak również nazwano tę szkołę) nawiązywał do modelu zaproponowanego przez Collegium Nobilium. Była to pierwsza w Rzeczypospolitej szkoła świecka, która nie tylko jednak przygotowywała do służby wojskowej, lecz dawała wszechstronną i gruntowną wiedzę oraz kształtowała postawy patriotyczne i moralne. Hymnem Szkoły Rycerskiej był wiersz I. Krasickiego zaczynający się od słów: „Święta miłości kochanej ojczyzny”.

Bardzo ważnym wydarzeniem, mającym wpływ na dalszą reformę szkolnictwa, było powołanie w 1773 roku Komisji Edukacji Narodowej (KEN) – instytucji mającej zająć się całością spraw związanych ze szkolnictwem wszystkich szczebli – jego organizacją i nadzorem. Pretekstem do powstania KEN była kasacja zakonu jezuitów, do którego należała większość szkół w Polsce. Majątek zakonu, dzięki projektowi króla, postanowiono przeznaczyć na publiczną edukację. Reformatorzy zdawali sobie sprawę, że reforma kraju możliwa jest tylko przez zmianę mentalności obywateli, a te dokonać się mogły tylko przez szkolnictwo. KEN zreformowała całe szkolnictwo, od szkół parafialnych począwszy do uniwersytetów (reformie poddano Akademię Krakowską oraz Akademię Wileńską). Wprowadzono zmiany w programie nauczania – zmniejszono ilość łaciny na rzecz większej liczbę godzin języka polskiego. Nauczano również historii, prawa, moralności, fizyki, geometrii i przyrody. Zdobyta wiedza miała być przez ucznia z łatwością wcielana w życie, miała kształtować obywatele światłego i nowoczesnego.

KEN wykonała olbrzymią pracę w zakresie reformy oświaty. Zadbała także o zaopatrzenie szkół w podręczniki dostosowane do nowego programu nauczania i w tym celu powołała w 1775 r. Towarzystwo do Ksiąg Elementarnych, którym kierował Grzegorz Piramowicz. Instytucja ta spełniła swoją rolę – wydano dwadzieścia dziewięć podręczników do różnych przedmiotów i to wyłącznie w języku polskim. Podręczniki te służyły do nauki także w latach utraty niepodległości przez Polskę.

Teatr oświeceniowy w Polsce

Wiosną 1765 r. rozpoczął działalność Teatr Narodowy, który powstał z inicjatywy króla i odegrał bardzo ważną rolę w programowaniu reform ustrojowych i wychowaniu społeczeństwa, krzewił nowe idee i walczył z wynaturzeniami społecznymi. W związku z wydarzeniami w kraju istniał tylko do 1767, rozpoczęła się wówczas siedmioletnia przerwa. Od 1774 r. zaczął się jednak nowy ruch teatralny, a w 1783 r. dyrekcję teatru objął Wojciech Bogusławski i to jemu właśnie teatr w Polsce zawdzięcza swój rozwój – jako dyrektor, aktor i autor sztuk Bogusławski stał się prawdziwym „ojcem teatru polskiego”. W teatrze występowały trupy francuskie, włoskie i niemieckie, grano także oczywiście przedstawienia polskie.

Okresem szczególnie ważnym w dziejach Teatru Narodowego były lata 1791-1794, kiedy scena rozbudziła społeczne emocje wystawieniem Powrotu posła J.U. Niemcewicza oraz [iKrakowiaków i Górali Bogusławskiego 1 marca 1794 r., a więc trzy tygodnie przed ogłoszeniem aktu powstania kościuszkowskiego.

Do najważniejszych postaci polskiego teatru w okresie Oświecenia, twórców wystawianych wówczas utworów zaliczamy: F. Bohomolca, J.U. Niemcewicza, F. Zabłockiego i oczywiście W. Bogusławskiego.

Czasopiśmiennictwo

Początek regularnego czasopiśmiennictwa polskiego datuje się na pierwszą połowę XVIII wieku. Do najważniejszych czasopism wydawanych w Oświeceniu w Polsce należy bez wątpienia „MONITOR” (wychodził w latach 1765-1785). Nazywany „czasopismem moralnym” stanowił wykładnię poglądów osób skupionych wokół króla Stanisława Augusta. Redagował go w pierwszym okresie I. Krasicki, korzystając także z artykułów Bohomolca, Konarskiego, Czartoryskiego i Naruszewicza. Na łamach „Monitora” poruszano różnorodne aktualne tematy, polemizowano z sarmacką tradycją i postulowano nowy wzór osobowy oświeconego szlachcica. Autorzy ci brali w obronę mieszczan i chłopów, walczyli o tolerancję religijną i o świecką edukację. „Monitor” rozpowszechniał myśl Locke’a, Woltera, Rousseau. Zajmowano się także sprawami teatru i literatury oraz czystości i poprawności języka. Artykuły pisane były w nowych, krótkich formach publicystycznych – esejów, felietonów, reportaży, powiastek moralnych i filozoficznych, listów do redakcji.

Pierwszym czasopismem literackim były „ZABAWY PRZYJEMNE I POŻYTECZNE” – nieoficjalny organ obiadów czwartkowych, którego redaktorem został A. Naruszewicz. Wydawane w latach 1770-1777 „Zabawy” związane były z dworem królewskim, czasopismo stanowiło więc odbicie literackich upodobań tego środowiska, kształtowało postawy i estetykę na wzór klasycystyczny. Na łamach „Zabaw” ogłaszali swe oryginalne i tłumaczone utwory najwybitniejsi poeci czasów stanisławowskich, wprowadzając do ówczesnej świadomości literackiej bogaty repertuar form i kierunków

Słowniki, encyklopedie oświeceniowe

Odradzające się życie kulturalne w połowie XVIII wieku przestało się zadowalać przedrukami łacińsko-polskiej części XVII-wiecznego słownika Knapiusza lub jej przeróbkami. W 1765 r. w Lipsku wydany został duży słownik Abraham Trotza (Troca) zatytułowany Nowy dykcyjonarz czyli Mownik polsko-niemiecko-francuski. autor, warszawianin z pochodzenia, był lektorem języka polskiego na lipskim uniwersytecie. Korzystał on z Knapiusza i innych starszych słowników, lecz wypisywał także słowa z licznych czytanych przez siebie książek. Charakterystyczną cechą tego słownika jest obecność w nim języka francuskiego i nieobecność łaciny.

Wszystkie poprzednie i współczesne mu słowniki zaćmił wydany na początku XIX wieku Słownik języka polskiego Samuela Bogumiła Lindego (1807-1814). To sześciotomowe dzieło różni się zasadniczo od wcześniejszych słowników. Tamte były słownikami mowy współczesnej i były przeznaczone do nauki języków obcych i pomocy przy przekładach. Słownik Lindego jest słownikiem historycznym i objaśniającym. Gromadzi wyrazy, które kiedykolwiek użyto w druku i podaje ich źródło, dzięki temu stanowi bezcenne źródło bogactwa dawnej polszczyzny.

Przełomowe znaczenie dla rozwoju kultury europejskiej miała wielotomowa encyklopedia francuskich uczonych wydawana od 1757 r. Pozbawiona samodzielności Polska nie mogła sobie pozwolić na tak wielkie przedsięwzięcie, wydawano małe encyklopedie działowe, wyspecjalizowane. Za pierwszą polską encyklopedię (lub jak chcą niektórzy quasi-encyklopedię) uważa się Nowe Ateny, albo Akademię wszelkiej scencyji pełną Benedykta Chmielowskiego wydaną we Lwowie w latach 1745/6 i 1754/5. Za encyklopedię uważa się też Zbiór potrzebniejszych wiadomości porządkiem abecadła ułożonych Ignacego Krasickiego. Ideowo nawiązywała do encyklopedii d’Alamberta i Diderota, ale była słaba. Pierwszą poważną encyklopedią była dopiero licząca dwadzieścia osiem tomów Encyklopedia powszechna wydawana w latach 1859-1868 przez warszawskiego księgarza Szymona Olgelbranda.

Inne instytucje kultury

W 1747 r. powstała pierwsza polska (a zarazem jedna z pierwszych na świecie) biblioteka publiczna, nazwana Biblioteką Załuskich od nazwiska jej założycieli – braci Andrzeja i Józefa Załuskich. Pierwszy z nich, kanclerz koronny, a następnie biskup krakowski, był inicjatorem całego przedsięwzięcia i zapewnił bibliotece podstawy materialne. Józef – z kolei – długo gromadził zbiory, zarówno w kraju, jak i za granicą, oraz je spisywał. W 1794 r. Biblioteka Załuskich liczyła już około czterystu tysięcy książek i dwadzieścia tysięcy rękopisów (m.in. zabytki piśmiennictwa średniowiecznego, autografy Jana Kochanowskiego, spuściznę Wacława Potockiego). Otwarta w warszawskim pałacu Daniłowiczowskim stała się warsztatem prac naukowych i wydawniczych, głównie z dziedziny historii i prawa polskiego. Uchwały sejmowe z 1780 i 1793 r. zapewniały bibliotece egzemplarze obowiązkowe wszystkich druków z terenu całej Rzeczypospolitej. Spadkobiercą tradycji Biblioteki Załuskich stała się Biblioteka Narodowa w Warszawie.

Towarzystwo Przyjaciół Nauk założone zostało w roku 1800 i związane było z nurtem niepodległościowym w literaturze i kulturze polskiej. Towarzystwo główny nacisk położyło na rozwój nauki i literatury, który miał dowieść żywotności i trwałości narodu pozbawionego niedawno własnej państwowości. Cele TPN charakteryzowano wówczas następująco:

Ocalić i wydoskonalić ojczystą mowę, zachować i udoskonalić narodu historię, poznać rodowitą ziemię i wszystkie jej płody, dla tych dobycia, używania potrzebne rozkrzewić umiejętności i sztuki

Członkami Towarzystwa Przyjaciół Nauk byli wielcy uczeni, pisarze, mecenasi sztuki i literatury – T. Czacki, J. Albertrandi, S. Potocki, F. Dmochowski, F. Karpiński, A. K. Czartoryski, J. M. Ossoliński, I. Krasicki, S. Trembecki, F. Karpiński, J. P. Woronicz, S. B. Linde, J. Śniadecki, S. Staszic, O. Kopczyński oraz J. U. Niemcewicz.

4