Jan Kochanowski, Psałterz Dawidów (pięć wybranych psalmów), oprac. Ziomek
Opracowanie J. Ziomek:
pierwsze wydanie „Psałterza” 08,10,1579 r. – przywilej Batorego zakazujący przedruku dzieł Kochanowskiego bez jego zgody.
okoliczności powstania nieznane dokładnie: powstawał stopniowo i obok innych utworów oraz przez artystę dojrzałego.
„Psałterz” w ciągu wieków.
psalm – nazwa zapożyczona z greckiego psalmoi, w hebrajskim tehilim, hymn, pieśń poch-walna.
księga hymnów w oryginale hebrajskim znajduje się w grupie tzw. „Pism” obok Przypowieści, Księgi Hioba, Pieśni nad pieśniami, Księgi Rut, Trenów Jeremiasza, Księgi Eklezjastes, Es-ter, Daniela…
grupa „Pism”, najbliższa literacko, wpływ na wyobraźnię artysty, odróżniana od grupy „Prawa” („Pięcioksiąg Mojżesza”).
psałterz został nazwany Dawidowym, ale twórcami hymnów są też Asaf, Herman, Etan i inni.
różne datowanie poszczególnych psalmów – zbiór powstał na przestrzeni od XI do III w.p.n.e. (do powstania przekładu „Septuaginty”).
Forma poezji hebrajskiej.
jej zasadą jest paralelizm członów – swoisty układ zdań (wersów):
paralelizm synonimiczny: 2 człony ułożone tak, że wyrażają tę samą myśl.
paralelizm antytetyczny: zdanie 2 przeciwstawione 1.
paralelizm syntetyczny: zdanie 2 uzupełnia 1.
trudności dla literatury grecko-rzymskiej, np. z punktu widzenia retoryki są błędem.
Greckie przekłady Starego Testamentu.
przez Żydów dla potrzeb gmin żydowskich.
różniły się między sobą, uczony Origines postanowił zestawić tekst hebrajski z 4 przekładami i szóstej wersji – Heksapla.
Przekłady na łacinę.
pierwsze przekłady II/III w.n.e.
św. Hieronim IV/V w. – nowy przekład oparty na tekście hebrajskim – Wulgata, wcześniej Hie-ronim przekładał psalmy.
Sprzeczność „Psałterza”.
powstawał stopniowo, przez wieki: stosunek do Boga, nawarstwienie elementów świeckich (historycznych i obyczajowych, świecka pieśń weselna – ps. 45).
trudności w procesie łączenia Starego i Nowego Testamentu, np. złorzeczenia, w których Bóg jakby wciągany jest do wykonywania aktów nienawiści ludzkiej.
„Psałterz” jest dziełem natchnionym.
obrona przed zarzutem niemoralności czy świeckości: tzw. szkoła aleksandryjska (II w.) – treść nastręczająca trudności interpretowana alegorycznie + szkoła antiochańska (III w.) – praca nad sensem dosłownym.
ustalenie się teorii sensów biblijnych, podział na:
sens dosłowny (sensus litteralis).
sens duchowy (sensus spiritualis) + sens typiczny.
sens alegoryczny (podający prawdy wiary, moralny…).
humanizm – łączenie naukowego zainteresowania tekstem ze zrozumieniem jego piękna.
Poezja a teologia.
podjęcie słów przypisywanych Arystotelesowi – poezja sztuką boską.
poeci pierwszymi teologami, równe prawa.
Petrarca – poezja nie stoi w sprzeczności z teologią, teologia to poezja pochodząca od Boga.
Przekłady Biblii w renesansie.
ataki na „Wulgatę” – Valla i reformatorzy.
działacze reformacji – oryginał hebrajski.
w latach 1450-1522 160 nowych przekładów: Santes Pagninus, Campensis, Kochanowski, Flaminius, Buchanan, Marot.
reformacja wobec Biblii: Luter odrzucał poczwórny sens, interpretacja gramatyczna i historyczna.
konieczność znajomości języka oryginalnego.
Psalmy w Polsce w epoce renesansu.
motywy biblijne w twórczości Reja, Trzycieskiego, Krowickiego.
1532 r. w Krakowie u Wietora – przekład krakowski; 1539 r. Walentego Wróbla; 1546 r. „Psał-terz” prozą w przekładzie Reja + wierszowana parafraza kilku psalmów; 1558 r. Jakub Lubel-czyk.
poszczególne psalmy: Andrzej Trzycieski, Lubelczyk, anonimowe…
1561 r. Biblia Jana Leopolity; 1563 r. Biblia brzeska; 1572 r. Biblia nieświeska (Budnego)
Wzory i źródła „Psałterza” Kochanowskiego.
wykazuje więcej podobieństw z tekstami hebrajskimi i parafrazami niż z „Wulgatą”, ale jest ona punktem wyjścia: każdy psalm zaopatrzony w motto, czyli początek psalmu z „Wulgaty” (wskazanie tematu parafrazy, modyfikowanie tematu w kierunku sugerowanym przez inne przekłady), odstępstwa od „Wulgaty”: dowód humanistycznej swobody twórczej, nie krępowanej postanowieniami soborowymi.
różnice między „Psałterzem” a „Wulgatą” nie mogą być sprowadzane do niezgodności werbalnych – traktować należy jako różnice ideologii, wyobrażeń artystycznych, środków wyrazu.
widoczna znajomość przekładu Pagnina, Campensisa, Hessa, Marot.
największe wpływy: przekład Buchanana (nie w reminiscencjach, lecz w stylu i topice, bogactwie liryzmu i laickości).
w kształtowaniu koncepcji twórczej Kochanowskiego nie odegrał większej roli żaden z polskich tekstów, ale wyrazy i zwroty zapożyczone przy rozwiązywaniu konkretnych problemów przekładowych.
Psalm 19. Biblia i antyk.
2 części:
I, w. 1-7 – wielkość Boga objawiająca się w naturze.
II, w. 8-15 – opiewa prawo Boże nadane ludowi na górze Synaj.
duże różnice (niektórzy badacze sądzą, że było dwóch autorów).
w przekładzie Kochanowskiego wyczuwalne dwie konwencje stylistyczne, Kochanowski dodał na początku wiersze, których brak w oryginale: uzupełnił utwór poetyckim opisem świata, apelującym do wyobraźni czytelnika.
autoreminiscencja: związana z „Hymnem” – koncepcja Boga-budowniczego świata i jego po-chwała poprzez ukazanie piękna jego dzieła.
motywy biblijne Kochanowski przekształca w duchu antycznych, zaś motywy antyczne koryguje w duchu biblijnym; ta kontaminacja wątków i motywów biblijnych i antycznych jest charakterystyczna dla twórczości Kochanowskiego, który bierze z Biblii i religii grecko-rzymskiej nie ich cechy specyficzne, ale wspólne poglądy.
synkretyzm religijny -łączenie różnych religii, cecha renesansowego poglądu na świat.
doskonałość świata zbudowanego na prawach raz przez Opatrzność ustalonych i poznawalnych.
dążność do wzbogacenia przekładu epitetami, którym brak oryginalności.
w II części psalmu mniej zależny od Buchanana, częściej trzyma się tekstu hebrajskiego i „Wulgaty”.
posługuje się porównaniem przez zaprzeczenie – środek stosowany w poezji antycznej, zale-cany przez Arystotelesa („Miód nie tak słodki”).
metoda twórcza Kochanowskiego – z każdego wzoru bierze poszczególne elementy i składa je na całość przewyższającą pracą poprzedników.
dbałość o opis urody świata, o wzbogacenie licznych walorów psalmów, o zróżnicowanie środków stylistycznych, związane z renesansową tendencją do traktowania „Psałterza” jako dzieła artystycznego.
uzupełnienia wprowadzone przez Kochanowskiego oddalają ten psalm od możliwości inter-pretacji mesjańskiej, tendencja do ujmowania koncepcji Boga i stosunku człowieka do Boga w kategoriach wspólnych pojęciom starotestamentowym, antycznym i chrześcijańskim – cha-rakter ponadwymiarowej parafrazy.
niewielka ilość miejsc antykizujących – epizodyczne urozmaicenia wiersza albo dyskretne stylizacje, zaczerpnięte z utartych zwrotów i skonwencjalizowanych opisów przyrody, nie wprowadzają dysonansów, np.: „różanoręka zorza” – porównanie słońca do oblubieńca w zło-tym wieńcu.
Koncepcja Boga.
główny motyw psalmów: stosunek człowieka do Boga.
pojęcie Boga w Starym Testamencie nie oznacza pojęć chrześcijańskich, opiera się o kult Jahwe, boga narodu wybranego (henoteizm).
niektórzy badacze uważają, że w Starym Testamencie jest nie monoteizm, ale monolatria (uwielbienie) boga przy równoczesnym uznawaniu istnienia bogów dla innych narodów.
psalmy – kilka nazw Boga, najczęściej „Jahveh” (Bóg narodu wybranego) i „Elohim” (Bóg, którego zwiastuje natura i rozum); chrześcijaństwo nie mogło przyjąć henoteistycznego poglądu, św. Hieronim tłumaczył „Jahveh” = „Dominus” (u Wujka: Pan), a „Elohim” = „Deus”.
Kochanowskiemu obcy był starotestamentowy henoteizm, ale nie przyjął rozróżnienia „Wulgaty” – supremacja czynników lirycznych nad hermenetycznymi wyrażająca się w bogactwie nazw nadawanych Bogu.
troska o szerokie zróżnicowanie uczuć psalmisty; Kochanowskiemu chodzi o atrybuty bóstwa zgodne z zasadą monoteizmu, ale tak ogólne, że dające się zmieścić w różnych systemach religijnych.
nazwy Kochanowskiego podkreślają nieokreśloność i niepojętość Boga.
Stary Testament antropomorfizuje Boga.
w „Psałterzu” Kochanowskiego człowiek jest jakby wyolbrzymiony, poeta mocniej antropomofizuje tekst oryginalny; przypisywanie mu cech ludzkich; nie tylko sugeruje się Starym Testamentem, ale także stosuje topikę antyczną (topos Boga-demiurga).
w psalmie Bóg często objawia się w gniewie, podkreślając konieczność lęku przed Nim (na-wet – psalm o potrzebie miłowania Boga – wpływ hellenizmu).
u Kochanowskiego tendencja do złagodzenia atmosfery lęku (odrodzenie – Bóg ujmowany w kategoriach ponadwymiarowych, miłosierny i bezinteresowny).
zignorowanie interpretacji w duchu mesjańskim, rozumiał psalmy historycznie, jako dzieło związane z Dawidem.
Tendencje laickie w parafrazie Kochanowskiego.
popularność przekładu – neutralność wobec sporów egzegetycznych, ani katolicki, ani protestancki.
laizacja – na przykładzie kwestii eschatologicznej – w oryginale hebrajskim miejsce, dokąd udają się dusze zmarłych to „szeol” (kraina nicości i milczenia, odcięta do świata), św. Hieronim przełożył to jako „infernum” lub „infernus” (w kontekście eschatologii chrześcijańskiej – miejsce kary ostatecznej); Kochanowski: ‘w brzydkiej ziemi”, „wieczna noc”, „upad nieuchroniony”, upadek, grób, dół.
w „Wulgacie” brak pojęcia cnota, Kochanowski posługuje się nim tam, gdzie w „Wulgacie” jest mowa o dobroci, świętości, sprawiedliwości.
Styl przekładu Kochanowskiego.
tłem porównawczym: „Wulgata”, przekład z hebrajskiego, współczesne przekłady zagranicz-ne i krajowe.
stosunek Kochanowskiego do typowych dla Starego Testamentu środków wyrazu i cech stylu hebrajskiego, np. częsta konstrukcja 2 rzeczowników, z których drugi pełni funkcję przydawki przymiotnikowej; Kochanowski używa ich rzadko.
stosunek do zwrotów biblijnych, np. „Pan zastępów” (Wujek), u Kochanowskiego różne, od-cień znaczeniowy.
superlativus absolutus – zestaw liczby pojedynczej danego rzeczownika z liczbą mnogą, pol-ski odpowiednik: pieśni nad pieśniami (zamiast: pieśń pieśni), król nad królami etc.; podobnie tłumaczył Kochanowski.
z frazeologii biblijnej zachował to, co nie kłóciło się z frazeologią polską lub z przyswojonymi już polszczyźnie elementami frazeologii antycznej; opuszcza zwroty niezrozumiale, które wy-magałyby komentarza.
przysłowia i zwroty przysłowiowe, ale ze względu na podniośle liryczny charakter „Psałterza” udział mowy potocznej musiał być mniejszy niż w innych utworach.
Stosunek do porównań.
Kochanowski nie unika realiów historycznych i geograficznych związanych ze światem i dzie-jami Izraela, ale o ile są zrozumiałe w ich emocjonalnym ekwiwalencie; zmienia realia, gdy wywołują inne asocjacje lub gdy w kontekście polskich zamierzonych przez oryginał asocjacji wywołać nie mogą.
tendencja Kochanowskiego do porównań rozbudowanych (związanych z tradycją antyczną i poetycką pieśni ludowych, wzbogacenie opisu przeżyć psalmisty i urody świata o elementy obrazowe, np. w oryginale porównanie prześladowanego człowieka do zanikającego cienia, u Kochanowskiego dodane szczegóły: nastrój wieczoru, zachodzącego słońca, czegoś, co się kończy i zapowiada mrok.
porównanie do zwierząt wzbogaca Kochanowski o ładunek emocjonalny, np. dusza pragnie Boga – porównanie do jelenia szukającego wody, Kochanowski rozbudowuje ją o dwa wersy: zamordowana łania szczuta przez psy szukająca w puszczy strumienia.
Epitet.
tendencja do dodawania epitetów.
nierzadko epitet pleonastyczny (łąka zielona).
wzorem dal zasady epitetycznego wzbogacania przekładu jest Buchanan.
epitety przymiotnikowe i imiesłowne złożone (wywodzą się z tradycja poezji antycznej) uży-wane przez Kochanowskiego w miejscach podniosłych, często zamiast niezrozumiałego i ob-cego hebraizmu.
epitety zaprzeczone (światło niezgaszone, nieujęty wiatr) – brak w oryginale, wywodzą się z zalecenia Arystotelesa; u Kochanowskiego odnoszą się one do Boga (podkreślają jego wiel-kość, np. niestworzony, niezmierzony, nieskończony) albo do dzieł Boskich („Twe strzały są nieuchronione”), wpływ różnych koncepcji.
Synonimika.
„Psałterz” – najbardziej zróżnicowany pod względem synonimiki utwór Kochanowskiego (cykl 150 utworów dających się sprowadzić do kilkunastu stanów lirycznych, groziłby jednostajnoś-cią, gdyby skali tej nie zróżnicować).
jedna z odmian paralelizmu synonimicznego: w oryginale – powstanie członu w identycznym brzmieniu; u Kochanowski dwie tendencje do urozmaicenia powtarzanych członów + próba oddania charakterystycznej formy poezji hebrajskiej.
bogactwo rodzajów wiersza i strofy: w twórczości Kochanowskiego – 15 rodzajów wiersza (od 5- do 14-zgłoskowca), 32 (lub 41, jeśli uwzględnić parzysto rymowaną i wiersze styczne) ro-dzajów strof.
Uwagi końcowe.
za życia Kochanowskiego ukazały się dwa wydania „Psałterza”.
przekład ponad wyznaniowy – uczucia miłości do Boga i uwielbienie dlań ujmuje Kochanow-ski w kategoriach wspólnych różnym systemom religijnym i kulturowym (od Starego Testa-mentu przez antyk do chrześcijaństwa) –uniwersalizm chrześcijański.
1580 r. „Melodie na Psałterz polski” Mikołaj z Gomółki.
Wiersz dedykacyjny:
Piotrowi Myszkowskiemu
Swoją twórczość porównuje do „snopu żniwa”, który ofiarowuje przyjacielowi
Od początku doceniał twórczość Kochanowskiego, za co jest mu wdzięczny
Dzięki jego wsparciu odważył się zmierzyć z innymi znakomitymi poetami,
Docenił siebie, osiągnął coś, czego nikt dotąd nie dokonał: „i wdarłem się na skałę pięknej Kalijopy/ Gdzie dotychmiast nie było znaku polskiej stopy” – przyczynił się do rozwoju polskiej poezji narodowej, języka literackiego
Prosi o ocenę swojego Psałterza przez Piotra
PSALM 13
“Usequeguo, Domine, oblivisceris me in finem”
Podmiot liryczny rozpoczyna psalm czterema pytaniami do „Ojca dobrotliwego”, w których żali się na to iż Bóg o nim zapomniał, kryje przed nim swą twarz, zsyła na duszę „frasunki” i „człowieka zazdrościwego” .
W kolejnej części utworu podmiot liryczny prosi boga, aby otworzył na niego swe oczy, zechciał spojrzeć z niebios, dopuścić do swoich uszu uprzejme prośby podmiotu.
Prosi, aby ciemności doczesne, zostały rozświetlone przez święte światło, aby „nie zasnął snem nieprzebudzonym”.
Pragnie, aby nieprzyjaciel nie mógł chlubić się z „przywiedzenia do zguby”. Uważa, że jego upadek jest rozkoszą dla przeciwników.
Mimo zagrożeń, ufa on bożemu miłosierdziu, wierzy, że Bóg nigdy go nie opuści. Dlatego będzie on sławił imię Boga niezmierzonego.
PSALM 15
„Domine, quis habitabit in tabernaculo Tuo”
Psalm rozpoczyna się od pytań: „ Kto będzie w Twoim mieszkaniu przebywał? […] Wieczny mój Boże, wesela zażywał?”. Podmiot liryczny chce się dowiedzieć, co trzeba zrobić aby osiągnąć życie wieczne.
Na te pytania padają odpowiedzi, bynajmniej nie wypowiadane przez Boga.
Do nieba dostanie się ten, kto jest niewinny, uprzejmego serca, miłuje sprawiedliwość, brzydzi się kłamstwem, mówi tylko prawdę.
Nie wykorzystuje bliźnich do swoich celów, nie szuka korzyści w szkodzie cudzej.
Człowiek zasługujący na życie wieczne ratuje sąsiada przeciw obmowom, ludzi niepobożnych nienawidzi [a to dobre], ludzi cnotliwych wspiera radą i pomocą.
Zawsze spełnia obietnice i przyrzeczenia, które składał. Nie daje nikomu pieniędzy w lichwę, nie przyjmuje łapówek[ ?„nie bierze darów przeciw niewinnemu”].
Ten, kto tak postępuje w życiu doczesnym może być spokojny, bo czeka go za to nagroda w niebie.
PSALM 23
„Dominus regit me et nihil mihi deerit” - We współczesnym tłumaczeniu to jest psalm: „Pan jest moim pasterzem/niczego mi nie braknie …”
Pan jest porównany do „Pasterza wiekuistego”, wierni do owiec.
On zapewnia im pokarm duchowy „pasze niepospolite” oraz „zdroje żywej wody obfite”.
Pasterz sprowadził swe owce ze złej drogi na „ścieżkę sprawiedliwości”, dzięki swej łaskawości i miłosierdziu.
Śmierć jest niestraszna, bo „Pan mój ze mną”, „Twój pręt, o Panie, i laska Twoja/ w niebezpieczeństwie obrona moja”.
Ci, którzy zawierzyli Panu, zasiądą po śmierci „za stołem kosztownym”, w niebie.
Na koniec następuje zwrot do Pana, zapewnienie o swojej ufności wobec niego. Wiara, że „mię na wieki /nie spuścisz , Panie, ze swej opieki”. Pan zapewnia życie wieczne w swym świętym domu.
PSALM 52
„quid gloralis in malitia, Gui potens es”
Psalm skierowany do grzesznika, który chlubi się swoją niecnotą i niewstydliwością.
Potwierdzenie, że Bóg widzi wszystkie jego postępki, również zdradliwe myśli.
Niecnotę przedkłada ponad cnotę, kłamstwo ponad prawdę.
Już na ziemi jest potępiony przez Boga za swe niegodne uczynki. Otrzyma on karę, „z całym domem twoim”, od zagniewanego Pana.
Dobrzy ludzie będą patrzyli na upadek niegodnego, mając przestrogę:
„on, co w złocie/ i co ufał w swej niecnocie/ a w Bogu nie kładł nadzieje, Dziś widzim co się z nim dzieje”.
Człowiek cnotliwy, który jest osobą mówiącą w psalmie, jest wdzięczny Panu za jego łaski, za opiekę, za przebywanie w jego domu.
Będzie on do końca chciał wytrwać w swej cnocie, aby w nagrodę otrzymać życie wieczne, łaskę świętą.
PSALM 54
„Deus, in nomie Tuo salvum me fac”
Sługa prosi Pana, aby wybawił go od niebezpieczeństw, swą wszechmocnością.
Błaga, aby jego modlitwy, „głos strapiony” dotarły do boskich uszu.
Narzeka na ludzi zazdrościwych, którzy wystąpili przeciw niemu. Prosi, aby Pan stał się obrońcą i opatrywał łaską jego i jego sprzymierzeńców.
Złorzeczy swoim wrogom, prosi Boga by to co uczynili złego jemu, przydarzyło się im. W zamian sługa będzie dawał Bogu ofiarę ze swej wiary do końca życia.
Dalej Sługa chwali imię Boże „wyznawania godne, świętobliwe”, „dobrym łagodne, ale złym straszliwe”.
Dziękuje Panu, że „mię z moich trudności, Panie, wyswobodził/ i upadem zazdrości oko me ochłodził”