Niepowodzenia szkolne i zaburzenia w rozwoju
społecznym uczniów w młodszym wieku szkolnym
wywodzących się z rodzin rozbitych

 http://www.szkolapodstawowa18radom.republika.pl/przyklad11.htm

I. Rozwód jako zjawisko psychospołeczne

W publikacjach dotyczących patologii społecznej (Podgórecki, 1976; Szymanowska, 1991 i inni) jak-alkoholizm, narkomania, samobójstwa czy (ostatnio) bezrobocie – poruszana jest również problematyka rozwodów. Mimo iż rozwód sam w sobie jest zjawiskiem patologicznym, to jednak świadczy o dysfunkcjonalności rodziny i może prowadzić do licznych dewiacji, zarówno jednostkowych jak i grupowych,

Ze społecznego punktu widzenia najważniejszy jest problem konsekwencji rozwodu dla dzieci. Dlatego nie sam fakt rozpadu dużej liczby małżeństw, ale szybko rosnąca liczba dzieci pozbawionych możliwości rozwoju w pełnej rodzinie staje się dla wielu autorów poważnym problemem społecznym.

Fakt wychowywania dzieci w rodzinie o niepełnej strukturze nie pozostaje bez wpływu na wszystkie sfery ich życia, na rozwój intelektualny, emocjonalny i moralno-społeczny. Rzeczywistość po rozwodzie to nie tylko trudności samotnego rodzicielstwa (przeciążenie obowiązkami), kłopoty z przystosowaniem się do nowych warunków (mniejsza aktywność społeczna i inspiracja kulturalna) i problemy materialne osób rozwiedzionych (niewydolność ekonomiczna(, ale również szereg innych implikacji. Rozwód nie ogranicza się, bowiem jedynie do osób bezpośrednio zainteresowanych; przybiera on również wymiar społeczny. Rodzina rozbita staje się obiektem zainteresowania szkoły, różnych placówek opiekuńczo-wychowawczych, ośrodków pomocy pedagogiczno - psychologicznej, służb społecznych. Przykładowo - nauczanie i wychowanie dziecka z rodziny o niepełnej strukturze staje się problemem nauczycieli i pedagogów szkolnych, z uwagi na możliwości występowania kłopotów wychowawczych przejawiających się głównie niepowodzeniami dydaktycznymi
i trudnościami w procesie uspołeczniania. Te przesłanki czynią, więc
z rozwodów problem pedagogiczny, tym bardziej, że w ostatnich latach znacznie wzrosła liczba małoletnich w wieku szkolnym wychowujących się w rodzinach rozbitych (Rocznik Statystyczny, 1996).

1. Rozbicie rodziny jako zespół społeczno-psychologicznych uwarunkowań zaburzeń emocjonalnych i dewiacyjnych zachowań dziecka

W ujęciu systemowym rodzina tworzy pewną spójną całość, autonomiczny organizm, społeczny ekosystem (de Barbaro, 1994). To, co dzieje się z poszczególnymi członkami rodziny, wpływa na funkcjonowanie całości. I odwrotnie - funkcjonowanie rodziny jako całości wpływa na zachowanie, rozwój i zdrowie jej członków. W myśl tej teorii rozwód oraz poprzedzające go konflikty nie ograniczają się tylko do rozstających się małżonków. W różny sposób i w różnym wymiarze w wydarzenia rodzinne zaangażowani są wszyscy domownicy. Konflikt na linii mąż-żona staje się przyczyną powstawania zakłóceń w relacjach matka-dziecko, ojciec-dziecko, brat-siostra itp. Dziecko wyczuwa wrogość rodziców wobec siebie, nawet, gdy jest ona ukrywana. Nie mając pełnego obrazu sytuacji, zaczyna się czuć bardziej zdenerwowane, niepewne, odrzucane, a z czasem krnąbrne
i buntownicze. Rodzice z kolei, nie zdając sobie sprawy z prawdziwych przyczyn takiego zachowania, często czują się bezradni wobec nowych trudności wychowawczych i uciekają się do najostrzejszych form represji. W konsekwencji wytwarza się wzajemna wrogość, która prowadzi do powstawania w stosunkach rodzice – dziecko reakcji „błędnego koła”.

Niekorzystny wpływ niekompletności rodziny na rozwój dzieci dostrzegany był już w poglądach psychoanalityków. Zgodnie
z ortodoksyjnymi poglądami przedstawicieli tego nurtu dziecko pozbawione więzi z rodzicami przed piątym rokiem życia będzie przejawiało skłonności do dewiacji i przestępczości, głównie psychopatii. Inflikacje te zdaniem psychoanalityków (głównie Freuda) - są rekompensatą za niemożność zaspokojenia swoich potrzeb
w ramach związków rodzinnych, gdyż utrata miłości osób znaczących (przede wszystkim rodziców) jest największym złem, jakie może spotkać człowieka. Zaburzone stosunki rodzinne, brak miłości, odrzucenie przez rodziców, trudności w procesie identyfikacji z osobami znaczącymi doprowadzają do ukształtowania się wadliwej osobowości społecznej prowadzącej do zachowań przestępczych.

Wielu badaczy podkreśla, iż rozbicie rodziny wywiera ujemny wpływ na rozwój psychiczny dziecka, co w rezultacie doprowadza do zaburzeń jego funkcjonowania w różnych sferach. Pierwsze lata życia charakteryzują się kształtowaniem podstawowych cech osobowości,
a szczególnie istotny jest rozwój emocjonalny. Pierwsze doświadczenia emocjonalne dziecka powodują ukształtowanie reakcji nawykowych, bardzo trudnych do późniejszej zmiany. Konflikt między rodzicami, rozwód, a w konsekwencji brak ojca, znacznie komplikują wytworzenie prawidłowego kodu emocjonalnego u dziecka. Może się to później ujawnić w formie predyspozycji do nerwic, lękliwości, nieumiejętności nawiązywania bliskich związków z innymi ludźmi. W rodzinach
o zaburzonej strukturze, w których więzi emocjonalne są rozluźnione, poziom przywiązania dziecka do rodziców ulega osłabieniu, dlatego też częściej niż w rodzinach pełnych, szczęśliwych wchodzi ono w konflikt z obowiązującymi normami. Hirschi (1969) – twórca społecznej teorii kontroli, iż typowe dla rodzin dysfunkcjonalnych są sytuacje,
w których matki na ogół nie wiedzą, gdzie przebywają ich dzieci, nie ma czasu na rozmowy o istotnych sprawach rodziny, nie wpaja się dzieciom zasad moralnego postępowania oraz zaburzony jest mechanizm kształtowania ideału ojca.

Bezpośredni wpływ rodziny dysfunkcjonalnej na dewiacyjne zachowanie jednostek dostrzegał również Reiss (1951), podkreślając znaczenie kontrolnych funkcji rodziny. Zachowanie dewiacyjne – jego zdaniem – może być niezależnym skutkiem zarówno osłabienia któregokolwiek elementu kontroli zewnętrznej (instytucjonalnej), jak
i braku adekwatnej kontroli wewnętrznej (systemu ziternalizowanych norm i wartości „przywiązania” Hirschiego). Rodzina zdekompletowana w istotny sposób zaburza funkcjonowanie mechanizmów kontroli. Zachowanie przestępcze może być skutkiem całkowitego braku kontroli zewnętrznej, pomimo adekwatnej kontroli wewnętrznej. Dzieci wychowywane przez rozwiedzione matki (na ogół bardziej niż ojcowie pobłażliwe i uległe) - w świetle tej koncepcji - zachowują się dewiacyjnie nie tylko z tego powodu, że mają więcej swobody (są mniej kontrolowane), ale również, dlatego, że nie spostrzegają zagrożenia stosowania wobec nich sankcji jako czegoś realnego.

Hoffer (1960; cyt. za Marynowicz-Hetka, 1985) obserwując 210 dzieci wychowujących się w 100 rozbitych rodzinach, stwierdził, że istnieją różnorodne symptomy zaburzeń w ich zachowaniu. Wśród dzieci w wieku szkolnym dominowały: agresywność, zakłócenia snu, niepowodzenia szkolne, kłamstwa, drobne kradzieże, co w wieku młodzieńczym przeradzało się w przestępczość, alkoholizm, trudności w wyborze zawodu. Badania Bandury i Waltersa (1968) również dowodzą, iż wśród dzieci z rodzin, w których nastąpił rozwód, większe jest nasilenie zachowań antyspołecznych niż wśród dzieci z obojgiem rodziców. Agresywne zachowania dorastających chłopców są - zdaniem autorów - implikacją nieporozumień między rodzicami oraz zerwania więzi pomiędzy ojcem a synem. Przeprowadzone na szeroką skałę badania Zakrzewskiego (1969) nad nieletnimi przestępcami z Nowej Huty ujawniły, że 30% wśród nich wychowywało się w rodzinie rozbitej. Podobne wyniki uzyskali Gawron i Jarosz (1993), śledząc sytuację, rodzinną nieletnich przestępców ze Śląska. Autorzy stwierdzili, iż spośród 150 badanych dwie trzecie wzrastało w rodzinach o zakłóconej strukturze, w tym w 30 przypadkach występowało rozbicie rodziny.

Zaburzenia emocjonalne, wynikające często z przeżywania przez dzieci poczucia winy i obciążania się odpowiedzialnością za rozstanie rodziców, sprzyjają z kolei narkotyzowaniu się
i alkoholizowaniu wielu młodych ludzi. Wśród toksykomanów badanych przez Cekierę (1985) 50% pochodziło z rodziny niepełnej (w tym 12% stanowili badani z rodzin rozbitych). Często właśnie rozwód rodziców staje się powodem nagłej „ucieczki” w dorosłość dzieci poprzez kontakt z alkoholem, narkotykami, nawiązywanie przypadkowych znajomości, z dala od niesprzyjającej atmosfery domu rodzinnego.

Należy jednak pamiętać o tym, iż zwykle to nie jeden powód, ale cały układ niesprzyjających czynników decyduje o powstaniu
i utrwaleniu się zaburzeń w zachowaniu dziecka. Ponadto nie wszystkie dzieci w jednakowy sposób reagują na utrzymujący się w rodzinie stres. Wykazują to m.in. badania Jarosz (1987), na podstawie, których autorka wskazuje na przyczynę rozwodu jako jeden
z czynników różniących porozwodowe zachowania dzieci. Stanowisko to nie jest odosobnione w literaturze. Podobny pogląd reprezentują m.in. Wojciechowska (1984) i Kaja (1992)_r twierdząc, iż podatność dziecka na „rozwodowy stres” może się zwiększać lub obniżać
w zależności o poziomu wielu różnych czynników. Zaliczyć, można do nich m.in.: wiek oraz płeć dziecka, percepcję sytuacji domowej przed rozwodem, relacje między rodzicami po rozwodzie, oraz postawy matek wobec nowej sytuacji wychowawczej.

2.      Trudności w wypełnianiu roli ucznia wśród dzieci z rodzin rozbitych

Jednym z najtrudniejszych momentów w rozwoju dziecka jest nagła zmiana środowiska z chwilą wstąpienia do szkoły. Dziecko musi przystosować się do nowych warunków, podporządkować rygorom życia szkolnego. Jest to dla niego bardzo duży stres. Łagodzenie skutków niepewności, niepokoju, którym podlega w tym okresie dziecko, oraz prawidłowe, bezkonfliktowe przystosowanie do szkoły
i grupy rówieśniczej zależy w dużym stopniu od rodziny. Pełna, prawidłowo funkcjonująca rodzina jest w stanie podołać wszystkim nowym trudnościom, jakie pojawiają się wraz z rozpoczęciem przez dziecko nauki szkolnej. Rodzina zdekompletowana zaś może napotkać problemy, których bieżące rozwiązywanie okazuje się zbyt trudne,
a nawet niemożliwe.

Matka samotnie wychowująca dziecko po rozwodzie często nie może zapewnić mu dostatecznej ilości czasu, czuje się popędzana obowiązkami, funkcjonuje w atmosferze napięcia. Niejednokrotnie ogranicza się ona jedynie do zagwarantowania dziecku odpowiedniej opieki materialnej oraz mniej lub bardziej systematycznej kontroli jego postępów w nauce.

Trudna sytuacja rodzinna często uniemożliwia dziecku prawidłowe wypełnianie roli ucznia. Zaangażowanie emocjonalne
w rodzinne nieporozumienia, rozwód, a w konsekwencji utrata jednego z rodziców, sprawiają, że pojawia się w nim niepokój i lęk o swój los,
a osiągnięcia szkolne stają się mniej ważne. Charakterystyczny dla takiej sytuacji jest zwykle spadek zainteresowania nauką oraz innymi wartościami lansowanymi przez szkołę. Dziecko już w klasach początkowych napotyka problemy z opanowaniem materiału programowego, których samodzielnie nie może albo też nie chce przezwyciężyć. Stopień opanowania wiedzy nie zależy bowiem tylko od zdolności dziecka. Zadatki zdolności są względnie niezależne od oddziaływań rodziny, ale to, że dziecko je rozwija i potrafi je wykorzystywać, jak również to, że ma jakieś zainteresowania, jest już
w dużej mierze zasługą rodziców - wymagań stawianych dziecku, stymulacji jego rozwoju, wzorów do naśladowania. Kiedy dziecku brakuje wsparcia ze strony rodziców, piętrzące się trudności zniechęcają je do podejmowania prób radzenia sobie z nimi,
a w konsekwencji doprowadzają do utrwalenia się awersji do szkoły oraz wszystkiego, co się z nią wiąże. Jest to najbardziej typowy schemat powstawania szkolnych niepowodzeń, czyli „rozbieżności pomiędzy wiadomościami, umiejętnościami i nawykami faktycznie opanowanymi przez uczniów a materiałem, jaki powinni opanować według założeń programowych w zakresie poszczególnych przedmiotów.

W literaturze pedagogicznej dość często akcentuje się fakt olbrzymiego wpływu środowiska domowego na postępy w nauce
u dzieci. Niewiele jednak jest aktualnych danych dotyczących osiągnięć szkolnych dzieci z rodzin rozbitych. Wnioski z dotychczasowych badań są dość jednoznaczne: poziom osiągnięć szkolnych dziecka obniża się
w wyniku zaburzeń emocjonalnych pod wpływem rozwodu rodziców
i towarzyszącej temu atmosfery; rozwiedzeni rodzice {zwłaszcza ci opuszczający rodzinę) poświęcają za mało czasu na pomoc dziecku w rozwiązywaniu jego problemów szkolnych; dzieci z rodzin rozbitych częściej niż ich koledzy z rodzin pełnych powtarzają klasy; rzadziej też kontynuują naukę w szkołach ponadpodstawowych; źródłem sukcesu szkolnego dziecka z rodziny rozbitej może być - z jednej strony - silny związek uczuciowy z rodzicem sprawującym „bezpośrednią opiekę (najczęściej z matką), a z drugiej - częsty i serdeczny kontakt dziecka
z ojcem.

3.      Zaburzenia w rozwoju społecznym uczniów z rodzin rozbitych

Przez cały okres nauki w szkole dziecko przebywa w dużym zespole rówieśników: klasy oraz całej społeczności uczniowskie. Zdobywa umiejętności współżycia w grupie, pozyskiwania przyjaciół i chęci przebywania z nimi. Życie w zespole dostarcza nowych doświadczeń
i wpływa korzystnie na rozwój dziecka. Obok powodzenia w nauce uznanie społeczne osiągnięte w grupie rówieśniczej jest podstawowym źródłem sukcesu szkolnego ucznia.

Szczęśliwe i harmonijne stosunki między rodzicami, postawy rodziców wobec dziecka nacechowane miłością i akceptacją umożliwiają kształtowanie cech osobowości sprzyjających jego uspołecznieniu, czyli przestrzeganiu zasad i norm współżycia społecznego, umiejętności współdziałania z innymi, prawidłowemu wypełnianiu ról społecznych. Dziecko funkcjonując w zespole, przyjmuje określone postawy społeczne (np. tolerancji, koleżeństwa, opiekuńczości) i osiąga dojrzałość społeczną, czyli pewien poziom uspołecznienia wymagany w danym okresie rozwoju.

Inaczej sytuacja przedstawia się w rodzinie zdezintegrowanej - w istotny sposób zaburza ona proces. Uspołeczniania dziecka poprzez niekorzystne oddziaływania wychowawcze. Zdaniem psychologów, podstawowym czynnikiem warunkującym złe przystosowanie społeczne jest odrzucenie dziecka przez rodziców. Brak trwałej więzi emocjonalnej z obojgiem rodziców powoduje trudności w nawiązywaniu bliskich kontaktów z innymi ludźmi. Atmosfera napięć, lęków i konfliktów doprowadza do frustracji potrzeb dziecka, czego konsekwencją jest niska samoocena i zaburzenia emocjonalne. Dziecko boi się nowych sytuacji i osób; innych ludzi postrzega jako zagrażających. Chociaż chce być lubiane i pomagać innym, to jednak brak mu umiejętności w tym zakresie, co prowadzi do tego, że podejmowane próby kończą się porażką. Dziecko reaguje wtedy agresją lub zahamowaniem.

Postawa odrzucająca oraz konflikty między rodzicami to nie tylko źródło frustracji dla dziecka, ale również wzory interakcji
z innymi ludźmi przejmowane przez nie drogą modelowania. W swoim najbliższym otoczeniu dziecko spotyka się z niemal zupełnym brakiem ciepła emocjonalnego, brakiem zrozumienia innych ludzi i ich potrzeb, brakiem wzajemnej pomocy i zaufania, a jednocześnie z agresją, konfliktami i kłótniami, lękiem, izolowaniem się od innych, by mieć spokój. Badania Jarosz (1987) dowodzą, iż 68% rodziców żyjących w trwałym konflikcie małżeńskim (w tym - przedrozwodowym) stosuje wobec dzieci metody represyjne w formie ubliżającej ich godności. Używanie wyzwisk, dosadnych epitetów w połączeniu z drażliwością
i wybuchowością rodziców nie pozwala na stosowanie innych, łagodnych metod sprzyjających kształtowaniu się u dzieci cech prospołecznych. Takie właśnie wzory zachowań są przenoszone przez dziecko na teren klasy, na jego kontakty z rówieśnikami. Frustracja wynikająca
z niezaspokojenia potrzeb w rodzinie staje się źródłem agresywności albo zahamowania (wycofania się) dziecka, uniemożliwia przyjęcie przez nie społecznych norm wartości.

Badania wielu autorów (m.in. Kostuj, 1980; Jundziłł, 1993
i inni) dowodzą, iż dzieci wywodzące się z rozbitych małżeństw przejawiają zaburzone kontakty interpersonalne z rówieśnikami. Obok najczęściej występujących zachowań agresywnych, antyspołecznych pojawiają się też u uczniów depresje, postaw zalęknienia i uzależnienia od innych, poczucie bezradności i własnej niekompetencji. Pospieszyl
i Żabczyńska (1980) odnotowali objawy nerwicowe u około jednej trzeciej badanych dzieci, których rodzice rozwodzą się lub są po rozwodzie. Uczucie lęku, niepokoju, obawy o przyszłość, poczucie mniejszej wartości towarzyszące dzieciom na co dzień sprawiają - zdaniem autorów - że zachowują się one inaczej niż ich koledzy.

Zdaniem Bogdanowicz (1985), poczucie mniejszej wartości
u dziecka pojawia się w wyniku wygórowanych wymagań w stosunku do niego. Niska samoocena oraz postawa wycofująca się dziecka często nastawia niechętnie do niego rówieśników, co z kolei nasila zaburzenia o charakterze nerwicowym utrudniające prawidłowe funkcjonowanie
w grupie. Dziecko ma trudności w nawiązywaniu pozytywnych kontaktów z innymi dziećmi, nie potrafi dostosować się do społecznych norm współżycia, dlatego unika kontaktów i bardzo przeżywa wszelkie zmiany (zmiany klasy, szkoły itp.). Osłabia to znacznie pozycje dziecka w grupie rówieśniczej .Podczas gdy jednostki agresywne są odrzucane przez kolegów, to uczniowie zahamowani, neurotyczni są izolowani
i funkcjonują na marginesie życia klasy.

Z przeprowadzonych w ostatnich latach badań, dotyczących związków pomiędzy określonymi zaburzeniami w zachowaniu
a popularnością dziecka w grupie rówieśniczej, wynika, że dzieci odrzucone, a równocześnie agresywne mogą w przyszłości przejawiać zachowania typu eksternalizacyjnego (głównie przestępczość). Jednostki odrzucone – wycofane natomiast znajdują się w stadium ryzyka pojawienia się u nich zaawansowanych zaburzeń interalizacyjnych takich jak niska samoocena i depresja (Hymel, Bowker, Woody, 1993).

Nieco mniej radykalne stanowisko w kwestii negatywnego wpływu rozwodu rodziców na rozwój społeczny dziecka reprezentują Jackowska (1980) oraz Wojciechowska (1984). Badania przeprowadzone przez autorki dowiodły, iż okazywanie dziecku czułości, serdeczności i wyrozumiałości przez rodziców – zarówno podczas trwania postępowania rozwodowego jak i po rozwodzie – pomaga w kształtowaniu się prawidłowej samooceny oraz pozytywnego stosunku do świata i ludzi, co sprzyja jego uspołecznieniu.

Ciągle jeszcze niewiele jest danych na temat wpływu rozbicia rodziny na sytuację szkolną dziecka. Dostępne badania na temat (przeprowadzane często w sposób powierzchowny) dość jednoznacznie przedstawiają obraz dziecka rozwiedzionych rodziców, sytuując je wśród jednostek zaburzonych, niedostosowanych – aspołecznych bądź zahamowanych osiągających słabe wyniki w nauce. Trzeba jednak pamiętać o tym, że każda rodzina – pełna czy rozbita – to inne środowisko, o zróżnicowanej gamie oddziaływań wychowawczych rodziców, o innym systemie wartości i odmiennych sferach wpływów na dzieci. Wniknięcie w tę wewnętrzną strukturę każdej rodziny jest niesłychanie trudne. ale tylko ono może przybliżyć mechanizmy prowadzące do powstawania ewentualnych nieprawidłowości. Poznanie warunków życia i wychowania dziecka z rodziny rozbitej i wychwycenie przyczyn oraz skutków zaburzonego zachowywania się dzieci jest drogą do doskonalenia oddziaływań wychowawczych, a tym samym - do usprawnienia całego procesu wychowania.

II. Zarys metodologii badawczej

Zasadniczym celem podjętych badań było poznanie następstw rozwodu związanych z funkcjonowaniem dziecka w szkole. Zastosowanie modelu badań, polegającego na analizie porównawczej dwóch grup: dzieci z rodzin rozbitych oraz dzieci z rodzin pełnych, służyć miało wykryciu różnic w wychowawczym funkcjonowaniu rodzin o odmiennej strukturze oraz poznaniu wpływu rozbicia rodziny na dziecko i jego funkcjonowanie w środowisku szkolnym.

Podstawowy problem badawczy zawiera się w następującym pytaniu: Czy istnieje związek pomiędzy rozwodem rodziców
a niepowodzeniami szkolnymi i zaburzeniami w rozwoju społecznym uczniów w młodszym wieku szkolnym?

W badaniach uwzględniono również analizę dokumentów - dzienników lekcyjnych, arkuszy ocen, zeszytów wychowawcy klasowego oraz arkuszy 6latka.Uniemożliwiła ona głównie zapoznanie się
z wynikami w nauce oraz ocenami z zachowania ba-danych uczniów.

Badania przeprowadzono w latach 1993-1996 i objęte zostały nimi dzieci klas I-III z kilkunastu krakowskich szkół podstawowych. Głównymi kryteriami doboru do grup były: wiek (7-9 r.ż.), płeć oraz przeżycie rozwodu rodziców; w przypadku grupy kontrolnej - wiek, płeć oraz pochodzenie z rodzin pełnych. Zbadano 200 dzieci. Wspomniane grupy liczyły po 100 osób (z wyjątkiem badań socjometrycznych,
w których grupę kontrolną stanowiło 1675 uczniów). Badaniami objęto również matki dzieci (100 rozwiedzionych i 100 pozostających
w związkach małżeńskich) oraz nauczycieli - wychowawców klas (67 osób).

Opracowując zgromadzony materiał, starano się łączyć analizę ilościową z jakościową, co pozwalało na wieloaspektowe spojrzenie na sytuację dziecka z rodziny rozbitej. Podstawowe obliczenia statystyczne wykonano z wykorzystaniem testu chi-kwadrat (Guilford, 1960; Góralski, 1974).

III. Analiza i dyskusja wyników badań

1. Rozwód rodziców a niepowodzenia szkolne dziecka

Wśród wielu przyczyn warunkujących wyniki pracy szkolnej dziecka jako bardzo istotne wymienia się przyczyny społeczne, a wśród nich sytuację rodzinną dziecka - w szczególności zagadnienie kompletności lub niekompletności, struktury rodziny. Rozbicie rodziny, brak zainteresowania dzieckiem i opieki nad nim, awantury i alkoholizm rodziców, to - w opinii Konopnickiego (1968) - najważniejsze społeczne przyczyny niepowodzeń dziecka w nauce.

O wynikach, w nauce uczniów z grupy zasadniczej (Z)
i kontrolnej (K) wnioskowano na podstawie ocen semestralnych lub rocznych uzyskanych z j.polskiego i matematyki. Przeprowadzono również testy wiadomości z tych dwóch podstawowych przedmiotów – w wersjach dla klas I-III, obejmujące całoroczny materiał programowy.

W przypadku— j. polskiego odsetek uczniów, u których stwierdzono niepowodzenia w nauce wynosił 38,5, z czego 22% stanowiły dzieci z rodzin rozbitych, a 16,5% - dzieci z rodzin pełnych. Problemy z nauką matematyki natomiast 40% uczniów, w tym 26%
z nich pochodziło z rodzin rozbitych i 14% z rodzin pełnych.

Uczniowie z rodzin rozbitych otrzymali ocen miernych pięć razy więcej niż ich koledzy z rodzin pełnych. Z kolei zdecydowanie mniej – w porównaniu z grupą kontrolną – uzyskały dzieci z grupy zasadniczej ocen bardzo dobrych.

Bilans ocen z matematyki otrzymanych przez uczniów
z poszczególnych grup również wypadł na niekorzyść dzieci z rodzin rozbitych. Zaznaczyła się wyraźnie przewaga wyników bardzo dobrych
i dobrych uzyskanych przez dzieci z grupy kontrolnej, w stosunku do dzieci z grupy zasadniczej. Znacznie mniej natomiast było w tej grupie (K) ocen dostatecznych i miernych. Interesująco przedstawiały się wyniki ze skrajnych biegunów skali ocen (celujące i niedostateczne) uzyskane z matematyki przez obydwie grypy. Jednakowy odsetek osób z porównywanych grup otrzymał „szóstki”, natomiast o 5% więcej „jedynek” w porównaniu z grupą zasadniczą odnotowano w grupie kontrolnej.

Taki rozkład wyników informuje o tym, że zarówno wśród uczniów z obojgiem rodziców, jak i wśród dzieci pochodzących
z niepełnych środowisk wychowawczych zdarzają się jednostki uzdolnione odnoszące sukcesy w nauce oraz uczniowie
z niepowodzeniami szkolnymi. Osiągnięcia szkolne dziecka bowiem są uwarunkowane wieloma czynnikami i choć wśród nich wymienia się właśnie odpowiednie środowisko rodzinne (rodzina pełna, bezkonfliktowa, spełniającą wszystkie swoje funkcje), nie należy zapominać o innych powodach szkolnych sukcesów (np. szczególne uzdolnienia) i porażek (np. obecność mikrouszkodzeń w rozwoju dziecka). W prezentowanych badaniach skupiono się jednak wyłącznie na rodzinnych uwarunkowaniach sukcesu szkolnego dziecka.

Porównanie ocen uzyskanych przez uczniów z testu wiadomości również ujawniło dysproporcje pomiędzy badanymi grupami w rozkładzie wyników z j. polskiego i matematyki.

Żaden z uczniów z rodzin rozbitych nie otrzymał oceny celującej z j. polskiego, zdecydowanie mniej było w tej grupie ocen dobrych z tego przedmiotu, natomiast dwukrotnie więcej odnotowano ocen miernych i aż trzykrotnie więcej niedostatecznych, w porównaniu z wynikami uzyskanymi w grupie kontrolnej.

Wśród ocen otrzymanych z matematyki przez uczniów
z rodzin rozbitych i pełnych różnice były istotne statystycznie na poziomie p < 0,05. co oznacza, że dysproporcje pomiędzy porównywanymi grupami są mniejsze niż w przypadku j. polskiego. Niemniej jednak również uczenie się matematyki przysparza więcej problemów dzieciom z grupy zasadniczej.

Zarówno wyniki nauczania w postaci ocen szkolnych, jak
i oceny z testu sprawdzającego wiadomości wskazują na istnienie tendencji wśród uczniów z rozbitych małżeństw do uzyskiwania słabszych stopni z j. polskiego i matematyki, w porównaniu z dziećmi
z rodzin pełnych.

Wielu uczniów przestaje wtedy interesować się nauką, skupiając się na problemach rozpadającej się rodziny. Równoczesny brak pomocy ze strony najbliższych zaangażowanych w trwający konflikt doprowadza do sytuacji, w której dziecko samo musi podołać nagromadzonym zaległościom w nauce. Najczęściej nie radzi sobie ono z piętrzącymi się trudnościami, co powoduje niechęć do nauki i pogłębia istniejący stres.

Odwołując się do poglądów wspomnianych wcześniej autorów (m.in. Jarosz, 1987), według których to nie sam fakt wychowywania się w rodzinie o niepełnej strukturze, a splot różnych czynników decyduje o powstawaniu szkolnych niepowodzeń, skonfrontowano uzyskane wyniki badań z takimi zmiennymi, jak: płeć, wiek dziecka w chwili rozwodu, stopień przeżycia rozwodu przez dziecko, częstotliwość kontaktów dziecka z ojcem, postawy rodzicielskie matek, wykształcenie matek oraz warunki materialne rodziny. Okazało się, że – w świetle prezentowanych badań – takie czynniki, jak: wysoki stopień przeżycia rozwodu przez dziecko, niewłaściwe postawy rodzicielskie matek (nadmierna dominacja, bezsilność, przesadna koncentracja lub zbyt duży dystans), niski poziom wykształcenia matek i trudne warunki materialne rodziny przesądzają o powstawaniu i utrwalaniu się niepowodzeń szkolnych dzieci z rodzin rozbitych. Zaobserwowano również, że badane dziewczęta z grupy zasadniczej osiągają lepsze -
w stosunku do chłopców z tej grupy - wyniki w nauce, Chociaż
w grupie kontrolnej nie odnotowania podobnej zależności, otrzymany rezultat można tłumaczyć faktem, iż na ogół właśnie dziewczęta (szczególnie w młodszym wieku szkolnym) uznawane są za bardziej obowiązkowe, pilne i staranne. Dlatego też lepsze oceny dziewcząt
z rodzin rozwiedzionych mogą wynikać ze wspomnianej prawidłowości, a nie z faktu ich większej odporności na rozwodowy stres.

Nie stwierdzono natomiast istotnego wpływu na wyniki
w nauce takich zmiennych, jak wiek dziecka w chwili rozwodu raz częstotliwość jego kontaktów z ojcem. Można przypuszczać, że zapewnienie dziecku odpowiedniej atmosfery wychowawczej poprzez zaspokajanie jego najważniejszych potrzeb - choćby tylko ze strony jednego z rodziców — może łagodzić niekorzystne skutki rozbicia rodziny, przyczyniając się m.in. do osiągania sukcesów w nauce.

Prezentowane badania ujawniły również ścisły związek pomiędzy motywacją dzieci do nauki a postawami rodzicielskimi rozwiedzionych matek. Zaobserwowana zależność jest wprost proporcjonalna, co oznacza, że im bardziej pożądane wychowawczo są postawy matek, tym wyższa jest motywacja do nauki ich dzieci;
i odwrotnie – postawy nieprawidłowe wpływają na obniżenie motywacji. Nadmierna dominacja, stawianie wygórowanych wymagań i surowe ich egzekwowanie, zamiast mobilizować dziecko do wysiłku, zwykle zniechęca je, zwłaszcza w obliczu pojawiających się trudności w nauce. Każda porażka kojarzona jest przez dziecko z karą ze strony wymagającej matki. Z jednej strony - doprowadza to do zakłóceń
w relacjach matka – dziecko, a z drugiej - ugruntowuje awersję dziecka do nauki. Postawy bezsilności wychowawczej czy też nadmiernej koncentracji na dziecku również nie sprzyjają jego pozytywnej motywacji do nauki. Jednak jeszcze bardziej niepożądana-
z wychowawczego punktu widzenia - jest indferentna postawa matki charakteryzująca się brakiem zainteresowania dzieckiem oraz jego sytuacją szkolną, niedostrzeganiem jego wysiłków, obojętnością wobec sukcesów i porażek. Nie wpływa ona pozytywnie na stosunek dziecka do obowiązków szkolnych, przyczyniając się do spadku zainteresowania nauką, co grozi niepowodzeniami.

Badania wykazały_, iż wśród dzieci z rodzin rozbitych najwięcej jest osób interesujących się sportem, oglądaniem telewizji i wideo oraz wspólnymi zabawami z rówieśnikami. Ponad połowa badanych matek wymieniła te formy spędzania czasu wolnego przez swoje dzieci.
W grupie kontrolnej natomiast do najbardziej ulubionych zajęć dzieci należą również (poza wymienionymi wyżej): czytelnictwo, komputer oraz muzyka (gra na instrumencie). Charakterystyczne dla tej grupy (K) było też większe zróżnicowanie zainteresowań. Lista ulubionych form spędzania czasu przez dzieci z obojgiem rodziców wzbogacona była - w stosunku do grupy zasadniczej - o balet i kolekcjonerstwo. Takie formy zajęć dzieci, jak jazda konna, malowanie, gra na instrumencie czy zabawa z komputerem cieszyły się zdecydowanie większym powodzeniem właśnie w grupie kontrolnej. Mniej (prawie cztery razy) niż w grupie zasadniczej natomiast było dzieci, które nie mają konkretnych zainteresowań.

Im wyższy był poziom wykształcenia matek, tym więcej zainteresowań miały dzieci, a ich treść była „bogatsza” (tzn. częściej było to czytelnictwo czy kolekcjonerstwo aniżeli oglądanie telewizji). Ponadto „typowe” dla dzieci matek z wyższym wykształceniem były zainteresowania, które można określić jako artystyczne, tzn. muzyka, plastyka, balet. Badani pochodzący ze środowisk o dużych dochodach
i wysokim standardzie życia spędzają czas w sposób bardziej urozmaicony w stosunku do ich kolegów z rodzin uboższych. Ta ostatnia prawidłowość wyraźnie zarysowała się w odniesieniu do dzieci z rodzin rozbitych. Sytuacja materialna rozwiedzionych matek jest zdecydowanie trudniejsza niż rodzin pełnych, w których dochód wypracowywany jest przez obojga małżonków. Dlatego pojawia się kłopot z finansowaniem dodatkowych zajęć dziecka, które często są kosztowne. Tak więc, istniejące różnice w zainteresowaniach badanych dzieci z obydwu porównywanych grup wynikać mogą nie tyle
z odmiennych potrzeb i preferencji w wyborze ulubionych zajęć, ile
z innych możliwości korzystania z nich sprowadzających się do kwestii finansowych.

2. Rozbicie rodziny a zaburzenia w rozwoju społecznym uczniów

W literaturze pedagogicznej i psychologicznej dość często akcentuje się fakt, iż rodzina jako podstawowe środowisko wychowawcze, poprzez bogactwo wewnętrznych interakcji i szczególnego rodzaju więzi łączących jej członków, odgrywa zasadniczą rolę w procesie rozwoju społecznego dziecka. Podkreśla się również pogląd, że rodzina pełna
i szczęśliwa sprzyja rozwojowi cech ułatwiających dziecku kontakty społeczne; rodzina zdezintegrowana (w tym rozbita) zaś - poprzez niekorzystne oddziaływania wychowawcze - zaburza proces uspołeczniania dziecka (Jundziłł, 1993).

Analiza danych socjometrycznych pozwoliła na wyodrębnienie wśród badanych dzieci dwóch podstawowych kategorii: akceptowanych i nieakceptowanych. Dzieci nieakceptowane zaś to jednostki izolowane bądź odrzucone przez społeczność klasy. Wśród dzieci z rodzin rozbitych 45% stanowiły jednostki akceptowane, a 55% - nieakceptowane. W grupie kontrolnej zaś więcej, bo 61%, było dzieci akceptowanych od nieakceptowanych. Taki rezultat wskazuje na istnienie tendencji wśród dzieci z grupy zasadniczej do uzyskiwania niższych pozycji na skali akceptacji społecznej, w porównaniu
z badanymi z grupy kontrolnej, którzy zdecydowanie częściej zajmowali pozycje wyższe. Ponad połowa dzieci z rodzin rozbitych to jednostki odrzucane, czyli takie, które otrzymały największą liczbę wyborów negatywnych, przy niewielkiej liczbie wyborów pozytywnych. Dużą grupę wśród nich (31%) tworzyły również dzieci izolowane. W grupie kontrolnej zaś, w której odsetek uczniów nieakceptowanych był też dość duży (39%), można było jednak zaobserwować wyraźną tendencję do uzyskiwania statusu przeciętnego.

Taki rozkład danych może wynikać z fakty, iż dzieci z rozbitych małżeństw, często funkcjonujące w rodzinie na drugim planie, niedowartościowane bądź też wykorzystywane przez rodziców do wzajemnych „rozgrywek” w trwającym konflikcie, szukają aprobaty kolegów, starając się w jakiś sposób wyróżnić w grupie rówieśniczej, zaakcentować swoją obecność. Ich zachowania najczęściej przybierają formy niezgodne z obowiązującymi normami szkolnymi. Oznacza to, że pozycja, jaką zajmują te dzieci w interakcjach z kolegami, zależy
w dużym stopniu od nich samych (Jackowska, 1980).

Biorąc pod uwagę fakt, iż w wieku badanych uczniów
o pozycji w zespole decydują takie czynniki, jak: wyniki w nauce, schludny wygląd, życzliwość, przejawianie inicjatywy we wspólnych zabawach czy przestrzeganie norm szkolnych dzieci pochodzące
z rozbitych małżeństw często funkcjonują na marginesie życia klasy.

Zgodnie z założeniami niniejszego opracowania dalsza analiza dotyczyła związków między pozycją socjometryczną dziecka w zespole klasowym a jego wynikami w nauce, płcią, wiekiem w chwili rozwodu, stopniem przeżycia rozwodu, częstotliwością kontaktów z ojcem oraz postawami matek.

Przypuszczenie, iż postępy w nauce dziecka mogą warunkować jego pozycję na skali akceptacji społecznej, potwierdziło się.

Kontrola kolejnych zmiennych ujawniła wyraźny związek pomiędzy stopniem przeżycia rozwodu przez dziecko, częstotliwością jego kontaktów z ojcem oraz postawami matek a zajmowaną przez dziecko pozycją w grupie rówieśniczej. Dzieci, które boleśnie przeżyły rozwód rodziców, częściej były izolowane i odrzucane przez społeczność klasy. Do takiego stanu rzeczy przyczyniały się też nieprawidłowe postawy rodzicielskie matek. Częste i serdeczne spotkania z ojcem zaś sprzyjały popularności i uznaniu dziecka w grupie rówieśniczej. Nie stwierdzono natomiast zależności pomiędzy płcią i wiekiem dziecka w chwili rozwodu rodziców a jego statusem socjometrycznym.

Badania dowiodły, że wśród dzieci z rodzin pełnych (K) zdecydowanie więcej było osób lubiących szkołę (44%), a mniej - odnoszących się do niej negatywnie (15%), w porównaniu z badanymi
z rodzin rozbitych (Z) – (29% - stosunek pozytywny; 31% - stosunek negatywny).

Kontrola podstawowych zmiennych dowiodła, iż stosunek dziecka do szkoły koresponduje z jego motywacją do nauki, uzyskiwanymi ocenami z poszczególnych przedmiotów oraz z pozycją w nieformalnej strukturze klasy. Im lepsze oceny otrzymują dzieci z poszczególnych przedmiotów, tym wyższa jest ich motywacja do nauki i wzrasta uznanie wśród rówieśników. To wszystko zaś wpływa na pozytywne nastawienie do szkoły. I odwrotnie – niepowodzenia szkolne osłabiają motywację do nauki, wpływają na rozluźnienie więzi wewnątrzgrupowych, czego konsekwencją jest izolacja albo odrzucenie przez klasę, a to wszystko implikuje negatywny "stosunek do środowiska szkolnego.

Istotne różnice wyników odnotowano również przy rozpatrywaniu zależności pomiędzy stosunkiem dzieci do szkoły
a postawami rodzicielskimi ich matek. Oznacza to, że niewłaściwe -
z wychowawczego punktu widzenia – postawy rozwiedzionych matek (np. nadmierna dominacja, bezsilność wobec problemów wychowawczych, czy duży dystans emocjonalny w kontakcie
z dzieckiem) przyczyniają, się do powstawania i ugruntowania się awersji dziecka do szkoły.

Istnienie związek pomiędzy uspołecznieniem dzieci a strukturą rodziny. Aż 51% badanych uczniów z rodzin rozbitych odznaczało się - zdaniem ich nauczycieli - niskim poziomem uspołecznienia, podczas gdy
w grupie kontrolnej zaznaczyła się wyraźna tendencja do uzyskiwania wartości przeciętnych.

Przedstawione rezultaty badań dowodzą, że sytuacja rozwodowa w zasadniczy sposób wpływa na regulację stosunków dziecka z otoczeniem. Nieufność, niechęć, mała życzliwość w stosunku do ludzi - to cechy niesprzyjające prawidłowemu przebiegowi procesu rozwoju społecznego dziecka.

W prezentowanych badaniach interesowano się również tym, czy poziom uspołecznienia różnicowany jest przez płeć dziecka. Dziewczęta z rodzin rozbitych osiągają zdecydowanie wyższy poziom uspołecznienia od chłopców. Ponieważ podobna prawidłowość występuje też w rodzinach pełnych, nie ma podstaw do stwierdzenia, że następstwa rozwodu powodujące zakłócenia procesu uspołecznienia dziecka mają związek z jego płcią.

Wyniki badań dotyczące uspołecznienia w powiązaniu
z takimi zmiennymi jak stopień przeżycia rozwodu przez dziecko oraz postawy rodzicielskie matek ukazały następującą prawidłowość: dzieci o wysokim współczynniku przeżycia rozwodu, których matki postępowały niewłaściwie - z wychowawczego punktu widzenia - przejawiały tendencję de uzyskiwania niskiego poziomu uspołecznienia, natomiast ich koledzy o niskim stopniu, których matki prezentowały pożądane wychowawczo postawy rodzicielskie, częściej charakteryzowały się wysokim uspołecznieniem.

Istnieje związek pomiędzy strukturą rodziny a występowaniem u dzieci zaburzeń manifestowanych zachowaniami antyspołecznymi albo zahamowaniem aktywności społecznej. Wśród dzieci z rodzin rozbitych można było zaobserwować tendencję do uzyskiwania wysokiego poziomu występowania cech nie aprobowanych wychowawczo.
W grupie kontrolnej zaś widoczna była tendencja odwrotna – do uzyskiwania wyników niskich.

Otrzymane rezultaty badań potwierdzają przytaczane wcześniej poglądy wielu pedagogów i psychologów, sytyuujące dzieci
z rodzin rozbitych w grupie osób „problemowych”, zaburzonych, niedostosowanych społecznie. Chociaż uzyskane dane empiryczne nie są jednoznaczne, tzn. nie wszyscy uczniowie wywodzący się z rodzin
o niepełnej strukturze ujawniają symptomy zaburzeń, to jednak znaczna ich liczba ma poważne problemy z prawidłowym funkcjonowaniem w środowisku rodzinnym i szkolnym, co jest zjawiskiem niekorzystnym z pedagogicznego punktu widzenia.

Wyniki badań ujawniły zależność poszczególnych rodzajów zaburzeń w zachowaniu dzieci od ich płci. Dziewczęta zdecydowanie częściej przyjmowały postawy wycofujące się z życia społecznego (24%) niż chłopcy (5%). Z kolei w grupie chłopców więcej było jednostek nadpobudliwych i nerwowych (23%) oraz nieposłusznych i krnąbrnych (17%), w porównaniu z grupą dziewcząt, wśród których u 16% zaobserwowano reakcje nerwicowe, a tylko 2% z nich manifestowało zachowania nacechowane agresją.

Kontrola pozostałych zmiennych niniejszego opracowania, takich jak: wiek dziecka w chwili rozwodu, stopień przeżycia rozwodu oraz postawy rodzicielskie matek również ujawniła istotny wpływ owych czynników na występowanie zaburzeń w zachowaniu dzieci.

Dzieci, które przeżyły rozwód rodziców we wczesnym okresie swego życia (0-3 r.ż.), manifestowały mniej zachowań o charakterze antyspołecznym niż ich rówieśnicy, którzy mogą już zachowywać
w pamięci okoliczności związane z rozpadem rodziny (4-6 r.ż, w chwili rozwodu). W związku z tym zaobserwowano także następującą prawidłowość: wysoki stopień przeżycia rozwodu przez dziecko sprzyjał wysokiemu poziomowi występowania u niego cech zachowania się antyspołecznego i przyhamowania oraz odpowiednio: niski stopień - niskiemu poziomowi. Oznacza to, że u dzieci, które dotkliwie odczuły skutki rozpadu małżeństw ich rodziców, częściej obserwuje się zaburzenia w zachowaniu niż u jednostek, które nie przeżywały rozwodu tak dramatycznie. Okazało się również, iż niepożądane wychowawczo postawy rozwiedzionych matek, takie jak: nadmierna dominacja w kontaktach z dzieckiem, bezradność w postępowaniu
z nim, przesadna koncentracja na jego osobie czy też zbyt duży dystans w interakcjach przyczyniają się do powstawania i utrwalania się zaburzeń dzieci.

 

IV. Uwagi końcowe i wnioski

Uogólniając, można stwierdzić, iż rodziny rozbite nie zapewniają dzieciom warunków gwarantujących odnoszenie sukcesów w nauce, stąd można było zaobserwować w tej grupie tendencję do osiągania słabych ocen z wiodących przedmiotów. O niepowodzeniach dydaktycznych dzieci z rodzin rozbitych nie decyduje jednak sam fakt rozpadu rodziny, ale splot różnych czynników, do których należą głównie: wysoki stopień przeżycia rozwodu przez dziecko, niewłaściwe postawy rodzicielskie matek, niski poziom wykształcenia i trudne warunki materialne rodziny. Ponadto rodziny rozbite nie stwarzają dzieciom sprzyjających warunków w zakresie pozytywnej motywacji do nauki oraz nie dostarczają im odpowiedniej stymulacji do rozwoju zainteresowań. Wynika to m.in. z trudnej sytuacji materialnej rodzin rozwiedzionych, która uniemożliwia zaspokajanie wszystkich potrzeb dziecka, a zwłaszcza tych, związanych z jego rozwojem intelektualnym.

Rozpad rodziny przyczynia się też w znacznym stopniu do powstawania i utrwalania się zaburzeń w rozwoju społecznym uczniów. Uwidacznia się to głównie w spadku popularności dzieci z rodzin rozbitych w grupie rówieśniczej (wyraźne tendencje do izolacji
i odrzucenia przez społeczność klasy), małej aktywności społecznej
i negatywnym stosunku do szkoły oraz występowaniu różnorodnych zaburzeń w zachowaniu dzieci. Do podstawowych uwarunkowań takiego stanu rzeczy zaś można zaliczyć wysoki stopień przeżycia rozwodu przez dziecko oraz niepożądane postawy rodzicielskie matek.

Otrzymane wyniki badań empirycznych - jakkolwiek potwierdzają obecne w literaturze przedmiotu poglądy na temat niekorzystnego wpływu rozwodu rodziców na sytuację szkolną dziecka - pozwalają też spojrzeć na omawiany problem z innej perspektywy. Wśród uczniów wywodzących się z rozbitych małżeństw jest wiele jednostek prawidłowo funkcjonujących, osiągających bardzo dobre wyniki w nauce, o niezaburzonych kontaktach interpersonalnych
i szerokich horyzontach samorealizacji. Następstwa rozbicia rodziny dla dziecka mogą być bowiem skutecznie neutralizowane - przede wszystkim przez właściwe, wyważone postawy rodziców, zarówno przed rozwodem, sytuacji kryzysu wewnątrzrodzinnego, jak i po rozwodzie.

 

 

 

Renata Szymańska na podstawie książki

1. Problemy współczesnej patologii społecznej

pod redakcją Bronisława Urbana

2. Gurycka A. (1989): Rozwój i kształtowanie zainteresowań

3. Konopnicki J. (1968): Powodzenia i niepowodzenia szkolne

4. Stan i przeobrażenia współczesnych rodzin polskich pod redakcją Tyszka Z.