Jerzy Szacki - „Spotkania z utopią”

 

Pojęcie utopii

Nazwa pochodzi od opublikowanego w 1516 roku dzieła Tomasza More'a „Książeczka zaiste złota i niemniej pożyteczna jak przyjemna o najlepszym ustroju państwa i nieznanej dotąd wyspie Utopia”.

 

topos – z gr. miejsce

eutopia – miejsce dobre

outopia – miejsce, którego nie ma

 

Utopię utożsamia się z gatunkiem literackim oraz określonym systemem myślenia. Charakteryzuje się ona dydaktyzmem. Twórca utopii dąży do przedstawienia świata maksymalnie w swej doskonałości kompletnego i jednoznacznego. Przedmiotem opisu są zwykle działania zrytualizowane. Utopiści nie zajmują się niezwykłymi wydarzeniami a jedynie tym, co w wyimaginowanym kraju robi się powszechnie.

 

W literaturze utopijnej zawsze istnieje motyw osoby, która odsłania przed narratorem tajniki tego świata idealnego.

 

Utopia jako:

1.        MRZONKA

W języku potocznym słowo „utopia” oznacza najczęściej mrzonkę, chimerę, wytwór nie liczącej się z faktami fantazji, projekt, którego urzeczywistnienie nie jest możliwe.

W związku z tym przypisuje się utopiom charakter nierealistyczny i niepraktyczny. Jednak należy pamiętać, że na świecie nie istnieją żadne stałe możliwości. Wręcz przeciwnie, podlega on ciągłym przekształceniom, w związku z czym to, co nie może być zrealizowane dzisiaj, może być zrealizowane jutro. Utopie nazywane są czasami „przedwczesnymi prawdami”, co wskazuje na ich antycypacyjny charakter. Oceny praktycznego zastosowania utopii można wysnuwać jedynie z perspektywy historycznej, jednak to również nie gwarantuje ostatecznego rozstrzygnięcia, czy utopia jest jedynie mrzonką, czy może czymś więcej. Jeżeli bowiem dana idea nie została wprowadzona w życie, nie oznacza, że wprowadzona być nie mogła. Tak samo porażka utopijnego systemu nie oznacza jednocześnie, że jest błędny. Bezzasadne są też zarzuty, iż utopia nie może być zrealizowana w całości. Człowiek nigdy nie jest w stanie przewidzieć skutków swoich działań. „Żadne słowo nie staje się ciałem bez rozlicznych metamorfoz”.

2.      IDEAŁ

Według Aleksandra Świętochłowskiego utopia jest idealną postacią stosunków społecznych. Są to wszelkie wizje ludzkiego świata, sprzeciwiającej się aktualnej sytuacji, utożsamianej ze złem, i poszukujące jakiś środków zaradczych. Tym samym utopistą jest każdy, kto myśli, dostrzega niedostatki rzeczywistości i przeciwstawia im jakieś własne rozwiązania, pragnie naprawić błędy. Pojęcie to jest jak widać zbyt szerokie. Utopista, to człowiek myślący w określony sposób, postrzegający rzeczywistość jako całość. Tak więc utopia jest marzeniem, które przekształca się w doktrynę, staje się pewnym systemem.

Utopię postrzega się jako wizjonerstwo, spekulacje nie mające oparcia w rzeczywistości. Odróżnia ją to od mitu, który jest zastosowanie postulatów ponadhistorycznych do określonej sytuacji historycznej, czyli nieuchronnie wiąże się z praktyką,

3.      EKSPERYMENT

Utopistę porównać można do uczonego, który dokonuje myślowego doświadczenia w celu uświadomienia sobie sobie konsekwencji jakiejś hipotezy.

4.      ALTERNATYWA

Utopia jest zawsze alternatywą istniejącej rzeczywistości. Między nimi istnieje zawsze głęboki rozdźwięk. Utopista nie godzi się na świat zastany, nie zadowala się aktualnie istniejącymi możliwościami: marzy, fantazjuje, antycypuje, projektuje, eksperymentuje. Właśnie akt owej niezgody powołuje do życia utopię. Rodzi się ona, kiedy w świadomości ludzkiej istnieje rozdarcie między światem, który jest, a światem, który jest do pomyślenia. Utopie są niezgodą totalną, wynikającą z niezadowolenia z rzeczywistości. W razie ich wprowadzenia zakładają całkowite przekształcenie istniejącej rzeczywistości, zamianę złych stosunków na dobre. Utopiści są maksymalistami. Różnica między utopistą a reformatorem jest taka, że pierwszy tworzy nowy świat, drugi natomiast przekształca świat zastany. O wiele bliżsi są sobie utopiści oraz rewolucjoniści. Utopiści co prawda nie wprowadzali swoich pomysłów w życie, a jeżeli już, uciekali się do środków pokojowych. Niemniej jednak utopistą będzie dla nas każdy rewolucjonista, który nie zna pojęcia okresu przejściowego, wyobrażając sobie społeczną przemianę jako całkowite zerwanie historycznej ciągłości.

 

Utopia a marksizm

Znana jest powszechnie marksistowska krytyka doktryn socjalizmu utopijnego. Godzi ona jednak nie w same ideały, lecz w metody ich wprowadzenia w życie. Podstawowym zarzutem jest skupienie na celu, bez uwzględnienia drogi do jego osiągnięcia oraz skutków wynikających z jego osiągnięcia.

Marksizm uważany jest za rzeczywisty ruch, który znosi stan obecny. Wbrew mechanizmom utopijnym dopuszcza on istnienie okresu przejściowego, zakłada budowę nowego porządku na podwalinach starego oraz skupia się bardziej na drodze do osiągnięcia celu, niż na celu samym w sobie. Istnieją trzy podstawowe zarzuty marksizmu wobec utopizmu:

1.        Kreowanie społeczeństwa idealnego na podstawie abstrakcyjnych idei natury, sprawiedliwości, równości, wolności, itp., bez pytania, czy w społeczeństwie współczesnym istnieje cokolwiek, co pozwoliłoby wprowadzić te idee w życie – całkowita przemiana.

2.      Rozwijanie wizji przyszłego społeczeństwa bez zastanawiania się nad warunkami i środkami do jego tworzenia, bez wskazywania społecznych sił, które mogłyby go urzeczywistnić. Brak okresu przejściowego.

3.      Naiwna wiara w możliwość zaprojektowania porządku społecznego w szczegółach. Stworzenie zamkniętego systemu dobrego społeczeństwa, w którym niż nie można by zmienić. Założenie, że ludzka natura jest wartością stałą.

 

Utopia jako kategoria historyczna

Nie ma takich poglądów, które byłyby utopijne same w sobie, niezależnie od tego, w jakich warunkach są głoszone. Z drugiej strony wszelka społeczna zmiana powoduje zmierzch dawnych utopii lub nawet przekształcenie ich w konserwatywne i reformistyczne ideologie.

 

Założenia akceptowane przez większość utopistów:

1.        Człowiek jest z natury dobry.

2.      Człowiek jest wysoce plastyczne i w zmienionych warunkach łatwo ulega przemianom.

3.      Nie istnieje żadna nieusuwalna sprzeczność pomiędzy szczęściem jednostki a szczęściem społeczeństwa.

4.      Człowiek jest istotą rozumną i zdolną do stawania się coraz rozumniejszą.

5.      Przyszłość obejmuje ograniczoną liczbę możliwości, które mogą być w pełni przewidziane.

6.      Należy dążyć do zapewnienia człowiekowi szczęścia na ziemi.

7.      Ludzie nie mogą odczuwać znużenia szczęściem.

8.      Możliwe jest znalezienie sprawiedliwych władców lub nauczenie sprawiedliwości wybranych do rządzenia ludzi.

9.      Utopia nie zagraża ludzkiej wolności, ponieważ „prawdziwa wolność” realizuje się właśnie w jej ramach.

 

Podział utopii

a. Utopie każdej epoki historycznej mają cechy swoiste, noszą na sobie piętno czasu i miejsca, w którym powstały.

●         utopie starożytne obejmują obszary miast - państw;

●         utopie średniowieczne są niemal niezdolne do wyjścia poza obszary myślenia religijnego;

●         epoka wielkich odkryć geograficznych tworzy utopie w formie autentycznych na pozór opisów nowo odkrytych krajów;

●         epoka ruchów antyfeudalnych nawiązuje do ideału umowy społecznej;

●         myśl XVIII i XIX wieku oraz rozwój historyzmu rodzą utopie przedstawiające ideał jako domniemany wynik rozwoju dziejowego;

●         wiek XIX poświęca dużo miejsca rozwojowi techniki i jego wykorzystania dla dobra ludzkości.

 

b. Pewne koncepcje przypisuje się określonym klasom  społecznym.

 

c. Innym rodzajem klasyfikacji jest podział ze względu na dominujące zainteresowania (komunizm, anarchizm, rozwój spółdzielczości).

 

d. Marks podzielił utopie na reakcyjne (odwodzące masy od rewolucyjnej walki) oraz postępowe (wzbudzają w społeczeństwie zapał do walki).

 

e. Wyróżnia się też utopie retrospektywne (sięgające do przeszłości) i prospektywne (sięgające w przyszłość).

 

f. Frank E. Manuel wyróżnia utopie „spokojnej szczęśliwości (poszukiwanie warunków dobrego życia bez zmian i niespodzianek), dynamiczne utopie lepszej przyszłości, tzw. euchronie (nie dają definitywnej formuły na szczęśliwość, lecz pokazują, w jaki sposób ludzkość będzie mogła żyć coraz lepiej, wykorzystując nowe możliwości) oraz eupsychie (określające, jaki powinien być sam człowiek, zakładające przebudowę ludzkiej psychiki).

 

g. W.P. Wołgin wyróżnił utopie religijne (światopogląd religijny), racjonalistyczne (światopogląd metafizyczny) i historyczne (światopogląd naukowy).

 

h. L. Mumford, a za nim Szacki, dzielą utopie na eskapistyczne („utopie ucieczki”) i heroiczne („utopie rekonstrukcji”).

 

Utopie eskapistyczne

Utopie heroiczne

●         ucieczka od trudności rzeczywistego świata poprzez stworzenie swoistego azylu; ●         zwrot ku wnętrzu utopisty; ●         marzenia o lepszym świecie nie pociągają za sobą walki; ●         takie utopie tworzą ludzi wrośnięci w swoje społeczeństwo, lub ludzie zbuntowani, którzy nie mają siły walczyć; ●         utopie te mogą inspirować walkę, ale same w sobie nie są programami; ●         dzielą się na utopie miejsca, czasu i ładu wiecznego.

●         dążenie do zmiany rzeczywistego świata w taki sposób, aby odpowiadał ludzkim potrzebom; ●         zwrot na zewnątrz, ku światu; ●         marzenia połączone z programem i nakazem działania; ●         utopia angażuje człowieka całego, nie tylko jego wyobraźnię; ●         dzielą się na utopie zakonu i polityki.

 

Utopia często pojawia się w sytuacjach przełomowych. Jest symptomem kryzysu oraz dowodem, że w obrębie danej organizacji społecznej znajdują się siły zdolne wykroczyć poza nią. W czasach zamętu utopia dostarcza ludziom punktu oparcia. Pobudza do zbiorowego wysiłku, który ma na celu obalenie istniejącego porządku. Utopię zniszczyć może tylko zmiana rzeczywistości, a co za tym idzie, tylko jej realizacja.

 

Charakterystyczne jest PRAWO KONTRASTU utopii i reszty świata, a także IDEALIZACJA. Każda bodaj rzeczywistość może jawić się jako utopia, jeśli zostanie uwznioślona i przedstawiona jako ideał własny utopisty. Każda utopia jest utopią w stosunku do jakiejś określonej historycznie rzeczywistości, z której wyrasta.

Wybór utopii oznacza konieczność rezygnacji z rzeczywistego, starego świata na rzecz świata nowego.

 

 

UTOPIE MIEJSCA

 

Utopie miejsca ukazują krainy, w których ludzie żyją szczęśliwie. Zwykle brak jakiejkolwiek wiedzy geograficznej na temat krainy szczęśliwości. Umieszczone są one często na pograniczu świata znanego i nieznanego. W okresie wielkich odkryć geograficznych utopie miejsca ustanawiano w Ameryce Północne i Południowej, później w Australii i na wyspach Oceanu Spokojnego. Zmiana horyzontów geograficznych pociągała przemieszczanie się utopii.

 

Utopie miejsca związane są z literaturą podróżniczą, korzystają z jej chwytów przemycając w niej elementy dydaktyzmu.

 

Utopie miejsca uświadamiają ludziom, że nie żyją oni w najlepszym z możliwych światów.

Mogą dotyczyć one miejsc zmyślonych, jak i istniejących naprawdę. Mogą też obejmować wszechświat – podróże na księżyc oraz na inne planety.

 

W XVII i XVIII wieku w literaturze pojawił się motyw „dobrego dzikusa”, postulujący powrót do życia zgodnego z naturą jako gwarancji szczęśliwości. Nie chodziło o to, by żyć tak samo, jak dzicy, ale by przestrzegać praw naturalnych. (Dwa schematy – Europejczyk w buszu i „dziki” w Europie)

 

Utopią może być wizja jakiegoś miejsca szczęśliwości we własnym kraju. Może nią też motyw ojczyzny jako ziemi obiecanej, czyli utopia ojczyzny, charakterystyczna dla emigrantów, zestawiająca idealne wyobrażenie własnego kraju (skupiającego pewne wartości, tradycję, wspomnienia) oraz negatywny obraz wrogiej obczyzny.

 

Innym rodzajem utopii jest utopia ojczyzny ideologicznej. Są to poglądy, przeciwstawiające rzeczywistości zastanej obrazy jakichś dobrych systemów społecznych, które istnieją w innych krajach. Rzeczywistość innego kraju staje się ideałem w kraju własnym.

 

Istotną rolę odgrywa utopia będąca krajem rzeczywistym. Przykładem może być idealizacja rewolucyjnej Francji przez liberałów, oraz XVIII - wiecznej Anglii przez konserwatystów, postrzeganie Rosji jako ojczyzny proletariatu, czy obraz rewolucyjnej kuby w oczach obywateli Ameryki Południowej. Takie ukonkretnienie wyspy szczęśliwej jest wyborem między wieloma postaciami świata rzeczywistego.

 

Przykłady utopii miejsca:

Państwo słońca Tomasza Campanelli (1602), Opis Rzeczpospolitej Chrystianopolitańskiej J.V. Andreae (1619), Nowa Atlantyda Francisa Bacona (1627), Tamten świat Cyrano de Bergeraca (1657), Pozdziemny świat A. Kirchera (1662), Historia Sewarambów D. Veriasa (1678), Mikromegas Voltaire'a (1752), Przyczynek do podróży Bogainville'a D. Diderota (1772), druga księga Mikołaja doświadczyńskiego przypadków Ignacego Krasickiego (1776), Podróż do Ikarii E. Cabeta (1842), Freiland Th. Hertzki (1889).

 

UTOPIA CZASU

 

Zwana jest również uchronią. Nie odnosi się często do tradycyjnie pojmowanego czasu linearnego (historycznego). Zastępuje go czas mistyczny, w którym obcujemy z niezmiennie wiecznym teraz. Przeszłość i przyszłość są w utopii pozbawione komunikacji z teraźniejszością. Ścisła wiedza historyczna jest dla utopii czasu zabójcza, gdyż potrzebuje ona nie prawdy, lecz doskonałości.

 

Za pierwszą tego typu publikację uważa się Rok 2440 Merciera. Innymi dziełami są Rok 2000 Retifa de La Bretonne'a, Pamiętniki przemysłowca z 2440 rokuB. Enfantina oraz W roku 2000 Edwarda Bellamy'ego (wskazane tytuły dowodzą tendencji do umieszczanie uchronii u realiach XX i XXI wieku).

 

Pojawienie się utopii czasu związane jest z kryzysem utopii miejsca, wywołanym coraz to nowymi odkryciami geograficznymi i rozrostem wiedzy o świecie, który nie miał już niczego do ukrycia. W starożytności i średniowieczu powszechne było przekonanie o cyklicznym rozwoju społeczeństwa. Dopiero wiek XVII rozpoczyna myślenie o postępie. Świat stopniowo się doskonali i wszystko zmierza ku lepszemu. Utopia czasu - przeszłego lub przyszłego – dowodzi, że kiedyś było lub będzie zupełnie inaczej i lepiej. Utopista dzieli czas na dobry i zły, rozbija go na przeciwne części.

 

Utopie retrospektywne

Utopie prospektywne

●         wynikają z ludzkiej skłonności do idealizowania przeszłości i przekonania, że kiedyś było lepiej; ●         kształtują je mit „raju utraconego” oraz mit „złotego wieku”; ●         duży wpływ ma koncepcja stanu naturalnego, jako początkowego stanu ludzkości (przekonanie to wynika z mnogości i zróżnicowania społeczeństw, które musiały ulec istotnym przekształceniom); stan natury był przeciwieństwem współczesnego zła, okresem spokoju i szczęśliwości; jako zły przedstawiają go apologeci porządku istniejącego; ●         utopizm odwołuje się do greckiej i rzymskiej starożytności jaki okresu tzw. złotego wieku (podkreśla się wpływ organizacji społecznej na pomyślność ludu, postrzega się Grecję jako przeciwieństwo porządku kapitalistycznego); ●         dla romantyków i konserwatystów XIX wieku okresem szczęśliwości jest średniowiecze, ze wszystkimi ideałami, tradycją, obyczajowością i porządkiem społecznym; ●         w afryce występuje utopia przedkolonialnej wspólnoty plemiennej; ●         często utopiści przeciwstawiają sobie różne fazy rozwoju jakiejś epoki (np. „mit wczesnego chrześcijaństwa”, postulaty powrotu do źródeł) – ma to na celu poszukiwanie odpowiedzi na pytanie czym dana rzeczywistość powinna być dzisiaj.

●         wiara, że w przyszłości nastaną stosunki znacznie lepsze niż obecnie, przyszłość będzie totalną negacją teraźniejszości; ●         nie należy mylić utopizmu z wiarą w ostęp i reformy; ●         przyszłość antytezą teraźniejszości; ●         kreowanie określonego społecznego ładu, który w danym momencie zostanie osiągnięty; ●         wiara, ze społeczeństwo idealne nie musi być statyczne, lecz kinetyczne; ●         przykładem milenaryzm – wiara w powstanie tysiącletniego Królestwa Bożego.

 

 

UTOPIE ŁADU WIECZNEGO

 

Określane jako utopie metafizyczne, filozoficzne, racjonalistyczne. Egzystują poza czasem i przestrzenią. Swój ideał umieszczają poza sferą ziemskiej egzystencji człowieka. Wynika on z wiecznych wartości w rodzaju Boga, Natury, Rozumu, „powszechnego ładu”.

Często są one filozoficznym podłożem utopii innego typu (mieszanie się typów utopii). Przykładami może być platoński świat idei, chińskie tao jako właściwa droga postępowania, koncepcja prawa naturalnego stoików oraz chrześcijańska koncepcja Boga, a także oświeceniowa koncepcja powrotu do natury, jako gwaranta równości i sprawiedliwości społecznej oraz harmonii.

 

Końcowi XIX wieku przypisuje się zmierzch utopii metafizycznych. W rzeczywistości są one ciągle obecne w myśli politycznych (koncepcja człowieka – boga Feuerbacha).

 

 

UTOPIA ZAKONU

 

Ideał utopii heroicznych nie musi różnić się od ideału utopii eskapistycznych, jednak zawierają one określony program działania. Działanie to może przybierać dwojaką postać:

a. może mieć na celu stworzenie rezerwatów dobra wewnątrz potępianego złego społeczeństwa;

b. może mieć na celu zastąpienie złego społeczeństwa nowym, lepszym.

 

Utopie zakonu graniczą z utopiami eskapistycznymi. Utopiści ci nie wierzą, że społeczeństwo da się przekształcić w całości, postanawiają się zamknąć w swoim gronie, tudzież wyodrębnić w sposób duchowy, na podstawie wyznawanych wartości. Jest to tworzenie wyspy w społeczeństwie, która stopniowo rozrośnie się na kontynent. Przykładem mogą być wspólnoty wczesnochrześcijańskie, zakony, wspólnoty uczonych (poświęcenie się poszukiwaniu prawdy w interesie całej wspólnoty), sekty religijne, komuny, grupy młodzieży (Filomaci).

 

Utopie zakonu zakładają rezygnację z szeroko pojętego uczestnictwa, „opuścić” społeczeństwo. Celem jest zorganizowanie idealnej społeczności, aby stała się ona zalążkiem odrodzenia poza sferą państwa i życia politycznego. Utopia zakonu nie jest w gruncie rzeczy programem konkurencyjnym wobec istniejących programów politycznych. Jest abstrakcją od polityki w ogóle, gdyż zakłada odejście od społeczeństwa i budowa zupełnie nowej wspólnoty, poczynając od życia codziennego.

 

Formę utopii zakonu może przyjmować ojczyzna. Szczególnie podatną glebę do tego procesu stanowi emigracja. Zbiorowość emigrantów chce stać się uosobieniem narodowego i społecznego ideału.

 

Utopie zakonu tworzą niekiedy ludzie złączeni wspólną biografia (np. kombatanci) lub wierzeniami, ludzie z tej samej klasy czy warstwy społecznej (utopia ludu, utopia chłopstwa jako uosobienia wartości społecznych, utopia inteligencji i jej duchowego przywództwa).

 

Utopie zakonu tworzą ludzie, którzy decydują się na praktyczne zerwanie z większością i życie po swojemu, tworząc dla reszty atrakcyjny wzorzec postępowania. Celem utopii zakonu może być zmiana świata (są wtedy szkołą) lub rezygnacja i zamknięcie się w celu kultywowania wartości (są wtedy azylem).

 

UTOPIE POLITYKI

 

Utopia polityki zaczyna się tam, gdzie jakiś człowiek lub grupa stawia sobie zadanie zmiany społeczeństwa od podstaw. Jest to utopia czyny, która wymaga bardziej radykalnych środków w celu wprowadzenia w życie ideału. Aby zniszczyć świat zastany utopia polityki musi w nim częściowo uczestniczyć. Stąd liczne paradoksy utopii (terror z miłości do ludzi).

 

Utopia jest sprzeciwem wobec absolutyzacji aktualnych podziałów politycznych, rozpoczęci od nowa sporu o kształt społeczeństwa. Jest tym samym gwarantem rozwoju życia politycznego, alternatywą polityczną, wyborem między rzeczywistością a ideałem (zupełnie przeciwnym). Charakteryzuje ją odmowa akceptacji obiegowych dylematów myśli politycznej, entuzjazm i wiara w możliwość rozwiązania problemów społeczeństwa. Ideał umieszczony jest w zasięgu możliwości, staje się czymś, o co się walczy. Ideał zrealizowany nie jest już ideałem, nosi bowiem na sobie piętno kompromisów i porażek, jakich doznał w zderzeniu z rzeczywistością. Ale i rzeczywistość staje się w rezultacie inna.

 

Utopia polityki jest praktycznym zastosowanie myślenia utopijnego w życiu społeczeństwa. Jest sztandarem społecznych walk i programem politycznym.

 

Myśl utopijna zbliża się do rewolucjonizmu o tyle, o ile wskazuje na konieczność zastosowania politycznych środków w celu urzeczywistnienia ideału, odrzucając tym samym wiarę, że może się ono obejść bez walki i przemocy. Utopista rozumie rewolucję jako całkowite zerwanie historycznej ciągłości, przeskok do doskonałości. Całe zło przypisane jest dawnemu porządkowi, całe dobro – nowemu. Sens rewolucji polega na dążeniu do ideału, który nigdy nie może być zrealizowany, oznaczałoby to stagnację i śmierć społeczeństwa. Przepaść między ideałem a rzeczywistością cały czas się odnawia.

 

Umowę społeczną można zaliczyć do utopii politycznych. Była to wiara, iż można rozwiązać złe społeczeństwo i zastąpić je dobrym. Teoria ta została w praktyce wykorzystana przez jakobinów i wkrótce straciła zabarwienie utopijne sprawdzając się w życiu.

 

Każda utopia może znaleźć realizatorów, ale nie każda może zostać zrealizowana. Powodzenie zależy od istnienie rewolucyjnej sytuacji oraz kompromitacja tradycyjnych rozwiązań politycznych.

 

Paradoksalnie triumf utopii jest tym samym jej śmiercią, toczy się nad nią sąd, ujawniają się rozczarowania. Każda wielka utopia, która porywa masy do walki, daje w istocie dość ogólnikowy zarys przyszłego społeczeństwa, przyciągając je głównie gwałtownością sprzeciwu wobec stosunków panujących oraz żarliwą wiarą, że wszystko odmieni się na lepsze. Należy więc pomijać szczegóły. Ludzie buntują się bowiem z rozmaitych powodów. W miarę zaistnienia nowego porządku daje o sobie znać odrębność interesów. Niezadowoleni szukają nowej utopii.

 

 

Krytyka utopii

 

Antyutopizm nie polega wyłącznie na bezrefleksyjnym sprzeciwie do wszystkiego, co nowe, inne, nie wypróbowane, wynikają...