Czym jest pamięć?

Pamięć może być rozumiana jako proces składający się z wielu faz lub jako właściwość jednostki. Analizując pamięć jako proces, zwracamy uwagę na jej uniwersalne cechy, natomiast, gdy traktujemy ją jako właściwość jednostki, wówczas większą wagę przypisujemy cechom lub różnicom indywidualnym. Do formułowania ogólnych definicji bardziej przydatne jest rozumienie pamięci jako procesu.

Pamięć jest procesem odpowiedzialnym za rejestrowanie, przechowywanie i odtwarzanie doświadczenia. W pamięci mogą być przechowywane informacje dotyczące biologicznej struktury organizmu (ta forma pamięci zapisywana jest w genach), indywidualnej przeszłości jednostki, oraz właściwości świata, w jakim ta jednostka żyje. Czerpanie z nabytej wiedzy własnej i przodków pozwala uniknąć raz popełnionych błędów i wybrać najskuteczniejszą z możliwych reakcji w danej sytuacji. Brak umiejętności przechowywania doświadczenia, zatrzymywania w pamięci przyswojonej wiedzy, oznaczałby dla człowieka dostęp jedynie do jego teraźniejszości. Minione doświadczenia nie mogłyby zostać wykorzystane dla planowania przyszłych zachowań. Człowiek bez wspomnień byłby bezradny i zależny od otoczenia.

Doświadczenie może być przechowywane w pamięci przez dłuższy lub krótszy czas, może być łatwiej lub trudniej dostępne, może przyjmować bardzo zróżnicowane formy.

Należy pamiętać, że pamięć nie jest dosłownym zapisem każdego doświadczenia. Człowiek konstruuje swoje wspomnienia na podstawie informacji zachowanych w pamięci i aktualnie odbieranych. Ponadto, chcąc dotrzeć do jakiegokolwiek śladu pamięciowego, musimy oprócz wiedzy, że on istnieje, wiedzieć gdzie i jak go szukać

Cechy pamięci:

a) szybkość zapamiętywania - liczba powtórzeń potrzebna do utrwalenia śladu,

b) zakres pamięci - ilość zapamiętanych śladów po jednorazowym spostrzeżeniu,

c) wierność pamięci - zgodność odtwarzanych śladów z zapamiętanymi

d) trwałość pamięci – czas przechowywania śladów pamięciowych,

e) gotowość pamięci – szybkość i łatwość przypominania.

Pojemność pamięci.

Wiedza dotycząca mózgu jest jeszcze na tyle niepełna, iż trudno ocenić, czy pod względem pojemności pamięci istnieją jakieś ograniczenia. Pewne oceny mówią o 1000 miliardach jednostek informacji, które nasz umysł jest w stanie pomieścić. Jest to dość pesymistyczna ocena, ale dająca nam dobre wyobrażenie o istocie rzeczy, bo gdybyśmy np. zapamiętywali jedną jednostkę informacji (np. nowe słowo, ciąg cyfr, symbol, obraz) co sekundę przez 24 godziny na dobę, przez okres 100 lat, to zapełnilibyśmy niecałe 5% tej pojemności.

Pamięć jako proces i jako zdolność.

Pamięć może być traktowana jako proces albo jako zdolność. Psychologowie praktycy w większym stopniu skupiają się na pamięci jako zdolności. Natomiast psychologia poznawcza interesuje się bardziej pamięcią jako procesem przetwarzania informacji i wyodrębnia w nim fazy, bada jakim modyfikacjom ulegają informacje.

PAMIĘC ROZUMIANA JAKO ZDOLNOŚĆ:

- jest elementem psychicznego wyposażenia jednostki, wykazującym duże różnice indywidualne,

- jest składnikiem inteligencji,

- składa się z wielu zdolności specyficznych, np. pamięci wzrokowej, słuchowej,

- można ją doskonalić.

PAMIĘĆ ROZUMIANA JAKO PROCES:

- jest to sposób kodowania doświadczenia, stanowiący uniwersalną właściwość człowieka,

- jest fazą przetwarzania informacji i sama składa się z kilku faz, ich liczba zmienia się w zależności od stopnia szczegółowości opisu. W najogólniejszym opisie mamy 3 fazy: fazę zapamiętywania, przechowywania i odtwarzania informacji,

- różne formy pamięci (autobiograficzna, semantyczna) w różny sposób przetwarzają informacje,

- można doskonalić tylko fazę kodowania i odtwarzania.

Rodzaje pamięci.

Jeśli pamięć dotyczy doświadczeń poprzednich pokoleń mówimy o pamięci gatunkowej, a jeśli indywidualnych doświadczeń jednostek, to mówimy o pamięci osobniczej. W celu wyodrębnienia rodzajów pamięci osobniczej można zastosować różne kryteria, tj. zróżnicowanie ze względu na przedmiot, rozumienie, udział woli, rodzaj przypomnień i trwałość przechowywania.

Ze względu na przedmiot, wyróżniamy następujące rodzaje pamięci osobniczej:

a) pamięć obrazowa - dotyczy nie tylko obrazów wzrokowych, ale także obrazów innych modalności: słuchowych, dotykowych, smakowych i węchowych i doznań ruchowych często w fazie zapamiętywania wspomagana jest opisem słownym (werbalizacja). Wiąże się z przechowywaniem takich informacji jak nawyki motoryczne (np. charakterystyczne gesty). Ludzie różnią się tą pamięcią w zależności od analizatora, który bierzemy pod uwagę.

b) pamięć werbalna (słowna) - przechowuje słowny zapis treści myśli; dotyczy jedynie treści niosących sens i jest właściwa jedynie człowiekowi; treść informacji przechowywanej w pamięci werbalnej może być uzupełniona o treść informacji w pamięci obrazowej (wizualizacja, wyobrażenie).

c) pamięć uczuć - dotyczy przeżyć emocjonalnych. Pamięć dotyczy zarówno przedmiotu spostrzeżenia ja i stosunku do niego. Pamiętamy radość, smutek, lęk, jaki przeżyliśmy.

Podział ze względu na sposób zapamiętania:

a)pamięć mechaniczna - dotyczy informacji, których zapamiętanie przebiega bez zrozumienia, jedynie ze względu na fizyczne cechy informacji; dotyczy zazwyczaj materiału bezsensownego; informacje są zapamiętywane dokładnie, ale mogą szybko zostać zapomniane;

b) pamięć logiczna - dotyczy informacji, których zapamiętywaniu towarzyszy analiza i zrozumienie treści; informacje nie są zapamiętane dokładnie, lecz zapamiętany jest ich ogólny sens, co pozwala na manipulację materiałem pamięciowym i dalsze wykorzystywanie go w procesach umysłowych; pozwala na zapamiętywanie informacji na dłużej; dotyczy zazwyczaj materiału sensownego.

Podział ze względu na udział woli w zainicjowaniu zapamiętywania:

a) pamięć dowolna - dotyczy materiału, który świadomie chcemy zapamiętać i do którego zapamiętania dążymy; zapamiętywany materiał podlega świadomej selekcji; zapamiętywaniu towarzyszą mechanizmy takie jak: koncentracja na materiale, analiza i porządkowanie treści, werbalizowanie, próbne odtwarzanie; zapamiętywanie świadome jest skuteczniejsze, ale wymaga wysiłku; częstsza u dzieci w wieku szkolnym i osób dorosłych.

b) pamięć mimowolna - dotyczy materiału zapamiętywanego podświadomie; zapamiętywany materiał nie jest selekcjonowany; zapamiętywaniu nie towarzyszy żadna ukierunkowana na nie aktywność; odbywa się ono podświadomie i bez wysiłku, ale materiał nie jest zapamiętany na długo; często występuje u dzieci w wieku przedszkolnym.

Podział ze względu na trwałość przechowywania zapamiętanej informacji:

a)pamięć bezpośrednia - dotyczy materiału, który ma być odtworzony zaraz po zapamiętaniu, czyli informacji wykorzystywanych na bieżąco; materiał jest zapamiętany na krótko, zazwyczaj zostaje zapomniany zaraz po zaprzestaniu powtarzania podtrzymującego, ale zapamiętanie nie wymaga zbyt dużego wysiłku; pamięć ta ma małą pojemność.

b) pamięć odroczona - dotyczy materiału, który ma zostać zapamiętany trwale, czyli wiedzy; materiał zapamiętany może być odtwarzany nawet przez całe życie, ale proces zapamiętywania angażuje głębokie struktury pamięci i wymaga znacznego wysiłku.

Podział ze względu na sposób odpamiętywania:

a)pamięć rozpoznawcza - dotyczy odtwarzania poprzez rozpoznanie, czyli poprzez odpowiadanie na pytanie: czy dany element jest elementem zapamiętanym; wymaga mniej wysiłku, ponieważ korzysta z zapamiętywania cech fizycznych informacji; rozpoznawanie jest bardzo skuteczne.

b)pamięć odtwórcza - dotyczy odtwarzania poprzez odpamiętanie, czyli poprzez odpowiadanie na pytanie: jaki element został zapamiętany; wymaga wiele wysiłku, gdyż zapamiętywana informacja zazwyczaj musi być zanalizowana pod względem treści i sensu; odpamiętywanie jest skuteczne jedynie w przypadku bardzo dobrze zapamiętanego materiału.

Podział ze względu na czas przechowywania:

a)pamięć ultrakrótka, zwana też efektem Sperlinga albo pamięcią sensoryczną – zaliczana jest do procesów związanych z postrzeganiem. Pamięć ta jest bezpośrednim rezultatem zadziałania bodźca na receptor. Jej pojemność jest zmienna, przyjmuje się, że jest w stanie przechować do kilkunastu elementów przez około 0,5 sekundy - po tym czasie informacje zanikają. Zapisuje informacje najczęściej w formacie wzrokowym, wtedy mówimy o pamięci ikonicznej; lub w formacie słuchowym, jest to pamięć echoiczna. Pamięć ultrakrótka nie podlega intencjonalnej kontroli.

b)pamięć krótkotrwała - przechowuje kilka elementów informacji przez kilka do kilkunastu sekund najczęściej w formacie akustycznym. W jej skład wchodzi pamięć robocza, którą traktuje się nie tylko jako bufor przechowujący przez krótki okres biernie informacje, ale jako pewnego rodzaju przestrzeń roboczą, w której dokonuje się świadome przetwarzanie informacji.

c)pamięć długotrwała, zwana też trwałą - zakłada się, że ma ona pojemność nieograniczoną i że wchodzące w jej skład informacje są przechowywane w sposób trwały. W szerokim rozumieniu pamięć długotrwała może być synonimem wiedzy jednostki.

Pamięć krótko- i długotrwała zostaną dokładnie porównane później.

Ze względu na format przechowywanych tam informacji można podzielić na:

a) pamięć epizodyczną, w której zapisujemy informacje o osobistych doświadczeniach, dane o jednostkowych faktach, rozgrywających się w określonym miejscu i czasie - opisy obserwowanych wydarzeń, dane biograficzne. Pamięć epizodyczna jest używana do przechowywania konkretnych wspomnień .Ich cechą jest znaczna zmienność, stąd pojawiają się coraz to nowe informacje, np. o kolejno następujących po sobie zdarzeniach.

b)pamięć semantyczną, która w przeciwieństwie do poprzedniej dotyczy znaczeń, a nie wydarzeń. W jej skład wchodzą różnorodne uogólnienia: pojęcia, prawa, kategorie klasyfikacyjne, zasady itd. Uogólnienia pozostają w stosunku do siebie w różnych relacjach, dzięki czemu istnieje system wiedzy o świecie. Funkcjonowanie pamięci semantycznej próbuje się wyjaśniać głównie przez odwołanie się do modeli – najpopularniejsze są modele sieciowe (pamięć semantyczna to sieć skojarzonych ze sobą znaczeń) i modele cech (pamięć semantyczna to zbiór reprezentantów kategorii i ich cech).

W pamięci semantycznej kodujemy informacje o świecie docierające do nas z różnych źródeł. Ich wydobywanie nie wprowadza zmian do systemu pamięciowego.

Te dwa rodzaje pamięci: semantyczna i epizodyczna, zostały wyodrębnione w latach osiemdziesiątych przez Endela Tulvinga.

Ze względu na formę przechowywania i mechanizm wydobycia rozróżniamy pamięć deklaratywną i niedeklaratywną.

Pamięć deklaratywna jest to pamięć jawna, której treści mogą zostać uświadomione i zwerbalizowane. Może ona zostać opisana jako „wiedza, że…”, np. jabłko jest smaczne. W jej skład wchodzi pamięć epizodyczna i semantyczna. Pamięć niedeklaratywna, ma charakter utajony. Wydobywanie informacji przebiega automatycznie, nieświadomie.

Umożliwia ona wykonanie pewnych czynności w dokładnie określonym kontekście sytuacyjnym. Dawniej określana była jako pamięć proceduralna, czyli „wiedza, jak”…wykonywać pewną czynność, np. jeździć na rowerze.

Natomiast Squire, twórca tego podziału pamięci traktuje zdolności proceduralne (np. motoryczne, poznawcze), tylko jako jedną z form pamięci niedeklaratywnej. Inne formy tego rodzaju pamięci to: torowanie, które polega na tym, że bodźce wcześniejsze ułatwiają identyfikację bodźców późniejszych, warunkowanie, uczenie się nieasocjacyjne polega na zmianach wrażliwości zmysłowej pod wpływem różnych bodźców. Wyróżniamy tu habituację, w której następuje spadek wrażliwości zmysłowej przez działanie długotrwałych i jednostajnych bodźców oraz jej przeciwieństwo sensytyzację, w której następuje wzrost wrażliwości zmysłowej.

Metody badania pamięci

Dwa kryteria zwykle decydują o wyborze metody w konkretnym badaniu. Pierwsze z nich to wybór miary pamięci, a więc takiej lub innej formy odtwarzania. Drugie to cecha pamięci, która w danym badaniu chcemy wyeksponować. Opracowano wiele metod badań nad pamięcią, najwięcej z nich dotyczy tej formy odtwarzania, którą określamy przypominaniem. Przypomnienia występują w formie wspomnień lub reprodukcji.

Pamięć wspomnieniową badał Bartlett, analizując przypomnienia opowiadań lub zdarzeń. Wysłuchane lub przeczytane opowiadanie po upływie określonego czasu odtwarzane jest z pamięci. Tego typu przypomnienia wywoływane mogą być kilkakrotnie w ustalonych odstępach czasu (nawet kilku lat). Wskaźnikami analizowanymi w takim badaniu są: liczba zapamiętanych szczegółów i zmiany wprowadzane przez osobę badaną w kolejnych odtworzeniach

Przy metodzie reprodukcji dany materiał powtarza się kilkakrotnie aż do osiągnięcia kryterium jednego lub więcej bezbłędnych powtórzeń. Mierzy się czas uczenia się, liczbę prób do osiągnięcia kryterium, liczbę błędów w kolejnych próbach itp. Szczególnymi odmianami badania przypomnień są metody antycypacji i skojarzeń parami. W metodzie antycypacji materiał jest ułożony w szereg. Po jednorazowym przedstawieniu takiego szeregu oczekuje się od osoby badanej, że będzie ona antycypować kolejne elementy, wypowiadając je lub zapisując, zanim zostaną jej pokazane.

Metoda skojarzeń parami polega na prezentacji materiału w parach. Pierwszy element pary określa się jako bodziec, drugi jako reakcję. Osoba ma tak zapamiętać pary, by po podaniu pierwszego członu podała drugi.

Kolejne formy odtwarzania materiału: rozpoznawanie i uczenie się na nowo, również bada się specyficznymi dla nich metodami.

W metodzie rozpoznań prezentuje się osobie badanej dwa rodzaje bodźców: stare, które powinna rozpoznać jako jej znane i nowe, nieznane jej. Bodźce te mogą być prezentowane w serii, można je też porównywać w parach.

Metoda powtórnego uczenia się, zwana metodą zaoszczędzania polega na tym, że występują w niej zawsze dwa etapy: uczenie się pierwotne i po pewnym czasie uczenie się powtórne, przy zastosowaniu tego samego kryterium wyuczenia się. Różnica między liczb prób lub czasem trwania pierwszego uczenia w porównaniu z drugim jest miarą zaoszczędzania.

Inne metody to metody kwestionariuszowe, które dzielimy na kwestionariusze pamięci i kwestionariusze metapamięci. Te pierwsze składają się z zestawu pytań sprawdzających, ile dana osoba pamięta różnych szczegółów z określonej dziedziny. Kwestionariusze metapamięci dotyczą natomiast tego jak badany ocenia różne aspekty własnej pamięci i w odniesieniu do różnych dziedzin. Pytania te dotyczą np. tego jak wyraziście badany coś pamięta, jak szybko się uczy, jak często coś zapomina, co odczuwa i jak ocenia swoje różne możliwości i osiągnięcia w zakresie pamięci. Do bardziej znanych kwestionariuszy tego typu należą: Inwentarz Doświadczeń Pamięciowych, Kwestionariusz Metapamięci, Inwentarz Skłonności do Błędów. Głównym problemem tego typu testów jest ich rzetelność i trafność.

Fazy procesów pamięci.

Wyróżnia się trzy fazy procesów pamięci:

1) Zapamiętywanie

2) Przechowywanie

3) Przypominanie

Zapamiętywaniem nazywamy wprowadzenie informacji do pamięci. Może ono trwać w bardzo różnych okresach, niekiedy bardzo krótko, może ograniczać się do jednego spostrzeżenia. Może też dotyczyć bardzo obszernych i skomplikowanych materiałów, wtedy proces zapamiętywania trwa długo.

W zależności od udziału woli rozróżniamy zapamiętywanie mimowolne i dowolne.

Zapamiętywanie mimowolne, polega na samorzutnym, niezamierzonym wprowadzaniu do pamięci informacji, które docierają do naszej świadomości.

Zapamiętywanie dowolne opiera się na świadomym wysiłku woli by przyswoić sobie wybrane informacje i jest zasadniczą częścią procesu uczenia się.

Druga faza-przechowywanie to proces utrzymywania informacji w pamięci. Niektórzy psychologowie nazywają przechowywanie utajoną fazą pamięci, ponieważ kontrola procesów pamięciowych zachodzących w tej fazie jest bardzo utrudniona. O tym, co dzieje się z informacjami w czasie przechowywania, możemy wnioskować jedynie pośrednio, na podstawie oceny informacji przypominanych. Przechowywanie informacji w pamięci prawdopodobnie nie jest statycznym składowaniem zapamiętanych treści. Proces ten raczej przypomina system przetwarzający dane. Kolejne wprowadzane do pamięci informacje, mają wpływ na te, które już się tam znajdują, i odwrotnie, to co już pamiętamy ma wpływ na to jak zapamiętamy nowe rzeczy.

Wiele czynników decyduje o tym, że skutecznie możemy zapamiętywać i przechowywać różne informacje. Do czynników tych należy między innymi:

- związek zapamiętywanego materiału z działaniem zapamiętującej osoby,

- stosunek do zapamiętywanego materiału, nasze nastawienie,

- organizacja procesu zapamiętywania, a więc np. powtarzanie materiału, stosowanie różnych strategii zapamiętywania.

- cechy zapamiętywanego materiału - stosowanie obrazów, kolorowy druk , pogrubienie tekstu ułatwiają zapamiętywanie.

Faza przypominania nazywana jest czasami odtwarzaniem, opamiętywaniem, odzyskiwaniem lub wydobywaniem informacji z pamięci. Informacje, które przypomina sobie człowiek, mogą być aktualizowane w pamięci przez rozpoznawanie lub reprodukcję.

Rozpoznawanie polega na wyróżnieniu z zespołu aktualnie działających na zmysły bodźców, tych, które są już znane. Rozpoznaje się na przykład w grupie pacjentów osobę, która już leczyła się na naszym oddziale.

Reprodukcja to odtworzenie bodźców, które w przeszłości oddziaływały, lecz których w danej chwili się nie odbiera. Przykładowo przypominamy sobie zachowanie pacjenta, który już dawno wyszedł ze szpitala.

Podobnie jak zapamiętywanie, również przypominanie można podzielić ze względu na udział w nim aktu woli podmiotu na mimowolne lub zamierzone.

Klasyczny podział pamięci na trzy fazy rozwinął Tulvinga. Jako pierwszy etap wyróżnił on spostrzeganie nowej informacji, która następnie w trakcie kodowania jest zamieniana w ślad pamięciowy. Ślad pamięciowy jest przechowywany w postaci kodu charakterystycznego dla danego systemu pamięciowego. Ślady pamięciowe podlegają rekodowaniu - modyfikacji przez inne informacje docierające do jednostki. Występuje ono wielokrotnie. Do jednostki trafiają także bodźce uruchamiające proces wydobywania informacji z pamięci - poszukiwane i wybierane są ślady pamięciowe dopasowane do "pytania" aktywującego. Wyselekcjonowane informacje trafiają do pamięci świadomej i zawartość pamięci zostaje ujawniona w zachowaniu, np. w odpowiedzi na pytanie.

Według Tulvinga poszczególne fazy procesu pamięciowego nie są uporządkowane wyłącznie liniowo, ale mają naturę cykliczną. Wyróżniamy dwa cykle pamięciowe: mały i duży.

Mały cykl jest związany z kontrolowaniem informacji odbieranych z otoczenia pod kątem związków z posiadaną już wiedzą.

Duży cykl ma związek ze spostrzeganiem informacji wydobytej, a więc z powtarzaniem, a im częściej materiał jest powtarzany, tym lepiej jest pamiętany (mówi o tym o tym prawo częstości)

Pamięć krótko- i długotrwała.

W XIX wieku postulowano istnienie dwóch rodzajów pamięci: określanych mianem pamięci pierwotnej i wtórnej. Do tej idei wrócono też w latach 60-tych naszego stulecia w strukturalnych koncepcjach pamięci, zwanych koncepcjami magazynowymi (np. koncepcja Atkinsona i Shiffrina). Przyjmowano w nich, że istnieją niezależne magazyny pamięciowe, przechowujące informacje przez długi lub krótki czas, wykorzystujące odmienne sposoby rejestracji informacji oraz niejednakowo wrażliwe na zapominanie.

Pierwszym etapem przetwarzania informacji w kontekście procesów pamięciowych jest dotarcie informacji do receptorów, gdzie następuje jej systematyczna analiza. U podłoża tego procesu leży pamięć ultrakrótka. Kolejnym etapem przetwarzania informacji, a według niektórych pierwszym (Kurcz) jest dotarcie wyselekcjonowanych na wejściu informacji do magazynu pamięci krótkotrwałej (operacyjnej). Ostatnim magazynem uczestniczącym w procesie przetwarzania informacji jest pamięć długotrwała.

W obrębie wymienionych systemów występują różnorodne zakłócenia wpływające na zapominanie przechowywanych informacji. W pamięci ultrakrótkiej wyróżniamy maskowanie wsteczne - kiedy bodziec eksponowany później hamuje odtwarzanie bodźca prezentowanego wcześniej. W pamięci krótkotrwałej hamowanie proaktywne, czyli utrudnienie zapamiętywania nowego materiału, przez taki sam lub podobny materiał zakodowany wcześniej. W pamięci długotrwałej zapominanie oznacza utratę dostępu do przechowywanych danych, spowodowaną brakiem odpowiednich wskazówek w procesie wydobywania.

Przez długi czas poddawano w wątpliwość odrębność pamięci krótkotrwałej i trwałej. Jednym z dowodów przemawiających za ich niezależnością jest krzywa pozycyjna - wzniesienie w jej początkowej części to efekt pierwszeństwa, za który odpowiedzialna jest pamięć trwała (lepsze zapamiętywanie informacji pierwszej w szeregu). Wzniesienie w końcowej części krzywej to efekt świeżości, za który odpowiada pamięć krótkotrwała (lepsze zapamiętywanie informacji ostatniej w szeregu).

Alternatywą wobec magazynowych koncepcji pamięci była teoria poziomów przetwarzania Craika i Lockharta. Wyróżniają dwa oddzielne systemy pamięci pierwotnej i wtórnej. Pamięć pierwotna koduje informacje docierające z otoczenia, a wtórna je przetwarza na różnych poziomach. To właśnie głębokość przetwarzania i poziom (a nie czas) przechowywania decydują, jakie są właściwości poszczególnych śladów pamięciowych. Teoretycznie liczba poziomów przetwarzania jest nieograniczona, w praktyce wyróżnia się trzy: poziom fizyczny, akustyczny i semantyczny.

Dzięki teorii poziomów przetwarzania psychologowie zwrócili uwagę na to, iż sam człowiek może decydować o sposobie wykorzystywania własnej pamięci. Zainspirowała też badania nad pamięcią w warunkach życia codziennego.

Podstawowe właściwości pamięci krótkotrwałej i trwałej:

Właściwość  pam. krótkotrwała pam. trwała

czas przechowywania kilkanaście sekund do kilku praktycznie

 lub kilkunastu minut nieograniczony

pojemność 7±2 elementy, elementem praktycznie nieograni-

 może być litera, cyfra, czona

 wyraz, liczba

zapamiętywanie szybkie, nie wymaga wysiłku, wolniejsze, wymaga

 przebiega automatycznie zaangażowania i sku-