Temat
Określ, jaki problem podejmuje Stefan Sawicki w podanym tekście. Zajmij stanowisko
wobec rozwiązania przyjętego przez autora, odwołując się do tego tekstu oraz do innych
tekstów kultury. Twoja praca powinna liczyć co najmniej 250 słów.

Stefan Sawicki
Sacrum w literaturze

Sacrum jest często uważane [...] za rzeczywistość wspólną dla wszystkich religii, jest
wynikiem szukania podobieństw i zbieżności. Treść tego pojęcia jest więc uboga i niezbyt
jasna, silnie związana ze zjawiskami religii pierwotnych, sprowadzająca się ostatecznie do
przeżycia bliżej nieokreślonej tajemnicy. Myślę, że tak rozumiane sacrum może być
przydatne przy interpretacji zjawisk literatury, [...] w której wykrywamy wiele sytuacji
zbliżonych do sytuacji religijnie pierwotnych, oraz przy teoretycznym docieraniu do istoty
cech poezji. [...]
Wiadomo, że teksty religijne są zawsze silnie zmetaforyzowane, nasycone analogią,
antytezą, paradoksem, metaforą, alegorią, symbolem, mitem. Są wieloznaczne. Szczególnie
otwarte na [...] poszukiwanie znaczeń ukrytych, głębokich. Podobnie jest przecież w tekstach
literackich, zwłaszcza poetyckich, które tę literackość zagęszczają [...]. Co mogłoby wyjaśnić
to podobieństwo języka religii i języka poezji? Wydaje się, że funkcja wypowiedzi jest w obu
wypadkach zbliżona. I tu, i tu chodzi o przybliżenie człowiekowi tego, co niewyrażalne
w języku dyskursywnym, pojęciowym, o odsłonięcie tego, co pod powierzchnią
rzeczywistości , o dotarcie do sedna rzeczy, które jest ostatecznie tajemnicą, o dotknięcie tej
tajemnicy w jej egzystencjalnym wymiarze, bez pośrednictwa schematycznych i płaszczących
pojęć. [...] Poezja nie jest modlitwą, nie jest mistyką. Obie te formy kontaktu są nastawione
jedynie na Boga i na Jego głównie działanie. Poezja jest związana z aktywnością o wiele
bardziej ludzką, o wiele bardziej nastawioną na zewnętrzne powiadomienie. Ale [...] jest też
w sobie właściwy sposób zbliżeniem do tajemnicy człowieka i świata, do jego głębokiego
sensu, do tego, co fascynuje i męczy nieosiągalnością. A z perspektywy odbiorcy –
zespalającym zbliżeniem do odrębności drugiego ja odwzorowanego w tekście. Jest poniekąd
inicjacją , [...] jest zbliżeniem do szeroko rozumianego sacrum.
Wbrew pozorom [...] „Pan Tadeusz” jest poematem na wskroś metafizycznym, to znaczy
jego przedmiotem jest rzadko dostrzegany w codziennie nas otaczającej rzeczywistości ład
istnienia jako obraz czystego Bytu. [...] Wschody i zachody słońca, zwykłe czynności jak
przyrządzanie kawy czy zbieranie grzybów są więc i tym, za co bierze je czytelnik,
i powierzchnią, pod którą ukrywa się wielka akceptacja, która ożywia i podtrzymuje opis. Te
zdania z Ziemi Ulro Czesława Miłosza niech będą zamknięciem [...] rozważań o obecności
sacrum w literaturze dlatego, że wskazują pożądany kierunek rozumienia poezji.

Źródło: Stefan Sawicki, Sacrum w literaturze, [w:] Problemy teorii literatury, red. H. Markiewicz, Wrocław 1988,
s. 358–371.

Wprowadzenie
Opozycja między językiem dyskursywnym a językiem literatury (język pojęciowy, wprost
tłumaczący świat, a język symboliczny, mityczny, sugerujący obecność tego, co uniwersalne).
Fenomen uobecniania sfery sacrum przez religie pierwotne (mit jako szczególna forma
opowieści o świecie i o człowieku, oswajania z tym, co nieznane i niewytłumaczalne).
Określenie problemu badawczego
Stefan Sawicki uważa, że można zbliżyć się do zrozumienia istoty literatury dzięki
dostrzeżeniu analogii między językiem poezji a językiem religii. W obu przypadkach chodzi
o mówienie, które nie wprost odsyła do głębokich treści filozoficznych. W tym sensie
i literatura, i religia zbliżają człowieka do sfery sacrum (sfery tego, co metafizyczne,
nieznane).
Rozwinięcie
Argumenty związane z tekstem danym w zadaniu (Stefan Sawicki, Sacrum w literaturze)
poparte wybranymi przykładami z literatury (Joseph Conrad, Jądro ciemności, Bolesław Prus,
Lalka, Adam Mickiewicz Dziady cz. IV, Juliusz Słowacki, Kordian)
Literatura zbliża się do mitu, ponieważ prowadzi odbiorcę od rzeczywistości do tego, co
niewyrażalne, a funkcjonujące tylko w sferze przeczuć i intuicji:
– historia podróży do Konga Belgijskiego pretekstem do symbolicznego wniknięcia
w świat ludzkiego inferno (istota opowieści według Marlowa: sens jakiegoś
epizodu nie tkwi w środku jak pestka, lecz otacza z zewnątrz opowieść; Kurtz jako
upostaciowanie zła, które pozbawione ograniczeń daje o sobie znać, przerażenie
Marlowa docierającego do tajemnicy ludzkiego wnętrza).
Literatura dzięki swej refleksyjności pozwala na to, by zrozumieć drugie ja, odbiorca
wnika w świat innego człowieka – postaci literackiej tak, jak nie jest to możliwe
w rzeczywistości poza fikcją literacką:
– świat Stanisława Wokulskiego dzięki lekturze staje się światem odbiorcy; dzięki
panoramiczności Lalki bohater jest poznawany wielostronnie, odbiorca towarzyszy
mu w najintymniejszych chwilach, poznaje jego światopogląd, marzenia,
motywacje, a od próby zrozumienia Wokulskiego przechodzi do zrozumienia
człowieka w ogóle.
Czytanie literatury przypomina swoistą inicjację, dzięki literaturze człowiek po raz
pierwszy doświadcza tego, że na świat można patrzeć głębiej, wszechstronniej niż
w codziennym życiu:
– motyw książek zbójeckich uwrażliwiających romantyków, m.in. Gustawa czy
Kordiana – literatura czyni z tych bohaterów ludzi wyjątkowych, ale także
wyalienowanych, dotknięcie tajemnicy bytu przyczyną dramatu romantyka.
Podsumowanie
Tekst Stefana Sawickiego zwraca uwagę na najistotniejszą funkcję literatury, którą jest
stworzenie pretekstu do zastanowienia się nad światem i człowiekiem. Dzięki temu, że jej
język nie tworzy gotowych definicji, tak rozumiana poezja pozostawia człowieka
z wywołanym przez dzieło wrażeniem. W tym sensie pozwala na zbliżenie się do sacrum.

Wskazówki do rozwiązania zadania
Temat wymaga zajęcia stanowiska wobec rozwiązania przyjętego przez Stefana Sawickiego
w artykule Sacrum w literaturze. Punktem wyjścia jest więc zrozumienie podanego tekstu.
Zwróć uwagę na kluczowe dla niego pojęcia: sacrum, język poezji, język religii, tajemnica.
W tym kontekście warto zadać sobie pytania typu: Dlaczego Sawicki porównuje język poezji
do języka religii? Co jest znaczeniem głębokim literatury? Istotne dla poprawnego
zrozumienia tekstu jest również stwierdzenie Sawickiego, że sacrum należy kojarzyć
z przeżyciem bliżej nieokreślonej tajemnicy.
Następnie, warto zastanowić się nad przyjęciem stanowiska wobec problemu nakreślonego
przez autora. Pamiętaj, że ocena Twojego zdania nie zależy od tego, czy jest ono zgodne
z wymową wyjściowego tekstu, ale od tego, czy jest ono adekwatnie uzasadnione. Stąd już na
tym etapie pracy nad zadaniem zastanów się nad tym, czy Twoje stanowisko znajdzie oparcie
w odpowiednich przykładach.
Możliwe stanowiska i ich skrótowe uzasadnienie:
1. Dzięki pojęciu sacrum można zbliżyć się do istoty literatury, ponieważ każdy utwór
jako dzieło sztuki wywołuje refleksje na temat ludzkiej natury i jej tajemnicy.
2. Każdy utwór literacki można interpretować w planie uniwersalnym, dlatego zawsze
wymagać będzie głębszego zastanowienia. Nie oznacza to jednak, by pojęcie sacrum
mogło pomóc w zrozumieniu istoty poezji, ponieważ literatura mówi przede
wszystkim o człowieku.
3. Sawicki zauważa, że sens pojęcia sacrum jest „niezbyt jasny”, dlatego
wykorzystywanie go przy próbie charakterystyki głównej funkcji literatury nie jest
celowe. Zgadzam się jednak z tym, że literatura uzmysławia czytelnikowi tajemnicę
świata.
Od przyjętego stanowiska zależeć będzie formułowanie argumentów (zgodnych z tekstem
bądź polemicznych). Zawsze jednak należy zacząć od analizy tekstu. Warto więc określić,
jakie argumenty wykorzystuje Sawicki. Badacz, pisząc o podobieństwie wypowiedzi
literackiej i religijnej, zwraca uwagę na tożsamość ich funkcji (odsłonięcie tego, co pod
powierzchnią, zasugerowanie tajemnicy), pisze również o tym, że obie stawiają przed
odbiorcą szczególne wymagania (trzeba włożyć wysiłek w próbę ich odczytania), podkreśla
też, że obcowanie z nimi jest rodzajem inicjacji – wejściem na nieznany dotąd teren.
Kompozycja Twojej pracy może mieć różną budową, zawsze jednak musi być
uporządkowana i konsekwentna. Możesz więc najpierw sformułować ogólne argumenty na
podstawie tekstu, a później poprzeć je stosownymi przykładami z literatury, możesz również
do każdego argumentu dołączyć odpowiedni przykład.
Tekst Sawickiego, niezależnie od tego, czy zgadzasz się z główną myślą badacza, czy nie,
wymaga dojrzałego podejścia do sztuki, ponieważ porusza problem głębokiego odczytania
literatury. Wybierając przykłady ilustrujące Twoje argumenty, powinieneś więc brać pod
uwagę to, na ile wnikliwie jesteś w stanie przeprowadzić ich analizę. Właściwie każdy tekst
należący do literatury wysokiej może stać się adekwatną ilustracją argumentów w niniejszej
pracy. Na przykład:
– ballada Dziewczyna Bolesława Leśmiana (utwór mówi o tajemniczym głosie
słyszanym zza muru; uporczywe walenie w mur młotem staje się symbolem
egzystencjalnej udręki, przeczucia, że świat jest czymś więcej niż postrzegalną
zmysłowo rzeczywistością);
– powieść Krzyżacy Henryka Sienkiewicza (utwór pokazuje wyobrażenia o duchu
narodu, o czymś, co nie jest do końca definiowalne; mówi o potrzebie mitu oraz
o wyjątkowości wspólnoty);

– liryk Nicość Wisławy Szymborskiej (utwór jest próbą odpowiedzi na pytanie,
czym jest życie z perspektywy nicości, w tym sensie szczególnej wagi nabiera
wszystko to, co jest, istnieje).
W odniesieniu do tezy 1. można napisać, że wszystkie te przykłady mówią o swoistej
tajemnicy, która niepokoi człowieka, dzięki temu odbiorca wnika w sferę sacrum, czyli
dotyka tego, co wyznacza granice ludzkiego poznania. Natomiast w odniesieniu do tezy 2.
czy 3. we wszystkich podanych przykładach można zaakcentować to, że wskazane utwory
mają uniwersalną wymowę i mówią przede wszystkim o człowieku, w tym również
o potrzebie wychodzenia poza siebie, w nieznany świat; nie znaczy to jednak, by język
literatury przypominał język religii.
Przy formułowaniu podsumowania pamiętaj, by miało ono charakter wniosków związanych
ze wszystkimi argumentami, które wynikają z rozwinięcia problemu badawczego. Należy
wskazać to, co dla nich wspólne i najistotniejsze.