Stefan Sawicki, Problematyka aksjologiczna w badaniach literackich
aksjologia - filozofia wartości; odpowiada na pytania: czym jest wartość?, jaką ma strukturę?, w jaki sposób istnieje?, jak jest poznawalna?
Aksjologia w nauce o literaturze jest reakcją na strukturalizm.
Kręgi zainteresowania aksjologii w badaniach literackich:
opisywanie i interpretowanie wartości w różny sposób ujawnione w literaturze
poznawanie wartości literatury
badanie literatury jako wartości „dla”
Sawicki podaje cytat z Norwida:
„(…) Dlatego to na teraz, gdy więcej jest daleko
Śmierci - niżeli Zgonów (…)”
Śmierć jest nacechowana ujemnie, zgon zaś - ze względu na urzędowy charakter określenia - dodatnio. Jest to zróżnicowanie aksjologiczne, którego konsekwencją jest zróżnicowanie semantyczne.
Zabieg u Norwida: zniszczenie synonimów przez wprowadzenie ich na różne aksjologiczne pola znaczeniowe.
ad. I. O wartościach związanych ze spostrzeżonymi ludźmi, rzeczami, zdarzeniami możemy wnioskować, ewentualnie je wyczuwać. Zewnętrze zasłania aksonalne wnętrze, np.:
- nie znamy jakości prawdy jako świadectwa, choć znane sam są fakty prawdomówności,
- nie mamy bezpośredniego dostępu do wierności, choć spotykamy wiernych przyjaciół, itp.
Literatura, szczególnie poezja, stara się odsłonić aksjologiczne wnętrze. Mniej ważne są zdarzenia i fakty. To, co istotne przejawia się „pomiędzy”. Jakości te powstają zwykle w jakimś stosunku do wartości, często związane są z aprobatą lub dezaprobatą podmiotu mówiącego, a w ostatecznej instancji - autora; mimo największego nawet skomplikowania literackiej rzeczywistości. Świat przedstawiony istnieje nieraz tylko po to, by je ujawnić.
Literatura wydaje się być językiem nie tylko wyjątkowo silnie zwartościowanym, lecz również zdolnym do ewokowania rzeczywistości od strony wartości, ukazywania aksjologicznego oblicza rzeczywistości. Ta funkcja literatury widoczna jest szczególnie wyraźnie w tych utworach, które są konkretyzacją pojęć aksjologicznych: miłości, dobroci, wierności, prawdy, nadziei, sprawiedliwości lub też ich zaprzeczeń. Sukces tych tekstów zależy od tego, czy potrafią ukonkretnić, „wcielić” owe pojęcia, czy potrafią ewokować wartości. Wartości - pojęcia tylko je określają, literatura je ewokuje.
Czasem nacechowanie aksjologiczne zaczyna być znaczące dopiero na poziomie świata przedstawionego: przestrzeni, czasu, zdarzeń, postaci.
Literatura - a raczej dzieło literackie - to wypowiedź silnie zindywidualizowana, więc ujawnia własny, autorski świat wartości (w przeciwieństwie do wypowiedzi naukowej).
Aksjologiczne odczytywanie wypowiedzi dokonuje się przede wszystkim poprzez badanie relacji między postaciami literackimi, podmiotem mówiącym i autorem a rzeczywistością w dziele przedstawioną.
ad. II. Wg Sawickiego wartość dzieła sprowadza się do poszukiwania kryteriów oceny. Przez jednych badaczy wyprowadza się z analizy teoretycznej dzieła, przez drugich - z badań nad recepcją lub mechanizmem społecznego kreowania arcydzieł.
Wartość dzieła nie może być projekcją, a więc skutkiem wartościowania. Wartościowanie powinno być reakcją, odpowiedzią na wartość [Ingarden] lub na jej brak.
Wartość dzieła jako całości, jakkolwiek uzależniona od różnego rodzaju momentów składających się każdorazowo na sytuację odbioru, jeśli przecież uwarunkowana bardziej obiektywnymi i trwałymi relacjami. Sawicki sztukę uważa za sferę rzeczywistości bardziej stabilną niż zmienną.
Kryteria oceny:
1. relacja o charakterze kategorialnym
Dzieło literackie jest tym wartościowsze, im bliżej mu do literatury. Kryterium związane jest z pytaniem: co to jest literatura?
Wypowiedź literacka wg Sawickiego - wypowiedź, która w sposób szczególny nasila funkcję ewokatywną języka w odniesieniu do któregokolwiek elementu sytuacji komunikacyjnej: nadawcy, odbiorcy, desygnatu czy kodu.
Metody ewokowania są metodami tworzenia, przekształcania prostego komunikatu w sztukę. Dzieło literackie jest tym wartościowsze, im pełniej realizuje imperatyw ewokacji.
2. relacja idiograficzna
Miarą wartości dzieła jest stopień realizacji jego własnej indywidualnej koncepcji, jej wyrazistość. Dzieło jest tym bardziej dojrzałe, im pełniej, konsekwentniej jest „sobą”.
„Idealny” kształt dzieła odtwarza się na podstawie całości tekstu, poprzez analizę wszystkich jego elementów i aspektów. Ocena natomiast powstaje najczęściej przez odniesienie do jej wzorczej całości - konkretnych szczegółów, zwłaszcza braków. Przedmiot aksjologicznie interpretowany jest o wiele bardziej ograniczony niż interpretacyjny układ odniesienia, choć i on stanowił materiał dla modelowego uogólnienia.
3. relacja antropologiczna
Zasadniczym odniesieniem aksjologicznym dla wszystkiego, co należy do kultury, jest człowiek. Dzieło literacki jest przesłaniem człowieka do człowieka, więc jest tym bardziej wartościowe, im bardziej „ludzkie”. Dzieło literackie musi być odniesione do osobowych wymiarów człowieka.
ad. III. Dzieło literackie skupione jest na kształtowaniu świadomości zarówno osób, jak i wspólnot ludzkich w sytuacjach „momentalnych”, jak i trwałych.
Te cechę posiadają również utwory tworzone z myślą o dzieciach - mają na celu wychowanie, wpojenie pewnych wartości.