Koncepcja dzieła literackiego wedle Romana Ingardena (O dziele literackim, w cytatach odwołuje się do wydania z roku 1988)
I. Ontologia dzieła literackiego
I. 1. --- dwuwymiarowość dzieła: wielowarstwowość (dzieło zbudowane jest z warstw: językowo-brzmieniowej, tworów znaczeniowych, przedmiotów przedstawionych i wyglądów uschematyzowanych – warstwy te omawiam poniżej) i rozpiętość (wielofazowość dzieła, jego wewnętrzna dynamika, opadanie i wzmaganie się napięć, fakty, procesy, zdarzenia są z istoty czasowe, przestawione jako następujące po sobie albo równoczesne, każde z nich mające swe własne tempo, czasem tylko zaznaczane w tekście poprzez „potem”, „wcześniej”; charakterystyczną cechą rozpiętości dzieła jest też to, iżnie można czytać go na wspak)
--- polifoniczność dzieła: „każda warstwa jest w całości dzieła na swój sposób widoczna i wnosi ze swej strony coś swoistego do jego całościowego charakteru (s. 52-53)”. Oto warstwy dzieła:
Warstwa językowo-brzmieniowa: stanowi punkt oparcia dla innych warstw, niezbędna do pojawienia się wartości artystycznych i estetycznych, umożliwia odbiór dzieła, jego rozumienie i wyznaczenie odpowiednich znaczeń. W obszarze tej warstwy mamy do czynienia z takimi składnikami jak: Tempo (szybkość, leniwość, lekkość), rytm (następstwo brzmień nie- i akcentowanych), melodia, tonacja, wiersz, strofa – wynik splecenia wielowarstwowości i rozpiętości poszczególnych faz po sobie.
Warstwa tworów znaczeniowych: w jej obszarze tworzone są znaczenia słów i sensy zdań; chodzi o intencjonalne wytwarzanie przedmiotów (rzeczy, osoby, stany rzeczy, losy, procesy, sytuacje) przedstawionych w dziele.
Warstwa przedmiotów przedstawionych: zawiera postaci, przedmioty, przestrzeń przedstawiona (a przestrzeń realna, centrum orientacji), czas przedstawiony (inny niż czas realny i czas subiektywny) – ma charakter czasowy. Jej (tej warstwy) rolą jest: przedstawienie życia, rzeczywistości (np. literackie postaci w historycznych dziełach muszą reprezentować to co odtwarzają, ucieleśniać to, w czym zbliżają się do tego, co odtworzone; przede wszystkim jednak pokazywanie i objawianie jakości metafizycznych.
Warstwa wyglądów uschematyzowanych
tekst nie określa wyglądów, choć je sugeruje (np. nie ma opisanej budowy kuli a jednak czytelnik wie jak ma wyobrażać sobie wygląd kuli) – nie ma charakteru czasowego.
Jej rolą jest to, iż umożliwia naoczne ujmowanie przedmiotów przedstawionych, wraz z ich własnymi wartościami estetycznymi.
I. 2. Jakości metafizyczne i ich znaczenie.
Dzieło osiąga swój szczyt w objawianiu jakości metafizycznych
Nie są określane wprost przez sens zdań; ich pojawienie się zależy od sposobu budowy wszystkich warstw dzieła; nie da się ich w pełni określić racjonalnie, można je natomiast zobaczyć na tle pewnych sytuacji przedstawionych w dziele.
Czym konkretnie są jakości metafizyczne mogące unaocznić się w dziele? Ingarden pisze:
„Istnieją szczególne proste lub pochodne jakości, takie jak np. wzniosłość (czyjejś ofiary) lub podłość (czyjejś zdrady), tragiczność (czyjejś klęski) lub straszliwość (czyjegoś losu), to, co wstrząsające, niepojęte lub tajemnicze, demoniczność (czyjegoś czynu lub pewnej osoby), świętość (czyjegoś życia) lub jej przeciwieństwo: grzeszność czy ‘piekielność’ (np. czyjejś zemsty), ekstatyczność (najwyższego zachwytu) lub cisza (ostatecznego ukojenia) itp. Należą tutaj także tego rodzaju jakości jak groteskowość pewnego zjawiska lub postaci, albo patetyczność czyjegoś zachowania się, uroczystość pewnego obrzędu, albo np. wdzięk i lekkość dziewczęcego ruchu lub przeciwnie: powaga i pewnego rodzaju ciężkość czyjegoś usposobienia i sposobu bycia itp. Jakości to nie są właściwościami pewnych przedmiotów w normalnym tego słowa znaczeniu ani też cechami tych lub owych s t a n ó w psychicznych, lecz objawiają się zazwyczaj w złożonych, a często bardzo różniących się między sobą s y t u a c j a c h ż y c i o w y c h lub międzyludzkich z d a r z e n i a c h, jakby jakaś szczególna ich atmosfera, unosząca się nad nimi i otaczająca rzeczy i ludzi uczestniczących w tych sytuacjach, atmosfera, która wszystko przenika i światłem swym wszystko rozświetla (s. 368)”.
I. 3. Idea dzieła polega na ujawnieniu związku między określoną sytuacją życiową a jakością metafizyczną;
„’idea’ dzieła w tym znaczeniu polega na doprowadzonym do naocznego ujawnienia z w i ą z k u z i s t o t y płynącego między określoną przedstawioną sytuacją życiową, jako fazą kulminacyjną poprzedzającego ją rozwoju wypadków, a jakością metafizyczną, która na tle tej sytuacji się ukazuje i z jej zawartości czerpie swoiste zabarwienie (s. 382)”.
I. 4. Dzieło sztuki a przedmiot estetyczny.
Dzieło sztuki NIE JEST TOŻSAME Z PRZEDMIOTEM ESTETYCZNYM. Z przedmiotem estetycznym mamy do czynienia po tym, jak zostaje dokonana konkretyzacja, czyli np. odczytanie i interpretacja danego dzieła. W ten sposób Ingarden dokonuje próby przezwyciężenia, obecnego w tradycji klasycznej, opozycji: podmiot (i jego subiektywne przeżycie)-przedmiot (izolowane od świata zewnętrznego dzieło sztuki)
I. 5. Dzieło literackie a dzieło sztuki literackiej
Dzieło literackie nie zawsze jest dziełem sztuki literackiej; dzieło sztuki literackiej jest wartościowym dziełem literackim, to znaczy takim, w którym, przede wszystkim, ujawniają się jakości metafizyczne.
II. Epistemologia.
II. 1. Miejsca niedookreślenia i konkretyzacja.
Rzeczy i stany rzeczy przedstawione w dziele podczas odczytywania są konkretyzowane, to znaczy uzupełniane i aktualizowane przez czytelnika poprzez, m.in.:
- ukonkretnianie brzmień (warstwa językowo-brzmieniowa), podczas odczytywania,
- aktualizowanie znaczenia słów (warstwa znaczeń, najważniejsza warstwa konstytutywna w dziele; jej nieadekwatna konkretyzacja niweluje adekwatny odbiór dzieła), doprecyzowanie znaczenia nazw,
- rekonstrukcję świata przedstawionego, scalanie sensów zdań w całość, syntezę stanów odnoszących się do tych samych przedmiotów a rozsianych w tekście dzieła (warstwa przeds)
- aktualizowanie wyglądów, osiąganie wyobrażeniowej naoczności, wypełnianie schematów wyglądowych (warstwa wyglądów)
- Konkretyzacje jakości metafizycznych zyskują specyficzną wartość estetyczną,
- a także, rozwinięcie faz dzieła. Konkretyzacja rozwija się w czasie.
Różne elementy są rożnie konkretyzowane (brzmieniowe, albo znaczeniowe, etc).
- Wpływ kultury i atmosfery literackiej (utrwalony sposób interpretacji dzieła) i warunków historycznych (np. czas stanu wojennego) raczej niż osobiste cechy.
- Konkretyzacja może być uporządkowana, adekwatna oraz swobodna i przypadkowa. Rola krytyki literackiej i rozpraw naukowych o danym autorze i dziele.
- Pełna konkretyzacja spostrzeżeń i wyglądów możliwa dopiero poprzez film lub teatr.
- życie dzieła literackiego w jego konkretyzacjach; poczytność dzieła, komentarze krytyczne i opracowania oraz ekranizacje wzmagają pełnie jego konkretyzacji.
II. 2. Prawda a dzieło literackie
Zadaniem sztuki nie jest głoszenie prawdy w znaczeniu logicznym, ale odsłanianie jakości metafizycznych, a więc obiektywnie zachodzące stany rzeczy nie stanowią elementu dzieła.
Niemniej, o prawdzie w dziele sztuki można mówić w następującym rozumieniu:
- jako „wierne” odtwarzanie pewnych rzeczy i stanów rzeczy
- jako zachowanie logiki działań (np. spójne, konsekwentne działania bohatera)
- jako okazanie jakości w sposób „realny”, „prawdziwy”, „rzeczywisty” (np. ukazanie przyjaźni)
III. Aksjologia
Aksjologię Ingardena omawiam osobna (zajęcia nt. wartości estetycznych); wspomnę jedynie, iż Ingarden jest zwolennikiem absolutyzmu aksjologicznego w estetyce; oznacza to, iż, wedle niego, wartości estetyczne są, zasadniczo, niezmienne. Względny, instrumentalny charakter mają natomiast wartości artystyczne, które służą do ukonstytuowania się wartości estetycznych, sprawność dzieła, np. nowość w zastosowaniu dotychczas nie stosowanych środków wyrazu.
Uwaga: (tylko dla bardzo zainteresowanych). Szczegółowym omówieniem problematyki dzieła literackiego Ingardena w różnych kontekstach – ontologicznym, poznawczym, językowym – jest książka Od teorii literatury do ontologii świata, red: J. Perzanowski i A. Pietruszczak