BACA JENDRZEJ POLECA

Dzwon Islandii

Halldór Kiljan Laxness

Tłumaczenie: Edmund Misiołek, Maria Szypowska Seria: Biblioteka Klasyki Polskiej i Obcej Wydawnictwo: Wydawnictwo Poznańskie

Historyczna trylogia powieściowa autorstwa islandzkiego laureata Nagrody Nobla Halldóra Laxnessa. Akcja utworu rozgrywa się w XVII/XVIII wieku. W skład trylogii wchodzą następujące części:

• Dzwon Islandii (Íslandsklukkan 1943)

• Jasna dziewczyna (Hið ljósa man 1944)

• Pożar Kopenhagi (Eldur í Kaupinhafn 1946)

Bohaterem pierwszej części jest Jón Hreggviðsson, chłop oskarżony o morderstwo królewskiego kata. W przeddzień egzekucji uwalnia go Snæfríður Íslandssól, córka miejscowego dostojnika. Po wielu perypetiach dociera do Kopenhagi, do domu Arnasa Arnæusa, badacza średniowiecznej literatury islandzkiej (postać wzorowana na Árnim Magnússonie) i dzięki jego wstawiennictwu może wrócić na Islandię.

Halldór Kiljan Laxness

Halldór Laxness - portret

Halldór Laxness w 1955

Halldór Kiljan Laxness (właśc. Halldór Guðjónsson; ur. 23 kwietnia 1902 w Reykjavíku, zm. 8 lutego 1998 w Gljúfrasteinn koło Mosfellsbær na zach. wybrzeżu Islandii) – pisarz islandzki, laureat literackiej Nagrody Nobla w 1955.

Chociaż urodził się w stolicy Islandii Rejkiawiku, to wychował się na farmie Laxness, od której wziął swój pseudonim artystyczny. W 1919 rozpoczął podróż po Europie (Skandynawia, Niemcy), przeszedł na katolicyzm i osiadł w klasztorze w Luksemburgu.

Rozczarowany ascetycznym życiem zwrócił się ku socjalizmowi. Odwiedził Kanadę, a potem USA, gdzie próbował sił jako scenarzysta w Hollywood. Za wyznawane poglądy komunistyczne groziła mu deportacja, wkrótce sam wyjechał do Niemiec. W 1955 otrzymał literacką Nagrodę Nobla, kilka lat później powrócił do kraju.

Laxness napisał 51 powieści. Był autorem licznych wierszy i artykułów prasowych. Stworzył między innymi:

• cykle powieści z życia ludu islandzkiego: Salka Valka, Światłość świata, Niezależni,

• trylogię historyczną Dzwon Islandii,

• powieść nacjonalistyczno-pacyfistyczną Sprzedana wyspa: Powieść satyryczna (pierwotnie w isl.: Atómstödin, dosłownie "Stacja/baza atomowa"),

• powieść o cechach realizmu magicznego Duszpasterstwo koło lodowca (isl.: Kristnihald undir jökli, (dosłownie "Chrześcijaństwo u podnóża lodowca"),

• dramaty, poezje, eseje.

Rodzina

Jego córka Gudny Halldorsdóttir jest nagradzaną reżyserką filmową. Jej pierwsza praca, popularna adaptacja (oczywiście z zakończeniem utrzymanym w realizmie magicznym) powieści "Kristnihald undir jökli" ("Chrześcijaństwo u podnóża lodowca") wyświetlana bywa na festiwalach filmu islandzkiego i w kinach-muzeach filmu w miastach europejskich, w USA i w Kanadzie (przynajmniej w Toronto i Montrealu). Film ten jest bardzo dobrze znany nawet młodzieży w Islandii.

Jego wnuk jest raperem w Reykjavíku, występuje i nagrywa jako Dóri DNA[1]

Historia Islandii Osadnictwo

Pierwszymi ludźmi, którzy zamieszkiwali Islandię byli irlandzcy mnisi, którzy osiedlili się tam najprawdopodobniej w VIII w. Nie istnieją jednak żadne archeologiczne dowody irlandzkiego osadnictwa. Dysponujemy jedynie wzmiankami ze starych ksiąg, mówiącymi o obecności Irlandczyków na wyspie. Przypuszcza się, że mnisi opuścili Islandię na krótko przed przybyciem Normanów, którzy stopniowo skolonizowali wyspę w latach 870–930. Islandia była przez to ostatnim zasiedlonym krajem europejskim.

Model łodzi wikingów

Głównym źródłem informacji na temat zasiedlania Islandii jest Landnámabók (Księga Osadnictwa), napisana w XII w., która daje nam szczegółowy opis pierwszych osadników. Zgodnie z tą księgą skandynawscy żeglarze odkryli wyspę przez przypadek. Wkrótce potem odbyto jeszcze kilka wypraw badawczych, po czym rozpoczęła się kolonizacja. Ingólfur Arnarson jest uznawany za pierwszego osadnika. Był on wodzem z Norwegii, który przybył na Islandię wraz z rodziną i podwładnymi w 874. Swoją farmę zbudował w miejscu, gdzie obecnie znajduje się Reykjavík. W ciągu następnych 60 lat wikingowie ze Skandynawii, a także z normańskich kolonii na Wyspach Brytyjskich – Irlandii i Szkocji, osiedlili się w Islandii. Wśród pierwszych mieszkańców znaleźli się również Celtowie. Kolonizacja Islandii może być rozpatrywana w kontekście ogólnej ekspansji wikingów w tym okresie, związanej z przeludnieniem Skandynawii i brakiem ziemi pod uprawę.

Istnieje również teoria mówiąca, że udział w kolonizacji Islandii mieli Słowianie. Według niej Gardarowi Svafarssonowi, który zimował na Islandii jeszcze przed osiedleniem się tam Arnarsona, towarzyszył człowiek o imieniu Natfarri oraz para niewolników. W drodze powrotnej z Islandii łódź wioząca tę trójkę miała się odłączyć od głównego okrętu i pozostać u wybrzeży wyspy, gdzie rozbitkowie zbudowali dom[1][2]. Przypuszcza się, że Natfarri był słowiańskiego pochodzenia. Potwierdzeniem tej hipotezy są czworokątne półziemianki typu słowiańskiego, odnajdywane na Islandii.

Utworzenie Althingu

Sesja Althingu

W 930, pod koniec okresu osadnictwa, odbył się pierwszy Althing – zgromadzenie wolnych mieszkańców Islandii, mające kompetencje ustawodawcze i sądownicze. Obrady Althingu odbywały się raz na rok w lecie na równinie Thingvellir, w celu przyjęcia nowych praw i wykonania wyroków. Na obrady Althingu przybywały tłumy rolników z rodzinami, kupców, rzemieślników, wędrowców. Było to najważniejsze wydarzenie społeczne na wyspie w ciągu roku.

Olaf II Święty

W średniowiecznej Islandii istniały także cztery sądy lokalne oraz system zgromadzeń regionalnych, którym przewodzili wodzowie. Na najniższym szczeblu władzy znajdowały się hreppar, gdzie farmerzy spotykali się, aby rozwiązać problemy społeczności lokalnej. Utworzenie Althingu dało początek islandzkiej wspólnocie, aczkolwiek nie posiadał on władzy wykonawczej. W 1022 Islandia zawarła pierwszy traktat z obcym państwem – porozumienie z królem Norwegii Olafem Haraldssonem (św. Olaf), dotyczące praw Islandczyków w Norwegii i Norwegów w Islandii.

Chrystianizacja

Chrześcijaństwo zostało pokojowo przyjęte w Islandii decyzją Althingu w 1000. Głównym powodem nawrócenia był nacisk króla Norwegii. Pierwsze biskupstwo zostało założone w Skálholcie w południowej Islandii w 1056 przez Ísleifura Gissurarsona. Jego syn i następca – Gissurr Ísleifsson, utworzył kolejne biskupstwo w Hólarze w północnej Islandii w 1106. Pierwszy klasztor w Islandii ufundowano w Thingeyri w 1133, a później zbudowano następne. Oba biskupstwa wraz z klasztorami stały się ośrodkami naukowymi wyspy.

Odkrycie Grenlandii i Ameryki

Grenlandia została odkryta i skolonizowana przez Islandczyków pod przywództwem Eryka Rudego w 981 (zobacz też: Historia Grenlandii), a ok. 1000 Islandczycy stali się pierwszymi Europejczykami, którzy postawili stopę na kontynencie amerykańskim (wyprawą dowodził Leif Eriksson). Na początku XI w. postanowili oni osiedlić się w miejscu, które nazwali Vinland, gdzieś na południe od swoich baz w północnej Nowej Fundlandii. Ich próba kolonizacji Nowego Świata jednak się nie powiodła.

Okres sag

XIII w. został nazwany złotą epoką pisania sag. Sagi są klasyką literatury średniowiecznej pisanej po islandzku, w archaicznym języku,

niewiele różniącym się od staronordyjskiej mowy wikingów. Czołowym pisarzem średniowiecznej Islandii był Snorri Sturluson (1178–1241) – wódz i historyk. Jest on autorem dzieła Heimskringla, historii królów Norwegii oraz Eddy młodszej, traktatu na temat poezji i mitologii nordyckiej. Także w tym okresie powstały takie dzieła jak Saga o Egilu, Saga rodu z Laxdalu, Saga o Gunlaugu Wężowym Języku, opowiadające o historii rodów islandzkich przed i tuż po przyjęciu chrześcijaństwa. Ich autorstwo jest przez część badaczy przypisywana Snorri Sturlusonowi.

Wojna domowa

Okres 1220–1262 jest nazywany epoką Sturlungów. Był to okres wojny domowej między rodami, która doprowadziła do poddania Islandii władzy króla Norwegii w 1262. Nowy królewski kodeks prawa – Jonsbok, został przyjęty przez Althing, który zachował swą władzę ustawodawczą, w 1281. Kiedy Norwegia, Szwecja i Dania zawarły unię kalmarską w 1397, Islandia dostała się pod władzę korony duńskiej, lecz zachowała swój ustrój i samorządność.

Angielskie stulecie

XV w. jest nazywany w Islandii angielskim stuleciem, ponieważ był to okres bliskich kontaktów między Islandią i Anglią. Anglicy regularnie żeglowali do Islandii w celach handlowych lub na połów ryb. Czarna śmierć spustoszyła wyspę w latach 1402–1404. Drukarstwo zostało wprowadzone w Islandii przez Jona Arasona, biskupa Holaru, w latach 30. XVI w., a w 1540 przetłumaczono Nowy Testament na język islandzki. Całą Biblię przełożył na islandzki Guðbrandur Þorláksson, biskup Holaru, w 1584.

Reformacja

Król Danii przeprowadził reformację kościoła w 1550 po silnych sprzeciwach katolików. Luteranizm został religią państwową z królem Danii jako głową Kościoła. Olbrzymie bogactwa Kościoła Katolickiego zostały skonfiskowane, a ostatni katolicki biskup, zarazem islandzki bohater narodowy, Jón Arason, ścięty. Te wydarzenia wzmocniły władzę monarchii duńskiej w Islandii. W 1602 Duńczycy zastąpili Hanzę i handel angielski uciskającym duńskim monopolem handlowym. W 1662 wprowadzono monarchię absolutną, a królowie Danii stali się dziedzicznymi władcami Islandii. Władza ustawodawcza Althingu została bardzo ograniczona. Przeniesienie całej władzy do Kopenhagi oraz monopol handlowy, odbiły się tragicznie na islandzkiej gospodarce. Później pojawiły się problemy w zaopatrzeniu w żywność w wyniku ochłodzenia klimatu w XVI i XVII w.

Monopol handlowy i katastrofy naturalne

Duński monopol handlowy, ustanowiony w 1602, został na Islandii wymuszony. Zmierzał on do wzmocnienia pozycji duńskiej klasy kupieckiej i duńskiego handlu. Monopol handlowy spowodował chaos gospodarczy.

XVIII w. był najtragiczniejszym okresem w historii Islandii z powodu licznych klęsk głodu i katastrof naturalnych. Trzy razy doszło do gwałtownego zmniejszenia się populacji w wyniku epidemii i braku żywności. Althing został zlikwidowany po koniec XVIII w., a stare biskupstwa w Skalholt i Holar zniesiono, powołując jednego biskupa, rezydującego w Reykjaviku. Jako konsekwencja ciężkiego położenia ludności, monopol handlowy został zniesiony w 1787, jednak handel był wciąż limitowany przez Danię. W tym samym roku Rejkiawik został stolicą Islandii (liczył wówczas 200 mieszkańców). Wiek XIX to czas odrodzenia narodowego w Islandii. Za ojca odrodzenia uważa się Jóna Sigurðssona, przywódcę ruchu narodowego, walczącego o wyzwolenie Islandii spod politycznej i gospodarczej dominacji Danii. W 1845 wznowiono obrady Althingu jako organu doradczego.

Handel zagraniczny został całkowicie zliberalizowany w 1855. W 1874, kiedy Islandia świętowała milenijną rocznicę przybycia pierwszych osadników, wyspa otrzymała własną konstytucję i kontrolę nad gospodarką. W 1904 ustanowiono autonomię, minister spraw islandzkich rozpoczął rezydowanie w Rejkiawiku, musiał posługiwać się językiem islandzkim i był odpowiedzialny przed Althingiem.

17 czerwca 1911 powstał Uniwersytet Islandzki w Rejkiawiku. W 1913 wprowadzono odrębną islandzką flagę handlową.

Królestwo Islandii

Islandia stała się ostatecznie niepodległym państwem w 1918, królestwem połączonym unią personalną z Danią. Zgodnie ze specjalną umową Dania kierowała islandzkimi sprawami zagranicznymi oraz obroną wybrzeża, a od 1920, na mocy nowej konstytucji, utrwalona została odrębność islandzkiego parlamentu i rządu. Ten układ zakończył się 10 kwietnia 1940, po zajęciu Danii przez hitlerowskie Niemcy. 10 maja 1940 Islandię obsadzili żołnierze brytyjscy.

Powstanie Republiki Islandii

W maju 1944 na wniosek Althingu przeprowadzone zostało referendum mające rozstrzygnąć o przyszłości i ustroju politycznym Islandii. 97% uprawnionych do głosowania opowiedziała się w nim za zerwaniem unii personalnej z Danią oraz wprowadzeniem republikańskiej formy państwa (frekwencja wyniosła 98,6%). 17 czerwca 1944 Althing formalnie proklamował w Thingvellir powstanie Republiki Islandii.

Czasy współczesne

W czasie II wojny światowej Islandia była początkowo państwem neutralnym. W 1940 zajęli ją brytyjscy żołnierze, a 8 lipca 1941 zastąpili ich Amerykanie. Wydarzenie to nastąpiło pięć miesięcy przed formalnym przystąpieniem USA do II wojny światowej po ataku na Pearl Harbor. W czasie wojny zatopiono wiele islandzkich statków, a wielu Islandczyków zginęło. Amerykańscy żołnierze przebywali w Islandii przez całą wojnę. Islandia została członkiem-założycielem NATO w 1949. Dwa lata później Islandia zawarła dwustronny traktat obronny z USA, zgodnie z którym amerykańscy żołnierze wrócili do Islandii i przebywają w bazie morskiej w Keflavik.

Islandia powiększyła swoją strefę morską z 3 do 4 mil w 1952 i do 12 mil w 1958, co doprowadziło do pierwszej wojny dorszowej z Wielką Brytanią. Kolejne dwie wojny dorszowe miały miejsce, gdy Islandia powiększyła swoją strefę morską w 1972 do 50 mil i w 1975 do 200 mil.

W 1946 Islandię przyjęto do ONZ, a w 1948 stała się członkiem-założycielem OEEC (późniejsze OECD). W 1970 przyłączyła się do GATT, a w 1975 do EFTA. Islandia była członkiem założycielem Europejskiego Obszaru Gospodarczego (EEA), który powstał w 1994, zrzeszającego kraje EFTA (poza Szwajcarią) i Unii Europejskiej.

W 2010 Islandia rozpoczęła negocjacje w sprawie przystąpienia do Unii Europejskiej.

Reformy gospodarcze

W 1991 Partia Niepodległości, prowadzona przez Davíða Oddssona, utworzyła rząd koalicyjny z socjaldemokratami z Sojuszu. Rząd ten wprowadził politykę liberalizacji rynku prywatyzując wiele przedsiębiorstw państwowych. W 1994 Islandia stała się członkiem Europejskiego Obszaru Gospodarczego. Kraj osiągnął stabilność gospodarczą i zahamował wzrost inflacji.

Po kolejnych wyborach parlamentarnych w 1995 Partia Niepodległości utworzyła rząd koalicyjny z Partią Postępu. Kontynuując politykę wolnorynkową sprywatyzowano dwa komercyjne banki i państwowego operatora telekomunikacyjnego Síminn.

Opodatkowanie dochodów zostało obniżone do 18% (z około 50% na początku dekady), podatek od spadków został znacznie zredukowany, a podatek od majątku netto zniesiony. System indywidualnych zbywalnych kwot w islandzkim rybołówstwie, wprowadzony po raz pierwszy pod koniec lat 70. XX w., był dalej rozwijany. Po chwilowej recesji na początku lat 90. wzrost gospodarczy był znaczny, o ok. 4% rocznie średnio od 1994.

Rząd koalicyjny pozostał u władzy po wyborach w 1999 i 2003. W 2004, po 13 latach w rządzie, Davíð Oddsson ustąpił ze stanowiska premiera. Jego następcą został lider Partii Postępu Halldór Ásgrímsson, a następnie, w 2006, Geir Haarde z Partii Niepodległości.

Wybory w 2007 zmieniły układ sił w Althingu, skutkiem czego zawiązano koalicję Partii Niepodległości i Sojuszu. Na czele nowego rządu ponownie stanął Geir Haarde.

W latach 1990–2000 Islandia prowadziła politykę popierania polityki zagranicznej USA, wsparcia NATO podczas wojny w Kosowie i jako kraj popierający koalicję podczas inwazji na Irak w 2003. W marcu 2006 r. Stany Zjednoczone ogłosiły, że zamierzają wycofać większą część sił patrolujących islandzką przestrzeń powietrzną. 12 sierpnia 2006 cztery ostatnie F-15 zniknęły z islandzkiej przestrzeni powietrznej. We wrześniu 2006 roku Stany Zjednoczone zamknęły także bazę w Keflavíku.

W październiku 2008 załamał się islandzki system bankowy. Powszechne protesty na przełomie 2008/2009 spowodowały dymisję rządu Geira Haarde. Został on zastąpiony 1 lutego 2009 przejściowym rządem koalicyjnym Sojuszu i Zielonych, którego premierem została socjaldemokratka Jóhanna Sigurðardóttir. W wyniku przedterminowych wyborów parlamentarnych w kwietniu 2009 rząd koalicyjny pod przewodnictwem Jóhanny Sigurðardóttir utrzymał władzę.

Gunnar Hámundarson

Gunnar spotyka swoją przyszłą żonę Hallgerðr Höskuldsdóttir w Alþingi

Gunnar broni się w Rangie

Jest to islandzkie nazwisko . Ostatnie nazwisko to nazwa patronowa , a nie nazwisko rodziny ; Osoba ta jest określona nazwą

Gunnar .

Gunnar Hámundarson był 10- letnim wodzem islandzkim . Mieszkał w Hlíðarendi w miejscowości Fljótshlíð i jest prawdopodobnie lepiej znany jako Gunnar z Hlíðarendi (Stary Norda: Gunnarr á Hlíðarenda). W pierwszej połowie sagi Njáls wyróżnia się znakomitym wspomnieniem łańcucha zdarzeń, które ostatecznie prowadzi do śmierci w walce.

Gunnar był synem Hámundra Gunnarssona i Rannveig Sigfúsdóttur (według Njáls saga ) lub Rannveig Sigmundardóttur (według Landnáma ). Miał dwóch braci, Kolskeggr i Hjörtr i jedną siostrę Arngunnr, która była żoną Hróar Tungugoði.

Ożenił się z Hallgerðr Höskuldsdóttir z Höskuldsstaðir w miejscowości Laxárdal w miejscowości Dalasýsla , znanej jako Hallgerðr langbrók ("Hallgerður longpants"). Był trzecim mężem. Mówiło się, że zabiła obu byłych mężów, ale w rzeczywistości zabiła tylko

pierwszego. Ich małżeństwo zostało uznane za nieostrożne przez przyjaciela Gunnar, Njáll Þorgeirsson , ponieważ było to spowodowane pożądaniem , a nie praktycznością.

Gunnar bohatera

Gunnar był wielkim wojownikiem - jest on niemal niepokonany w walce. Według legendy Njáls, był potężnym, przystojnym mężczyzną "zdolnym do skakania własnej wysokości w pełnej zbroi ciała, zarówno z tyłu jak iz przodu". Był wykwalifikowanym łucznikiem , a w ścisłej walce jego broń wyboru była atgeir , której uczeni uważali za halabardę lub jakiś rodzaj glaive . Powiedziano mu, że wziął tę słynną broń w bitwie od człowieka o imieniu Hallgrímur, podczas gdy na ataku Wikingów na wyspę Eyssilę ( Saaremaa we współczesnej Estonii - szczegółowe informacje na tej stronie).

Gunnar był także umiejętnym rzucającym kamieniem, zdolnym do ataku wrogów między oczami z metrów, a znakomitym pływakiem. Nie było żadnej gry, w której był równy. Jego zachowanie było zawsze uprzejme, ale stanowcze - dał dobre rady, był łagodny i łagodny, ale nie był uważany za inteligentnego człowieka ze względu na sposób mówienia. Jednak mądre spostrzeżenia Gunnar i głębokie zrozumienie sugerowały, że jest równie mądry, jak przystojny. Był lojalny wobec swoich przyjaciół i utrzymywał dobrą firmę. Gunnar został nazwany "przystojny i piękny ze skóry i miał prosty nos, zwrócony na czubku, był niebieskookiem, oczarowany i zarumieniany grubymi, lśniącymi włosami, blondynami i dobrze wyczesanymi". Został opisany jako najpiękniejszy człowiek na świecie, a jako nie ma równych.

Śmierć Gunnara

Gunnar był bliskim przyjacielem Njála Þorgeirssona Bergþórshvola i często do niego podchodził . Njáll kazał mu nie zabijać dwóch mężczyzn z tej samej rodziny - to doprowadziłoby do jego śmierci. Przewidywanie Njála okazało się słuszne. Kiedy Gunnar zabił dwóch członków rodziny Gissur White, rodzina starała się zemścić, a mężczyźni wyruszyli do Hlíðarendi, aby popełnić morderstwo. Njáll doradził Gunnar, aby wyjechał z Islandii i zagrał za granicą, aby ich uciec. Początkowo Gunnar miał zamiar odejść, ale gdy zobaczył dom z daleka, był tak poruszony pięknem, że zmienił zdanie i postanowił pozostać w tyle. Doprowadziło to do epickiej bitwy, w której Gunnar został zabity.

Kiedy Þorgrim i kilku innych żołnierzy zbiegały się wokół domu Gunnara, Gunnar obudził się i dźgnął Þorgrim przez szczelinę z jego atgeir . Þorgrim powrócił spokojnie do swoich towarzyszy, którzy pytali, czy Gunnar jest w domu. "Znajdź to dla siebie, ale jestem pewien, że jego ojciec jest w domu", powiedział , a następnie padł martwy.

Początkowo Gunnar zdołał walczyć z licznych napastników swoim mistrzowskim łucznictwem. Kiedy jego sznurek zerwał się w bliskiej odległości, poprosił żonę Hallgerður o włosy z głowy, aby naprawić dziób. Gunnar uderzyła ją wcześniej, gdy odkrył, że jego żona krakowała żywność z pobliskiej farmy podczas klęski żywiołowej, a ona odmawiała z winy. W rezultacie musiał zmierzyć się z napastnikami w walce wręcz i został zabity.

Gunnar jako literacki charakter

Gunnar Hámundarson jest ogólnie uważany za archetypowego "lekkiego bohatera" islandzkich sag (w przeciwieństwie do "ciemnych bohaterów ", jak Egill Skallagrímsson ). Jego męskość, odwaga i heroiczny zachowanie są przesadzone i wydaje się, że nie mają nikogo słabego punktu widzenia.

Gunnar jest prawdopodobnie najbardziej podziwianą islandzkimi bohaterami sagi: bohaterem, energią, cnotą, a przede wszystkim niezachwianą lojalnością wobec krainy swoich narodzin i miłości do jej nadmiernego fizycznego piękna. Jednak dla niektórych Islandczyków Gunnar jest stereotypem, stosowanym do odniesienia nadmiernych lub niewiarygodnych cech charakteru.

Jón Arason

Pomnik w miejscu egzekucji w Skálholcie

Jón Arason (ur. 1484, zm. 7 listopada 1550 w Skálholcie) – islandzki duchowny katolicki, biskup Hólaru, poeta, uznawany za bohatera narodowego. Wyświęcony około 1504. Został biskupem diecezji hólarskiej około 1524. Przeciwstawił się narzuconemu w 1536 przez Duńczyków luteranizmowi i wszczął antyduńskie powstanie. Pokonany został przez Daðiego Guðmundssona w bitwie pod Sauðafell 2 października 1550 roku i ścięty wraz z 2 synami w Skálholcie. W ciągu roku 14 mężczyzn związanych z jego egzekucją zostało skrytobójczo zamordowanych.

Egill Skallagrímsson

.

Egill Skallagrímsson

Obrazek przedstawiający Egilla z XVII-wiecznego manuskryptu do Sagi o Egillu Data i miejsce urodzenia ok. 904

Data i miejsce śmierci ok. 990

Narodowość islandzka

Egill Skallagrímsson (ok. 904[1]–990) – najsłynniejszy skald skandynawski. Na początku XII wieku spisano Sagę o Egillu, w której zacytowano jego wiersze. Jest uznawany za prekursora rymowanej poezji w północnej Europie.

Według tradycji stworzył sześć poematów, z których zachowały się trzy oraz kilkadziesiąt luźnych strof i wersów (tzw. lausavísur).

Jedna z pieśni Okup za głowę poświęcona jest konungowi Yorku Erykowi. Skald napisał ją będąc w niewoli u Eryka, aby ratować swoją głowę.[2]

Brynjólfur Sveinsson

Brynjólfur Sveinsson

Brynjólfur sveinsson na XVIII-wiecznej ilustracji do manuskryptu Data i miejsce urodzenia ^{14 września 1605}

Önundarfjörður

5 sierpnia 1675

Data śmierci

Brynjólfur Sveinsson (ur. 14 września 1605 w Önundarfjörður, zm. 5 sierpnia 1675) − luterański biskup Skálholt na Islandii, bibliofil.

Życiorys

Brynjólfur Sveinsson urodził się w 1605 roku w Önundarfjörður[1]. Początkowo uczył się w szkole w Skálholt, a potem w latach 1624–1629 na Uniwersytecie Kopenhaskim. W latach 1632–1638 pracował w gimnazjum w Roskilde, a potem został przez króla mianowany biskupem Skálholt[2] i pełnił tę funkcję od 1639 do 1674 roku[3]. Jedną ze swoich pierwszych decyzji nakazał odbywać synod diecezji co roku, razem z sesją Althingu[4]. Znany jako bibliofil i kolekcjoner starych manuskryptów[5].

Zmarł w 1675 roku[6].

Jego wizerunek znajduje się na banknocie 1000 krónur. Na awersie znajduje się jego portret z książką w ręku, a na rewersie Kościół Brynjólfskirkja w Skálholt[7][8].

Sturla Sighvatsson

Jest to islandzkie nazwisko . Ostatnie nazwisko to nazwa patronowa , a nie nazwisko rodziny ; Osoba ta jest wymieniona pod

wskazanym nazwiskiem Sturla .

Sturla Sighvatsson (1199 - 21 sierpnia 1238) był islandzkim wodzem lub goði z klanu rodziny Sturlungar, który odgrywał aktywną rolę w konfliktach zbrojnych na Islandii w wieku Sturlungs (islandzkim: Sturlungaöld ).

Sturla był synem Sighvatta Sturlusona , brata saga-pisarza Snorri Sturluson i mieszkał w gospodarstwie w Sauðafell . Podobnie jak jego wujek, Sturla stał się wasalem dla króla Haakon IV z Norwegii i walczył o rozszerzenie jego wpływu na Islandię . Sturla zginął w bitwie o Örlygsstaðir .

O staroislandzkiej literaturze i jej znaczeniu przy odtworzeniu mitologii Skandynawii

Podobnie jak Irlandia była skarbnicą tradycji celtyckiej, tak Islandia przechowała świadectwa o tradycji Północy napisał G. Turville – Petre. Rzeczywiście, nie można nie docenić roli Islandii w odtwarzaniu pogańskiej religii skandynawskiej, a nawet szerzej – germańskiej.

W opinii St. Piekarczyka, pochodząca z Islandii Edda stanowi główne i najważniejsze źródło Mitologii Germańskiej . Innymi słowy, tradycja najdłużej utrzymuje się na peryferiach.

Historia Islandii zaczyna się w końcu IX wieku, kiedy została ona zasiedlona przez przybyszy z Północy i, w mniejszym stopniu,

Celtów. Nadal niejasne są powody tej migracji na tę odległą wyspę. Przypuszcza się, że rządy Haralda Rudobrodego mogły tu być główną przyczyną. Niechęć do podporządkowania się jego tyranii oraz pragnienie pozostania przy dawnym stylu życia częściowo tłumaczyłyby, dlaczego na Islandii długo utrzymywała się stara tradycja Północy. Islandczycy przyjęli chrześcijaństwo w 1000 roku na drodze pokojowej – uchwałą Althingu. Chroniąc się przed zagrożeniem przymusowej chrystianizacji, w rzeczywistości – choć już nieoficjalnie – zostawili sobie możliwość czczenia dawnych bogów.

KRÓTKO O ŹRÓDŁACH

Poznanie dawnej religii skandynawskiej nie jest zadaniem prostym, nawet jeżeli jej badacze dysponują większą liczbą źródeł pisanych, niż na przykład ci, interesujący się mitologią Słowian. Dokumenty te nie są nigdy jednoznaczne, a zatem często podlegają rewizjii krytyce. Należy też pamiętać, że interpretacja dostępnych materiałów – czy to archeologicznych czy pisanych – często zależy od badacza, jego narodowości i panującej mody.Istotnym problemem jest również fakt, że pogańscy mieszkańcy Skandynawii prawie nie znali pisma. Posługiwali się wprawdzie alfabetem runicznym, ale tylko do wycinania inskrypcji na kamieniach, metalu i drewnie. Są to wartościowe informacje, jednak zazwyczaj zbyt skąpe. Najstarsze napisy – pochodzące z III–IV wieku – były na ogół bardzo krótkie. Zawierały jedno lub dwa słowa, czasem tylko kilka liter. W późniejszych można już rozpoznać zaklęcia magiczne czy pewną formę poezji. Z końcem okresu pogańskiego inskrypcje zaczęto umieszczać na nagrobkach. Innym cennym źródłem wiedzy są nazwy miejsc – zarówno te z Norwegii, Szwecji, Danii jak i Islandii. Można z nich wnioskować o niemałym znaczeniu niektórych bóstw, jak na przykład Ull czy Hörn, o których praktycznie nic więcej nie wiadomo. Nazwy miejsc pomocne są przy odkrywaniu, jakie pary bogów mogły być czczone razem, jacy bogowie byli popularni w pewnych regionach, ułatwiają sporządzenie mapy rozmieszczenia świątyń, a także rozróżnienie świątyń od bardziej prymitywnych miejsc kultu. Niezaprzeczalnie ważne przy rekonstrukcji dawnych wierzeń są wykopaliska archeologiczne. Pogańskie zwyczaje pogrzebowe odzwierciedlają wyobrażenia ówczesnych ludzi na temat śmierci i życia pozagrobowego. Dzięki nim można prześledzić rozwój form religijnych na terenach Skandynawii – od kultów zwierząt wśród łowców z epoki kamienia, przez kulty płodności i solarne rolników, aż do wierzeń z Epoki Wikingów. O niektórych zwyczajach i wierzeniach Skandynawii można dowiedzieć się od autorów antycznych. Na przykład od Pyteasa z Massalii, który w IV w. p.n.e. opłynął Brytanię i przez Szetlandy dotarł prawdopodobnie do Norwegii. Cezar pisał o organizacji społecznej i religii Germanów, a Tacyt w swojej Germanii uwzględnił również Skandynawów.

LITERATURA STAROSKANDYNAWSKA

Najbogatszym źródłem do badań nad okresem pogańskim jest literatura staroskandynawska. Niestety, poza manuskryptami napisanymi na Islandii w XIII i późniejszych wiekach, większość z niej nie przetrwała do czasów obecnych. Do XII wieku dzieła literackie były przekazywane w tym kraju drogą ustną. Istniał specjalnie do tego powołany urząd lögsögumadra, czyli recytatora sag i poezji skaldycznej. Do jego objęcia szykowano młodych chłopców w odpowiednich akademiach. Piśmiennictwo w języku staroislandzkim, to z jednej strony inskrypcje runiczne, a z drugiej – rękopisy pisane alfabetem łacińskim, którego zaczęto używać po przyjęciu chrześcijaństwa. W skład literatury staroislandzkiej wchodzi zarówno proza (sagi rodowe, królewskie, biskupie i sagi kłamstw) jak również poezja. Poezję zazwyczaj dzieli się na eddyczną i skaldyczną. Pierwsza z nich zawdzięcza swoją nazwę Eddzie Starszej, w której zebranych zostało najwięcej pieśni tego stylu.

EDDA

W 1643 roku biskup Brynjolf Sweinsson odnalazł pergaminowy, trzynastowieczny rękopis pochodzący z Islandii. Składa się na niego 30 pieśni spisanych ok. 1270 roku na 45 kartach pergaminowych. Księga ta jest odpisem wcześniejszego, zaginionego manuskryptu, o którym nic nie wiadomo. Odkryty przez biskupa Brynjolfa ze Skalholu dokument został umieszczony w Bibliotece Królewskiej w Kopenhadze, gdzie nadano mu nazwę Kodeks Królewski (Codex Regius). Natomiast sam Sweinsson zatytułował ten zbiór Eddą – później dookreślanej Edda Starsza lub Edda Poetycka. Nazwę tę zaczerpnął on z podręcznika poetyki autorstwa Snorrego Sturlsona. Przypuszczał bowiem, że odnalazł oryginał, na którym Snorri oparł swoje dzieło. Niejasne jest znaczenie słowa edda. Być może pochodzi ono od nazwy dworu – Oddi, w którym wychowywał się Snorri albo od słowa odr oznaczającego poezję, twórczość. Inna teoria wywodzi go od mitu o Rigu, który chodził po ziemi i dawał początki rodom ludzi. Jako pierwsze odwiedził małżeństwo Ai i Edda (pradziada i prababkę). Stąd zbiór opowiadający o początkach ludzkości miałby nosić imię Pramatki. Poezja eddyczna charakteryzuje się specyficznym stylem, który odróżnia ją od poezji skaldycznej. Występuje on w trzech rodzajach metrum: fornyrdislag, ljódaháttr i málaháttr. Każdy z nich charakteryzuje się rytmami i aliteracją, czyli zgodnością początkujących spółgłosek lub dowolnego nagłosu samogłoskowego. Fornyrdislag – najczęściej spotykany – składa się z ośmiowersowych strof, w których każdy wers ma dwa główne akcenty i dwa słabe. Ijódahátt – z sześciu wersów, czasem siedmiu, gdzie wersy 1 i 2, podobnie jak 4 i 5, stanowią parę, natomiast 3 i 6 mają własną aliterację. W málaháttr wersy składają się z dwóch pięcioczłonowych półwersów, a strofa ma 4 wersy. Pieśni tworzące Eddę dzielą się na dwie zasadnicze grupy: pieśni o bogach (mitologiczne), i pieśni o bohaterach, takich jak Sigur, Helgi, Ermanaric. Rozróżnienie na pieśni mitologiczne i heroiczne nie jest dostatecznie ostre, gdyż niektórzy bohaterowie mieli boskie pochodzenie. Pieśni mitologiczne dają nam szeroki obraz świata bogów i ich historii, opisują ich charakter i relacje między nimi. Natomiast z pieśni o bohaterach możemy dowiedzieć się więcej o ówczesnych stosunkach międzyludzkich,

zwyczajach, wierzeniach i zabobonach. Wszystkie pieśni Eddy mają olbrzymią wartość przy rekonstrukcji mitologii skandynawskiej. Jednak muszą być przyjmowane z pewną ostrożnością, gdyż często brakuje między nimi logicznych zgodności – zwłaszcza w księdze Wieszczba Wölwy (Völupsá), w której zawarty jest cenny dla badaczy opis początków świata i człowieka, młodości bogów i ich walki, a także ich zmierzch (Ragnarök).

Poezja skaldyczna

Nazwa tej poezji pochodzi od słowa skáld (skald) oznaczającego poetę czy kogoś, kto opanował sztukę układania wierszy. Dla jej twórców ważniejsza była forma, a nie sama treść. W odróżnieniu od Eddy, która w całości jest anonimowa i opowiada o bogach i bohaterach w zamierzchłych czasach, poezja skaldyczna jest tworzona przez znanych, przynajmniej z imienia, poetów, a jej tematem przeważnie jest współczesna autorom historia. Twórczość ta miała na ogół charakter dworski. Skald, przebywając na dworze konungów (staronordyckich książąt) i jarlów, improwizował wiersze wychwalające ich czyny i sprawiedliwe rządy.

Upamiętniał on również ważne bitwy albo poniżał przeciwników itp. Poezja skaldów charakteryzuje się bardzo wymyślną poetyką, wyróżniającą się na tle ówczesnych europejskich technik złożonością form stroficznych, obrazowaniem opartym na mitologii oraz specyficznymi rodzajami metafor (kenningów). Większość wierszy to sześciozgłoskowce o trzech dowolnie rozmieszczonych akcentach. Wśród licznych sposobów metrycznych stosowanych w poezji skaldycznej najbardziej popularnym był rym rycerski – dróttkvćtt. Były to ośmiowierszowe strofy, z których każda tworzyła dwie półstrofy lub dwa czterowiersze. W swojej poezji skaldowie stosowali między innymi: hejtami, czyli poetyckie synonimy używanych w mowie codziennej rzeczowników oraz kenningi

• rodzaj metafory, zbudowanej z przynajmniej dwu rzeczowników. Większość kenningów oparta była na mitologii (i z jej pomocą mogła być wyjaśniana - np. zwycięskiego wojownika określano „niszczycielem głodu wilków”), dlatego mają one ogromne znaczenie przy potwierdzaniu pewnych wątków mitycznych spisanych prozą. Skaldowie tworzyli przez około 400 lat – od pierwszej połowy IX do XIII wieku. Niestety tylko drobna część z ich poezji zachowała się. Ta, która ocalała, przetrwała w dziele Snorriego i w sagach królewskich, gdzie była we fragmentach cytowana.

HISTORIOGRAFIA

W średniowiecznej Skandynawii bardzo rzadko spisywano kroniki historyczne. Jedynie Islandia odbiega od tego wizerunku. Pierwsze kroniki powstały w tym kraju już pod koniec XI wieku. Najstarsza znana nam, choć zagubiona, została napisana po łacinie przez Sćmunda Sigfússona (1056-1133), a opowiadała o królach norweskich. Ksiądz Ari Ţorgilsson (1067-1148) był pierwszym, który pisał po islandzku. W jego ocalałej Ísledingabók można znaleźć krótką historię kraju od początku zasiedlenia aż po czasy, w których żył.

Landnámabók Landnámabók – Księga Zasiedlenia, jest szczegółową historią pierwszych osadników. Prawdopodobnie została napisana przez Ariego Ţorgilssona, choć wersje, które ocalały pochodzą z XIII i późniejszych wieków. Landnámabók jest bardzo cennym źródłem wiedzy o życiu społecznym i religijnym ówczesnych Islandczyków. W jednym z manuskryptów znajdują się początkowe zdania pogańskiego prawa z 930 roku. Dotyczą one organizacji świątyń, kompetencji godiego (głównego kapłana), składania ofiar oraz form przysięgi składanej w imieniu Freyra, Njörđa czy innych ważnych bogów. Zawierały również przestrogę, żeby nikt w statku ozdobionym smoczą głową nie próbował przekroczyć brzegów wyspy, gdyż naraża się tym na walkę z duchami – strażnikami. Sagi

Wśród sag islandzkich wyróżniamy sagi rodowe, królewskie, biskupie i sagi kłamstw. Do dopełniania obrazu wierzeń pogańskich Skandynawów najistotniejsze są sagi rodowe. Większość z nich została napisana w XIII wieku, a opowiadała o życiu Islandczyków w X i w początkach XI wieku. Ocena ich autentyczności i wartości dla rekonstrukcji mitologii podzieliła badaczy. Przez wiele lat uważano, że były one tworzone w tym samym czasie, co wydarzenia, o których opowiadały. Przekazywane ustnie bez żadnych zmian aż do momentu spisania, nie zatraciły swojej wiarygodności. W kolejnych latach badacze zaczęli traktować sagi jako produkt trzynastowiecznego ruchu literackiego. Skłaniali się oni do twierdzenia, że wydarzenia zawarte w sagach są fikcją, a wyobrażenia ich autorów o pogańskich wierzeniach były oparte na spojrzeniu chrześcijańskim. To skrajne stanowisko nie wydaje się do końca słuszne, gdyż w poezji skaldycznej znajdują się aluzje o ocalałej tradycji pogańskiej. Poza tym, przynajmniej niektóre sagi, oparte są na streszczeniach historycznych spisanych na początku XII wieku, kiedy pamięć o Okresie Pogańskim była jeszcze żywa. W zasadzie poszczególne sagi powinny być omawiane oddzielnie, ponieważ inny cel przyświecał ich autorom przy ich tworzeniu, innymi posługiwali się oni metodami a także opierali się na różnych źródłach. W niewielu, jednak, możemy znaleźć relacje o wierzeniach oraz praktykach religijnych. Wyjątkiem jest tu Eyrbyggja Saga, gdzie znajduje się dokładna charakterystyka kultu Ţora wśród pierwszych osadników Islandii, szczegółowy opis świątyni i ofiar w niej składanych. Można z niej też wnioskować o ówczesnych wyobrażeniach śmierci. Tworząc to dzieło autor najprawdopodobniej opierał się na dostępnych mu starszych historiach, poezji skaldycznej i lokalnej tradycji. Być może nie jest dokładny, ale zostawił nam wartościowy obraz życia i wierzeń na Islandii w okresie pogańskim.

Anna Wojtyńska

Bibliografia

Kołaczkowski A., 1985, Dwie eddy, TPP-I, Piekarczyk St., 1979, Mitologia germańska, WAiF, Piotrowski B., 1996, Skaldowie islandzcy, TPP-I,

Turville-Petre E.O.G., 1964, Myth and Religion of the North, London, Załuska – Strömberg Apolonia., 1986, Edda poetycka.

Edda starsza

Edda starsza – najstarszy zabytek piśmiennictwa islandzkiego, datowany na IX wiek n.e. Edda starsza, zwana też Eddą poetycką, składa się z 29 pieśni, z których 10 było poświęconych bogom (mityczne) oraz 19 poświęconym bohaterom i wojownikom, napisanych stylem, który od niej właśnie został nazwany eddycznym. Pieśni Eddy starszej to utwory mitologiczne oraz pieśni heroiczne; są one bogatym źródłem wiedzy o staroskandynawskich zwyczajach i wierzeniach. Wszystkie pieśni Eddy są anonimowe, prawdopodobnie ich autorzy powtórzyli tylko zasłyszane opowieści.

Dzieje Eddy starszej

Eddę starszą odnalazł ok. 1640 roku biskup Brynjolfur Sveinsson, który później podarował ją królowi Danii. Dla nazwania odnalezionego zbioru pieśni użył tytułu utworu znanego kronikarza i poety islandzkiego Snorri Sturlusona, tzw. Eddy prozaicznej, która jest zbiorem komentarzy do mitologii staroskandynawskiej i poradnikiem dla skaldów, co więcej zawiera liczne cytaty i odwołania do swej poprzedniczki, Eddy starszej. Odnaleziony rękopis pochodził z około 1270 roku i składał się z 45 kartek.

W 1891 roku Wimmer i Jonsson wydali fototypowe wydanie tego rękopisu wraz z transkrypcją.

Opis Eddy starszej

Pieśni Eddy starszej można podzielić na dwie grupy: mityczne i heroiczne. Bohaterami pieśni mitycznych są dwaj główni bogowie: Odyn i Thor. Zbiór zaczyna się od poematu Völuspa, będącego rodzajem dramatu światowego, mówiącego o mitycznym życiu bogów i ludzi, a głównym wydarzeniem utworu jest śmierć Baldura. Nieznany autor konsekwentnie wykazuje, że wszystkie złe czyny prowadzą do walki i śmierci. W pieśni tej można znaleźć opis początków świata i człowieka, czasów panowania bogów, walk między bogami oraz opis zmierzchu bogów, zwanego ragnarök. W następnej pieśni („pieśń o Wysokim") Odyn daje rady ludziom, jak powinni postępować. W dalszych pieśniach znaleźć można dysputę pomiędzy Odynem i olbrzymem, w której olbrzym ulega Odynowi i traci życie. W innej jeszcze pieśni Thor opowiada, jak zgubił swój młot i jak go odnalazł. Mityczna pieśń o Skirnirze opiewa gorącą miłość Frejra (Wiosny) do Gerdry (Ziemi), córki olbrzyma. Oegisdrecka, jedna z pieśni Eddy starszej, zaliczana jest do najstarszych tekstów zbioru. W pieśniach historycznych występują też kowale kochający się w walkiriach.

Edda jest napisana typowym dla dawnej poezji germańskiej wierszem aliteracyjnym[1][2][3].

Do najlepszych badaczy Eddy należą: S. Bugge, wydawca pomnikowego wydania Eddy (1867) i autor dzieła Home of the Eddic Poems (1899), J. Jessen (Ueber die Eddalieder, 1871) i E. Jonsson, autor "Historii literatury skandynawskiej" (1897, po duńsku).

Polskie przekłady

• Edda czyli Księga religii dawnych Skandynawii mieszkańców, przeł. Joachim Lelewel, wyd. J. Zawadzki, Wilno 1807

• Edda starsza, poetycka i Nowa Edda, czyli Edda młodsza, prozaiczna, J. Zawadzki, Wilno 1828, wydanie 2., wyd. Armoryka, Sandomierz 2006

• Edda poetycka, ze staroislandzkiego przeł. i oprac. Apolonia Załuska-Strömberg, wyd. Zakład Narodowy im. Ossolińskich,

Wrocław-Kraków [etc.] 1986

Przypisy

1.

• Zobacz wstęp Apoloni Załuskiej-Strömberg do jej tłumaczenia Eddy poetyckiej.

• C. M. Lotspeich: Musical Accent and Double Alliteration in the "Edda" (ang.). jstor.org, 1909. [dostęp 2017-02-18].

• Winfred Philipp Lehmann: The Alliterations of the Edda (ang.). babel.hathitrust.org. [dostęp 2017-02-18].

• Edda młodsza

Edda młodsza (pierwotnie Edda, nazywana też Eddą prozaiczną) – dzieło islandzkiego poety i historyka Snorrego Sturlusona (1179– 1241). Etymologia słowa Edda nie jest pewna. Przymiotniki „młodsza” i „prozaiczna” dodawane są dla odróżnienia jej od innego, starszego utworu zwanego Eddą poetycką lub Eddą starszą, której fragmenty przytacza Sturluson. Edda starsza, odnaleziona w roku 1640 lub 1642, to zbiór starych pieśni islandzkich. Do czasu odnalezienia Eddy starszej znano ją właściwie tylko z cytatów Snorrego.

Edda (bo tak brzmiał oryginalny tytuł dzieła Snorrego) powstała mniej więcej w latach 1215–1223. Utwór składa się z trzech części: część środkowa pt. Język poezji jest rodzajem podręcznika dla skaldów i zawiera wskazówki, które nazwy należy stosować w poezji do bogów, stworzeń i rzeczy martwych. Do tego swoistego podręcznika Snorri napisał wstęp stanowiący drugą część jego Eddy i zawierający przegląd dawnej mitologii. Wstęp oparty został na dostępnych Snorremu źródłach. Zakończenie przeglądu stanowi opis ostatniej walki bogów i odrodzenia świata. Ostatnia, trzecia część Eddy zawiera poemat Snorrego na cześć króla norweskiego Haakona IV Starego.

Przekład polski pierwszej części Eddy Snorrego jest dziełem Joachima Lelewela (1807). Tłumaczenie to, zatytułowane Nowa Edda, czyli Edda młodsza prozaiczna, wznowiło w roku 2006 Wydawnictwo Armoryka.

• Literatura islandzka

Literatura islandzka – piśmiennictwo związane z narodem Islandii. Nigdy nie była ona w centrum życia kulturalnego Europy, jednak miała duży na nią wpływ. Do VII wieku n.e. zupełnie nie zamieszkana, z czasem otworzyła się na osadnictwo. Początkowo zasiedlali ją wyłącznie irlandzcy mnisi, poszukujący tam odosobnienia i odpowiedniego miejsca do modlitwy. W drugiej połowie IX wieku na Islandię zaczęli przybywać norwescy wikingowie, w większości jarlowie, uciekający przed despotycznymi rządami Haralda Pięknowłosego. Od tej daty historia Islandii nieodłącznie związała się z historią krajów skandynawskich. I właśnie tam, na najdalszej wyspie, zrodziła się literatura staroskandynawska.

Język islandzki

Pierwsi osadnicy mówili głównie narzeczami germańskimi zachodniej Norwegii, określanymi jako zachodnioskandynawskie, które upowszechnione przez wikingów na Islandii i Wyspach Owczych dały początek dwóm izolowanym i odmiennym językom nordyckim: islandzkiemu i farerskiemu. Początkowo język staroislandzki niczym się nie wyróżniał. Zmiany nadeszły z rozwojem islandzkiej organizacji państwowej i narodzinami świadomości narodowej.

Najstarszą informację o języku islandzkim znaleziono w XII-wiecznym manuskrypcie Pierwsza rozprawa gramatyczna (isl. Fyrsta málfræðiritgerðin). Jej autor nazywa język islandzki mianem yar tunga, dla odróżnienia od duńskiego określanego jako dönsk tunga. Od połowy XII w język islandzki jest językiem literackim. Zmiany, którym język ten uległ od XIII wieku, są tak nieznaczne, że stare sagi z tego wieku są zupełnie zrozumiałe dla współczesnych Islandczyków. Różnice dialektyczne są bardzo niewielkie zarówno w starym, klasycznym języku, jak w dzisiejszym potocznym. Współcześni Islandczycy mogą się stosunkowo łatwo porozumiewać z innymi Skandynawami.

Pismo islandzkie jest oparte na alfabecie łacińskim, z dodatkiem kilku specjalnych liter. Powstało, podobnie jak literatura, w XII wieku.

Eddy i twórczość Snorri Sturlusona

Edda starsza

Najstarszym pomnikiem literatury islandzkiej jest Edda starsza, czyli Edda poetycka, której oryginalne manuskrypty znaleziono dopiero w XVII wieku. Jest to nadzwyczaj cenny zbiór pieśni mitycznych i heroicznych, napisanych przez nieznanych z imienia autorów między rokiem 900 a 1050. Wspólną cechą tych pieśni jest nadzwyczajna prostota języka i aliteracja, która była jednym z ulubionych środków artystycznych literatury tamtych czasów. Drugą, młodszą eddą, jest Edda prozatorska, czyli Edda Snorriego, napisana przez Snorriego Sturlusona (1179–1241). Jest ona czymś w rodzaju podręcznika dla poetów i zawiera liczne cytaty i odwołania do Eddy poetyckiej. Snorri Sturluson, ceniony przez jemu współczesnych jako poeta i polityk, okazał się też niezwykle wartościowym historykiem. Jego największym dziełem historycznym jest Konungabók, zwana też (od początkowego wersu) Heimskringla; są to żywoty królów norweskich od Olafa Tryggvasona do Sigurda Krzyżowca. Mowy, które Snorri wkłada w usta swych bohaterów, przypominają dramatycznością i patosem mowy Tukidydesa. Siostrzeniec Snorriego, Sturla Thordarson (1214– 1284) napisał Islendinga saga, będącą opisem walk domowych w XIII wieku. Walk, które zakończyły się podbojem Islandii przez królów norweskich.

Poezja skaldyczna

Bardziej skomplikowana pod względem formy jest poezja skaldów (poezja skaldyczna), którzy do tradycyjnej aliteracji dodali także rym. Poezja ta ma charakter panegiryczny, a jej treścią są niemal wyłącznie życiorysy królów i bohaterów. Twórcy poezji skaldycznej nie byli anonimowi (jak w przypadku poezji eddaicznej), a ich dzieła miały sławić nie tylko staronordyckich konungów i jarlów, na których dworach przebywali, ale również ich samych. Poezja skaldyczna porusza tematy skaldom współczesne i aktualne (w przeciwieństwie do eddaicznej, która dotyczyła dalekiej, okrytej mrokiem przeszłości). Najdawniejsi skaldowie: Bragi Boddason, Thjodolf z Hvin, Thorbjorn Hornklosi należą jeszcze do czasów przedchrześcijańskich, podobnie jak Egill Skallagrimsson. Poezja skaldyczna pochodzi z Norwegii i w Skandynawii utrzymywała się przez kilkaset lat, ale to Islandia wiodła prym zarówno pod względem liczby skaldów, jak i wysokiego kunsztu utworów. Poezja skaldyczna, rozwijająca się głównie na dworach królewskich islandzkim i norweskim, rozwijała się również za chrześcijaństwa, przeplatając dawne wątki pogańskie z chrześcijańskimi. Poezja skaldów pełni rolę dokumentu historycznego. Zastosowanie – złożenie hołdu władcy (im bardziej kunsztowny wiersz, tym większy hołd; dbałość o formę: metryka i stylistyka – Snorri Sturlusson: czerpanie z rodzimej mitologii oraz zręczne operowanie kenningami). Skaldowie często stosowali: kenning, heiti, drápa, flokkr(dræplingr), lausavísur. Poezja skaldyczna funkcjonowała w Islandii na takich samych usługach jak dzisiaj prasa – służyła do urabiania opinii i wierszem walczono równie dobrze i skutecznie, jak mieczem (np. Gunnlaug z Sagi o Gunnlaugu Wężowym Języku miał zdolność pokonywania wrogów ciętymi ripostami w formie wierszy). Doskonale złożony wiersz pozostawał w pamięci na zawsze i rozchodził się jak Islandia długa i szeroka[1].

Sagi

Śmierć Hervora, bohatera sagi (Nicolai Arbo)

Najcenniejszą częścią starszej literatury islandzkiej są sagi (isl. saga, l.poj.; sögur, l.mn.) – epickie opowieści o bohaterach, pisane prozą, lecz według bardzo ścisłych reguł. Sagi dzielimy na mityczne, historyczne, romantyczne i dydaktyczne. Do najpiękniejszych należy Saga o Njalu (Njáls saga lub Brennu-Njáls saga). Jej bohaterem jest dobry prawnik Nial i zły Mord, treścią zaś – historia trzech rozwodów. Jedną z bardzo nielicznych humorystycznych jest Banda mannia saga (1050–1060). Są to dzieje walki sprytnego plebejusza z potężnymi rodami patrycjuszowskimi.

Liczne sagi prozą rozwinęły się z rodowych podań islandzkich. Íslendingasögur (Historie islandzkie) odznaczają się dużym realizmem i zarazem artyzmem stylizacji. Sagi, takie jak Saga o Egilu (Egils saga lub Egils saga Skallagrímssonar) lub wspomniana już saga mądrego Njala, należą do najwybitniejszych utworów skandynawskiej literatury powszechnej. Również dawne pieśni bohaterskie i baśnie fantastyczne przerabiano w sagi pseudohistoryczne (Fornaldarsögur – Historie z przeszłości). W końcu sagi przejęły niektóre formy i wątki kontynentalnej poezji rycerskiej pochodzenia niemieckiego lub francuskiego (Riddarasaga), co uwidoczniło się zwłaszcza na dworze Haakona Dobrego i doprowadziło do „zlania się” obu gatunków. W drugiej połowie XIII wieku pojawiły się w literaturze skandynawskiej takie opowiadania rycerskie jak Tri-stramssaga, Percevalssaga, Karlamagnu-sarsaga.

Ari Thorgilsson

Do najwybitniejszych pisarzy islandzkich należy Ari Thorgilsson (1067–1148), któremu zawdzięczamy wiadomości o przedchrześcijańskiej historii Islandii. Napisał on dwa wielkie dzieła: Landnámabók (Księga kolonizacji) i Íslendingabók (Księga o Islandczykach). Konungabók (Księga Królów), zawierające dzieje królów norweskich od początku dynastii Ynglingów do śmierci Haralda Sigurdssona. Najciekawsze dzieło Thorgilssona, Landnámabók, składa się z 5 części. W pierwszej podaje krótką historię odkrycia Islandii, w następnych genealogię i historię pierwszych osadników, wraz z dokładnym opisem miejscowości, w których osiedli. Do dziś dzieło to stanowi podstawę dla genealogicznych poszukiwań wielu rodzin islandzkich.

Średniowiecze

W poezji późniejszego średniowiecza pierwsze miejsce zajmują tzw. „rimur” – rymowane i aliterujące ballady, wzorowane pod względem treści na starych francuskich romansach. Najlepsze wydał Einar Fostri pod tytułem Skida rima (ok. 1430). Rimur duchowne zwano diktur; są to przeważnie podania z życia świętych. Najpiękniejszą z tych ballad jest Lilia, żywot Matki Boskiej, napisany przez Eysteina Asgrimssona, mnicha z Holyfell w połowie XIV w.

Wraz z podbojem Islandii przez Norwegię zaczyna się długotrwały okres zupełnego upadku literatury islandzkiej. Pierwsze oznaki odrodzenia literatura islandzka zawdzięcza reformacji. Duże znaczenie dla rozwoju literatury prawniczej ma kodeks autorstwa Ulfjotra, spisany w 930 roku. W XVII wieku manuskrypt tego tekstu znany był pod nazwą Gragas (szara gęś).

Odrodzenie

W 1584 roku wychodzi staraniem biskupa Gudbranda pierwszy pełny przekład Pisma Świętego. Wybitnym poetą był Hallgrimur Petursson (1614–1674), twórca śpiewnych i nadzwyczaj popularnych Hymnów (1666).

Wiek XIX

Świetną tradycję średniowiecznych poetów islandzkich wznawia w XIX wieku Sigurdur Breidfjórd (1798–1846). Hjalmar Jónsson (1796–1875) pisze satyry. Pall Ólafsson (1827–1906) jest najbardziej popularnym nowożytnym poetą islandzkim, autorem niezliczonych Pieśni w stylu staroislandzkim. Þorsteinn Erlingsson (1858–1914) napisał wielki poemat epiczny „Jórundr” o duńskim awanturniku Jórgensenie, który przez czas krótki był królem Islandii, a także kilka ballad. Ze względu na bogaty i silny język Erlingsson jest uważany za jednego z najwybitniejszych poetów skandynawskich przełomu XIX i XX wieku. Bardziej uległa europejskiemu romantyzmowi szkoła Jónasa Hallgrimsona (1807–1845), z której wyszedł wielki poeta miłości i przyrody,

Steingrimur Thorsteinsson (1830–1913), tłumacz Tysiąca i jednej nocy, Śakuntali i Shakespeare’a. Pod wpływem Brandesa (1842– 1927) powstała szkoła współczesna, starająca się staroislandzką tradycję związać z najnowszymi kierunkami europejskimi. Hannes Hafsteinn (1861–1922) w pięknych balladach i licznych erotykach wprowadza do poezji islandzkiej nowe, nieznane wcześniej elementy. Jon Thoroddsen (1819–1868) jest największym i najpoczytniejszym powieściopisarzem islandzkim XIX wieku, a Gestur Palsson (1852–1891) najwybitniejszym nowelistą. Gunnar Gunnarsson należy do najlepiej znanych pisarzy skandynawskich.

Gudmundur Magnusson odtwarza znakomicie życie ludu islandzkiego.

W XIX wieku dramat islandzki jest dopiero w powijakach: pierwszy stały teatr na Islandii założono dopiero pod koniec XIX wieku. Przedwcześnie zmarły Johann Sigurjonsson (1880–1919) stworzył parę dobrych dramatów.

Wiek XX

Tradycja islandzkich sag, ożywiona w XIX wieku, stała się pożywką również dla literatury współczesnej. Dwudziestowieczna literatura islandzka urzekła współczesnego czytelnika, wychowanego w kulcie tradycji śródziemnomorskich, niezwykłym klimatem, ogromną refleksyjnością i bezpretensjonalnością. W 1955 roku Halldór Laxness otrzymał Nagrodę Nobla, która zwróciła uwagę całego świata na niezwykłą, egzotyczną kulturę Islandii.W innych projektach