Szkolnictwo wyższe w Europie Środkowo Wschodniej

Pierwsze uniwersytety środkowoeuropejskie zrodziły się w wyniku zabiegów monarszych wspieranych przez istniejące elity intelektualne. To one wytworzyły duże środowiska naukowe i zdynamizowały rozwój kultury umysłowej. Karol IV Luksemburg jako pierwszy z władców środkowoeuropejskich podjął inicjatywę założenia uniwersytetu dla całej Rzeszy w Pradze. Wybór Pragi na siedzibę uniwersytetu nie był przypadkowy . Miasto to miało bogate tradycje oświatowe i dobrze rozwinięte szkolnictwo . Idea powstania uniwersytetu zrodziła się już w czasach ostatnich Przemyślidów, jednakże Wacławowi II nie starczyło uporu, aby doprowadzić ją do realizacji. Papież Klemens VI bullą z 26 stycznia 1347 r. erygował w Pradze czterowydziałowy uniwersytet, nadając mu przywileje uniwersytetów w Paryżu i Bolonii. Natomiast Karol IV wystawił akt fundacyjny uczelni 7 kwietnia 1348r. jako król czeski, a 14 stycznia 1349r. w Eisenach jako król rzymski ponownie dokument założenia uniwersytetu. Luksemburg zyskał dla swego uniwersytetu wyjątkową jak na ówczesne warunki zgodę Klemensa VI na wydział teologiczny. Wzorem dla tego fakultetu oraz wydziałów atrium i medycyny miał być uniwersytet paryski, zaś dla wydziału prawa kanonicznego i rzymskiego uniwersytet boloński. Z wielkim wysiłkiem starał się o kadrę profesorska dla wydziałów teologii prawa i medycyny, sprowadzając kilku uczonych z Italii. Spory kłopot miał Karol z obsadą katedr teologii i dlatego musiał oprzeć się regensach zakonnych studiów generalnych dominikańskim i augustiańskim. Dopiero fundacja Kolegium Karola w roku 1366, a także oddzielenie się wydziału prawa i powstanie uniwersytetu prawniczego umożliwiły rozwój tego środowiska naukowego. Pierwsi rektorzy byli wybierani spośród studentów i przez studentów, a następni już na wzór paryski . Rządy profesorskie wywołały niezadowolenie studentów wydziału prawa , którzy w 1372 r. odłączyli się od uniwersytetu i wybrali władze według wzorów włoskich . Na uniwersytecie praskim działały cztery nacje : czeska , polska , bawarska i saska. Wieloletnie wysiłki Karola IV pobudziły innych władców do naśladowania cesarza. I tak Kazimierz Wielki fundował uniwersytet w Krakowie (1364), Rudolf IV we Wiedniu(1365), zaś Ludwik wielki W Pecs (1367). Były to uczelnie trójdziałowe( artes, prawo rzymskie i kanoniczne oraz medycyna) oparte na wzorcu bolońsko-padewskim, z wyjątkiem uniwersytetu wiedeńskiego wzorowanego na Paryżu. Rudolf IV zabiegał także o wydział teologii i przeznaczył dlań uposażenie, ale nie uzyskał akceptacji papieskiej. Podobnie jak w przypadku Pragi pozostałe uniwersytety środkowoeuropejskiej Europy z wielkim trudem rozpoczynały swą działalność.

Pierwszy uniwersytet polski powstał w roku 1364 . Uniwersytet powstał w kraju , gdzie już od trzech stuleci trwał rozwój szkolnictwa i oświaty . Rok 1364 rozsławił Kraków w ówczesnej Europie . Po uzyskaniu pozwolenia papieskiego Kazimierz Wielki wystawił 12 maja 1364 r. przywilej erekcyjny dla Uniwersytetu Krakowskiego . Król we wstępie oświadczał , że uniwersytet będzie otwarty nie tylko dla mieszkańców Królestwa Polskiego i krajów sąsiednich , ale i dla przybyszów z dalszych regionów Europy . Król przyrzekał bezpieczeństwo osobiste wszystkim członkom korporacji uniwersyteckiej , a także łaskę monarszą i zachowanie przywilejów uniwersyteckich , jakimi się cieszą scholarze i profesorowie w Bolonii i Padwie . W dokumencie wymienia się wydziały, jakie mają być otwarte na uczelni krakowskiej : prawo kanoniczne , prawo cywilne , nauki lekarskie , sztuki wyzwolone . Król nie otrzymał zgody papieża na otwarcie wydziału teologii . Zostało ustanowione 11 katedr , w tym 5 katedr prawa cywilnego , 3 prawa kanonicznego , 2 medycyny i 1 artium . Uniwersytet miał składać się z trzech fakultetów , z przewagą prawa cywilnego , co nadawało mu charakter uczelni świeckiej.

Kazimierz Wielki zamierzał przenieść na grunt polski dwa modele uniwersyteckie  -  autonomicznego samorządu studenckiego na wzór Padwy i Bolonii oraz praski , podporządkowujący uczelnię władzy królewskiej. Wzorując się na przywilejach uniwersytetów włoskich król przekazywał studentowi-rektorowi , wybranemu przez studentów , zwierzchnictwo nad wszechnicą krakowską . Członkowie uniwersytetu musieli w sprawach cywilnych zwracać się do sądu rektorskiego i nie wolno im było odwoływać się pod karą grzywny do innych sądów , np. miejskich . Wyrok rektora był ostateczny , o ile był zgodny z ustawami . Król nadał także rektorowi jurysdykcję w lżejszych sprawach karnych . Przywilej regulował też postępowanie w sprawach cięższych . Student oskarżony o zbrodnię ciężką , mógł być aresztowany dopiero na podstawie zezwolenia rektora , który uczestniczył następnie także w rozprawie sądowej .

Wzorom włoskim odpowiadało powoływanie każdego roku przez studentów profesorów na katedry . Król jednak zastrzegł sobie prawo zatwierdzania wybranych przez studentów profesorów , upoważnił także swojego kanclerza do przyjmowania egzaminów końcowych oraz nadawania godności i stopni uniwersyteckich . Profesorowie krakowscy mieli otrzymywać od króla stałą pensję . Mimo dużej autonomii wewnętrznej uniwersytet nie miał być wolnym cechem ani instytucją podległą Kościołowi , lecz uprzywilejowanym organem państwowym , powołanym do uprawiania nauki i kształcenia na wyższym poziomie. Przywileje królewskie zostały potwierdzone 12 maja 1364 r. przez władze miejskie Krakowa , a 1 września 1364 r. uzyskały aprobatę papieską z tym , że papież nie zgodził się na to , aby w gestii króla znalazło się nadawanie godności i stopni uniwersyteckich , przekazując uprawnienia w tym zakresie biskupowi krakowskiemu , Bodzancie . Wydanie przywileju erekcyjnego przez króla i załatwienie wszelkich formalności na dworze papieskim nie oznaczało jeszcze , że uniwersytet jest gotów do rozpoczęcia działalności . Od podstaw prawnych i założeń organizacyjnych do wykładów uniwersyteckich droga była jeszcze daleka. Uniwersytet nie miał jeszcze ani wykładowców , ani studentów , ani własnych sal wykładowych . Wiadomości o funkcjonowaniu uniwersytetu są bardzo skromne , prawdopodobnie za życia Kazimierza Wielkiego uczelnia nie rozwinęła szerszej działalności dydaktycznej . Pierwszymi profesorami uczelni kazimierzowskiej byli najprawdopodobniej nadworni lekarze króla , wykształceni za granicą prawnicy z otoczenia króla , wykładowcy szkoły parafialnej . Jeśli chodzi o lokale i pomieszczenia uniwersyteckie , to przypuszczalnie król przygarnął uniwersytet do siebie na zamek wawelski , bowiem wedle przypuszczeń historyków , z całego uniwersytetu funkcjonował wówczas tylko wydział artium . Bardziej prawdopodobne jest przypuszczenie , że uniwersytet mieścił się w wynajętej przez króla na mieście kamienicy . Wraz ze śmiercią króla i arcybiskupa gnieźnieńskiego , uniwersytet utracił założyciela i opiekuna . Nie ma informacji dotyczących funkcjonowania uczelni za panowania króla Ludwika Węgierskiego . Najprawdopodobniej wydział artium działał nadal oczekując lepszych czasów . Po śmierci Ludwika Węgierskiego nastąpił w Polsce okres zamętu i niepokoju o to , co przyniesie najbliższa przyszłość . Młodziutka królowa Jadwiga zapoznawała się dopiero ze sprawami swojego królestwa . Nikt w takiej sytuacji nie przejmował się losami uniwersytetu , znajdującego się we wstępnej fazie rozwoju .

Niepewną sytuację w Polsce postanowili wykorzystać Krzyżacy i podjęli starania zmierzające do otwarcia własnego uniwersytetu . W 1386 r. Zakon uzyskał od papieża przywilej zezwalający na otwarcie uniwersytetu w Chełmnie . Stanowiło to zagrożenie dla przyszłości Uniwersytetu Krakowskiego , gdyż krzyżackie studium generale mogło uzyskać monopol na nauczanie na szczeblu wyższym w północno-wschodniej części Europy . Wykształceni i rozumni Polacy podjęli energiczne działania na rzecz ożywienia lub raczej odrodzenia krakowskiego studium generale . Znaleźli sojusznika w osobie królowej Jadwigi , króla Władysława Jagiełły oraz biskupa krakowskiego .  Odnowieniem uniwersytetu były szczególnie zainteresowane dwie grupy społeczne: wielmoże małopolscy oraz intelektualiści pochodzenia mieszczańskiego .

Podstawowym warunkiem dalszych działań na rzecz odrodzenia uniwersytetu było odbudowanie w Krakowie środowiska naukowego . Zabiegi obojga królestwa w tym kierunku szybko przyniosły efekty . Wkrótce zaczęli wracać do kraju polscy uczeni , przybywali też cudzoziemcy , zachęceni królewską gościnnością i perspektywami pracy . Przypuszcza się , że już w 1397 r. królowa uzyskała od papieża zgodę na założenie wydziału teologicznego . Królowa Jadwiga w swym testamencie przeznaczyła pieniądze , uzyskane ze sprzedaży jej klejnotów i sprzętów., na wsparcie dla ubogich oraz na odbudowę uczelni . W rok po jej śmierci uniwersytet rozpoczął swą działalność . 22 lipca 1400 r. Władysław Jagiełło przekazał uczelni budynek przy ulicy Św. Anny , zakupiony z funduszy królowej , który nazwano Kolegium Królewskim . Tego samego dnia profesorowie wybrali prawnika Stanisława ze Skalbmierza rektorem uczelni . 24 lipca odbyła się ceremonia wpisu w poczet członków uniwersytetu najznakomitszych dostojników Królestwa i uczonych. Na pierwszym miejscu figurowało nazwisko samego króla Władysława Jagiełły jako odnowiciela uczelni .
Na pierwszy rok studiów zapisała się pokaźna liczba scholarów , bo aż ponad 200 osób . 26 lipca 1400 r. odbyła się uroczysta inauguracja roku akademickiego . Dostojni goście i członkowie uniwersytetu wysłuchali wielkiej mowy inauguracyjnej rektora , który przedstawił program ideowy i naukowy uczelni . Biskup krakowski wystąpił z wykładem z prawa kanonicznego . Tegoż dnia król wydał przywilej określający prawne podstawy działalności uniwersytetu . Dokument zawiera potwierdzenie przywilejów nadanych uczelni przez króla Kazimierza Wielkiego . We wstępie podnosi się jako główny cel fundacji pełną chrystianizację Litwy . Podkreśla też rolę mądrości i nauki jako podstaw rozwoju i trwałości państwa oraz podpór tronu królewskiego . Twórcy dokumentu podkreślali również zadania kształcące i wychowawcze uczelni .

Zasady organizacji i strukturę zarządzania uniwersytetu oparto na wzorach Pragi i Paryża . Najwyższą władzę sprawował rektor-profesor , obierany przez mistrzów z ich własnego grona . W praktyce , w ciągu pierwszego ćwierćwiecza istnienia uniwersytetu władze państwowe i kościelne kilkakrotnie narzucały uczelni własnych kandydatów - osoby z zewnątrz . Pierwszy artykuł statutu ogólnouniwersyteckiego  -  były też i statuty wydziałowe  -  stwierdzał , że nad wszystkimi wydziałami ma być jeden rektor . Chodziło tu o uniknięcie wzoru praskiego , gdzie wydział prawa wyodrębnił się w osobny uniwersytet z własnym rektorem. Prawdopodobnie już na początku XV w. w statucie znalazły się sformułowania o nieuznawaniu podziału na nacje , którego nie było także na Uniwersytecie Kazimierza Wielkiego , aczkolwiek nikt nie bronił studentom cudzoziemcom utrzymywania ścisłych kontaktów z ich ziomkami . Rektor sprawował władzę administracyjną i sądową nad społecznością uniwersytecką , reprezentował też uczelnię wobec władz miejskich , króla , władz kościelnych , a także podczas różnych uroczystości , ceremonii itd. W zarządzaniu finansami wspierał go wicekanclerz uniwersytetu , a w egzekwowaniu dyscypliny  -  dziekani . Do rektora należało prowadzenie wpisów studenckich i pobieranie wpisowego , z którego opłacał pedli i pisarzy . Sprawowanie godności rektora nie przynosiło korzyści materialnych  -  wręcz przeciwnie, reprezentowanie uczelni pociągało za sobą znaczne koszty , którymi nie chciano obciążać kasy uniwersyteckiej . Rektorami zostawali więc ci profesorowie , którzy mogli różnorodne wydatki pokrywać z własnej szkatuły . Odnowiony uniwersytet liczył cztery fakultety . Każdy wydział funkcjonował zgodnie ze swoim statutem . Na czele wydziału stał obierany na pół roku dziekan wspierany przez dwóch asystentów . Niezwykle ważne zmiany zaszły w "układzie sił" między poszczególnymi wydziałami uczelni . W fundacji kazimierzowskiej , pozbawionej wydziału teologicznego , dominowały nauki prawne , natomiast w fundacji jagiellońskiej dano przewagę teologii  (aż 11 katedr)  oraz sztukom wyzwolonym  (22 katedry) . Na drugim planie znalazło się prawo kościelne  (8 katedr)  , a na ostatnim miejscu medycyna , reprezentowana przez jedną katedrę , drugą utworzono ponad 100 lat później . Mistrzowie wszystkich wydziałów byli obowiązani do prowadzenia dwóch zajęć każdego dnia : lektury , dysputy lub ćwiczeń . Były to zajęcia obowiązkowe , czyli ordynaria . W czasie świąt i wakacji bakałarze prowadzili zajęcia nadobowiązkowe , czyli extraordynaria . Na wydziale artium podział wykładów obowiązkowych między profesorów odbywał się drogą losowania . Chodziło tu o sprawiedliwy podział dochodów , bowiem wykłady różnych nauk przynosiły różne dochody . Każdy spośród mistrzów wydziału sztuk wyzwolonych musiał się liczyć z ewentualnością wylosowania np. metafizyki , logiki , gramatyki , arytmetyki lub astronomii . Tego rodzaju system sprzyjał zapewne wszechstronności wykładowców , zarazem jednak skutecznie hamował specjalizację naukową . Kandydaci na magistrów sztuk wyzwolonych musieli przestudiować liczne dzieła Arystotelesa , których komentowanie zajmowało ok. 38 miesięcy . Właściwą filozofię Arystotelesa poznawano z jego Metafizyki , którą studiowano 6 miesięcy . Kandydat na magistra sztuk uczył się także astronomii i astrologii oraz teorii muzyki i geometrii euklidesowej . Program na wydziale sztuk był opracowany pod kątem dalszych studiów teologicznych i prawniczych . Duży nacisk położono na prowadzenie dysput i aktywny udział w nich . Wielką uroczystość na wydziale i całej uczelni było święto Arystotelesa . W dniu tym nadawano młodym mistrzom licencje , czyli prawo nauczania .

Na wydziale teologii studia trwały znacznie dłużej , niż na innych wydziałach . Świeżo upieczony mistrz artium aby podjąć studia teologiczne musiał przez dwa lata prowadzić wykłady na swoim wydziale, a dopiero następnie mógł w charakterze studenta słuchać wykładów i dysput teologicznych . Po dwóch latach otrzymywał tytuł baccalaureus cursos biblicus i rozpoczynał czytanie oraz objaśnianie Biblii . Przez dwa lata uczył Biblii młodszych studentów i wygłaszał kazania w czasie mszy uniwersyteckich , a sam słuchał wykładów swoich mistrzów . Po zakończeniu tego kursu uzyskiwał tytuł bakałarza sentencjonariusza , uprawniający go do wykładania Sentencji Piotra Lombarda . Po ok. 8 latach studiów teologicznych mógł uzyskać licentiam promovendi , czyli pozwolenie na uzyskanie tytułu doktora teologii . Był to stopień licencjata potwierdzający kwalifikacje profesorskie . Posiadacze tego stopnia mogli uzyskać następnie tytuł doktora teologii , jeśli zdali odpowiedni egzamin . Studia na wydziale prawa trwały nieco krócej niż teologiczne . Absolwenci ich mieli znacznie szersze możliwości znalezienia miejsc pracy  -  czekały one na nich w kancelariach , urzędach i sądach kościelnych . Niektórym udawało się uzyskać uprawnienia notariusza publicznego . Na Uniwersytecie Krakowskim uczono wprawdzie przez wiele lat tylko prawa kościelnego , studia te wpajały jednak prawniczy sposób rozumowania , dawały też orientację w wielu zagadnieniach świeckich . Tylko nieliczni ubiegali się o stopnie licencjata i doktora praw . Jeśli chodzi o zakwaterowanie członków społeczności uniwersyteckiej , to wprowadzono system kolegialny , zobowiązujący profesorów do wspólnego zamieszkiwania w wyznaczonych kolegiach , a scholarów do zamieszkiwania w bursach . Rozpoczynając swą działalność odrodzony uniwersytet dysponował tylko jednym Kolegium Królewskim , dla profesorów filozofii i teologii . W latach następnych powiększono to kolegium , zakupując sąsiednie domy . Stanowiło ono główną siedzibę uczelni  -  od połowy XV w. nazywano je Kolegium Większym (Collegium Maius) . W 1403 r. otwarto Kolegium Prawnicze , zwane także Kolegium Kanonistów , przy ulicy Grodzkiej , a w jego sąsiedztwie Kolegium Lekarskie , które w połowie XV w. upadło . W 1449 r. powstało Kolegium Mniejsze (Collegium Minus) dla młodych mistrzów wydziału sztuk wyzwolonych . Krótko istniało Kolegium Nowe lub Melsztyńskich , założone w 1464 r.  Odbywały się w nim niektóre wykłady z prawa i sztuk wyzwolonych . Studenci mieszkali w bursach . Najstarszą z nich była tzw. Bursa Ubogich dla studentów filozofii i teologii , głównie Litwinów , ufundowana w połowie XV w. przez profesora Jana Isnera . Kilka burs utworzono dzięki fundacjom społecznym . Szczególnie zasłużyli się na tym polu mieszczanie krakowscy . Warto też wspomnieć Bursę Jerozolimską na 100 miejsc oraz Bursę Prawniczą .