POSTACI LEKÓW ROŚLINNYCH

W lecznictwie prócz leków syntetycznych znaczną rolę odgrywają preparaty surowców roślinnych określone, jako leki naturalne lub fitopreparaty. Preparaty te w najprostszej formie stanowią mieszanki ziołowe lub pojedyncze zioła służące do sporządzania naparów, odwarów i maceratów. Doskonalszą formą są już granulaty, tabletki i kapsułki sporządzane ze sproszkowanych lub zmikronizowanych surowców i ich mieszanin. W technologii leku roślinnego dąży się jednak do wyodrębnienia surowców zielarskich aktywnych zespołów substancji. Takie preparaty standaryzowane, pozbawione substancji balastowych stosuje sie w formie wyciągów gęstych i suchych do sporządzania granulatów, tabletek, kapsułek, past oraz płynnych postaci leku. Wyciągi z surowców roślinnych są też produktem pośrednim do otrzymywania zespołów czynnych (tzw. koncentratów) o dużej aktywności substancji leczniczych ora do izolacji płynnych postaci leku. Surowiec wyjściowy rośliny, który służy do przetwarzania musi spełniać określone normami FP wymagania dotyczące zarówno składu jakościowego jak i ilościowego substancji czynnych oraz zawartości metali ciężkich, obecności pestycydów i zanieczyszczeń mikrobiologicznych. Świeży surowiec zielarski jest materiałem bardzo nietrwałym. Używany jest do otrzymywania niewielkiej grupy preparatów.

Podstawowym procesem stabilizacji (utrwalania) surowców roślinnych jest proces suszenia, gdzie w ściśle określonych warunkach temperaturze przepływu i wilgotności powietrza rośliny tracą 90-95% wody. Zahamowane zostają wówczas procesy enzymatyczne oraz aktywność mikroorganizmów. Do niektórych surowców zielarskich konieczne są specjalne metody stabilizacji Dotyczy to surowców o swoistej budowie chemicznej: estrowej, glikozydowej (np. nasercowe - naparstnica wełnista, konwalia majowa). Często podczas procesów suszenia oraz w tracie przechowywania dochodzi do znacznego zmniejszenia zawartości substancji czynnych, najczęściej w wyniku enzymatycznego rozkładu. W tym wypadku do sporządzania preparatów używa się surowców po ich uprzedniej stabilizacji.

Jakość leczniczych surowców roślinnych w znacznym stopniu zależy od warunków ich przechowywania. Surowce te powinny być chronione przed procesami hydrolizy, utleniania, polimeryzacji czy racemizacji. Więc aby zapobiec tym procesom należy zabezpieczyć je przed wchłanianiem wilgoci, tlenu z powietrza czy destrukcyjnym działaniu światła. Zwiększonej wilgotności najczęściej towarzyszy większe skażenie mikrobiologiczne. FP oraz określone normy zakładowe precyzują dopuszczalna zawartość wody w surowcach suchych.

Ważnym zagadnieniem są surowce zawierające olejki. Ze względu na ich dużą lotność i łatwość utleniania występujących w niej składników, powinny być po prawidłowym suszeniu przechowywane w stanie nierozdrobnionym w szczelnych opakowaniach, w niskiej temperaturze oraz chronione przed nasłonecznieniem. Odpowiednie warunki przechowywania dotyczą także innych grup surowców np. zawierających garbniki, alkaloidy, glikozydy. Monografie FP precyzują nam wymagania, jakim powinny odpowiadać poszczególne surowce. Umożliwia to ujednolicenie surowców, co warunkuje należytą jakość otrzymywanych z nich preparatów. Bardzo ściśle sprecyzowane są wymagania dotyczące jakości surowców silnie działających, które muszą być ściśle standaryzowane, np. ziele konwalii majowej.

Preparaty z roślin świeżych

Do preparatów objętych tą grupą zaliczamy soki, soki stabilizowane oraz alkoholatury.

Soki

Otrzymywane są ze świeżych roślin leczniczych. Wykorzystuje sie do tego celu zielone części nadziemne, owoce oraz części podziemne takie jak cebule, kłącza, korzenie, poprzez wyciśnięcie w prasie ich soku komórkowego. Przed rozdrobnieniem surowiec musi być dokładnie umyty, następnie rozdrobniony, później wyciśnięty, najczęściej w prasach hydraulicznych. Soki zawierają rozpuszczone składniki występujące w świeżych roślinach. Wyciśnięty sok jest mętny wskutek obecności w nim związków wielkocząsteczkowych (białka, pektyny). Po przesączeniu lub odwirowaniu zanieczyszczeń mechanicznych, sok poddawany jest procesom klarowania. W zależności od substancji balastowych i składu substancji leczniczych, proces odbalastowania może przebiegać na zimno lub na ciepło/gorąco.

Soki termolabilne (wrażliwe na temperaturę) pozostawia się na pewien czas w chłodnym miejscu w celu odbalastowania. Po opadnięciu pektyn, białek produkt ponownie się sączy.

Soki, które są odporne na ogrzewanie, klaruje się przez krótkotrwałe ogrzanie do 80 st. W tych warunkach następuje koagulacja białka, strąca się błonnik, chlorofil oraz garbniki, które oddziela się przez sączenie. W takim procesie ogrzewania następuje częściowe unieczynnienie enzymów.

Soki owocowe zawierające duże ilości pektyn klaruje się przy użyciu enzymów hydrolizujących.

Występowanie pektyn w sokach jest niewskazane, ponieważ zmniejszają one wydajność wyciskanego soku na skutek dużej zdolności wiązania wody, utrudniają też sączenie a po ogrzaniu z cukrem lub dodaniu alkoholu - żelują.

Tak sporządzone soki stanowią gotową postać leku lub mogą być przerobione na syropy.

Zagęszczone soki zwłaszcza z surowców witaminowych przerabiane są na proszki metodą suszenia rozpyłowego. Produkty te odpowiednio opakowane i przechowywane służą przede wszystkim, jako corrigensy smaku i barwy wielu postaci leków. Są dzięki temu znacznie trwalsze niż soki płynne.

Trwałość prawidłowo otrzymanych i właściwie przechowywanych soków może wynosić 6-12 miesięcy, a po otworzeniu opakowania przydatność wynosi 7 dni.

Soki stabilizowane

Otrzymywane są ze świeżych surowców roślinnych, ale po wstępnym unieczynnieniu enzymów. Najczęściej do tego celu stosowany jest alkohol etylowy. Świeży surowiec odpowiednio oczyszczony, rozdrobniony poddawany jest stabilizacji parami etanolu 95 st. W autoklawach przez 2-4 h. Tak stabilizowany sok otrzymywany jest z przygotowanego surowca przez macerację rozpuszczalnikiem przygotowanym z alkoholowego płynu wyciągowego, etanolu 95 st. I wody. Czas maceracji jest zróżnicowany. Zależeć będzie od charakteru chemicznego substancji czynnych, od części rośliny stanowiącej surowiec. Po zakończeniu procesu maceracji zbiera się płyn wyciągowy przez obciekanie. Surowiec poddaje się prasowaniu. Otrzymany płyn wyciągowy łączy się z płynem z procesu odciekania. Produkt musi podlegać odbalastowaniu podczas leżakowania w zbiorniku. Następnie po przesączeniu sok dozowany jest do butelek.

Sok z korzenia łopianu – Succus bardanes
Stosowany w zaburzeniach przemiany materii, odtruwający.

Sok z liści brzozy – Succus betules
Pobudzający przesączanie w kłębuszkach nerkowych (polecany w przewlekłych chorobach nerek)

Sok z ziela jeżówki purpurowej – Succus ehinacea
działanie immunostymulujące (zalecany w profilaktyce i leczeniu zakażeń bakteryjnych i wirusowych)

Sok z kwiatów i liści podbiału – Succus farfarae
działanie wykrztuśne ( stosowany w przewlekłych nieżytach górnych dróg oddechowych)

Sok z ziela dziurawca – Succus hyperici
wątroba, przewód pokarmowy (działanie fotouczuleniowe), działanie przeciwdepresyjne

Sok z ziela babki lancetowatej – Succus plantagini
Działa wykrztuśnie rozkurczowo na mięśnie gładkie górnych dróg oddechowych, przeciwzapalnie na błony śluzowe

Sok z mniszka – Succus taraxaci
Pobudza czynność wątroby i wydzielanie soku żołądkowego

Sok z ziela pokrzywy – Succus urticae
działa odtruwająco, remineralizująco w zaburzeniach przemiany materii, w początkowym okresie cukrzycy

Oprócz soków uzyskanych w wyniku prasowania surowców zielarskich, w praktyce farmaceutycznej, jako półprodukty albo materiały pomocnicze używane są także soki, sokożywice, gumożywice, będące naturalnymi wydzielinami niektórych gatunków roślin rosnących w krajach tropikalnych aloe, gummi arabicum z gatunku akacja a także myrra z gatunku kamfora, opium z makowca oraz balsam peruwiański.

Alkoholatury

Są to preparaty otrzymywane przez wytrawianie śliw Zych surowców zielarskich etanolem o stężeniu 80-95 st. Rozdrobniony surowiec poddaje się maceracji przy użyciu alkoholu etylowego. Obecnie otrzymane są wyłącznie alkoholatury stabilizowane, których trwałość jest znacznie większa i wiąże się z inaktywacją enzymów. Wykonuje się to parami wrzącego etanolu, które powodują denaturację części białkowej enzymu. Unieczynnieniu ulęgają hydrolazy, oksydazy, peroksydazy. Czas maceracji wynosi najczęściej 12 h i otrzymany produkt odbalastowuje się poprzez leżakowanie a następnie sączy i dozuje do butelek. Alkoholatury występują pod nazwą intracta.

Intrakt z kwiatostanu głogu – Intractum crataegi
zalecany w przewlekłej niewydolność serca.

Intrakt z ziela melisy – Intractum melissae
uspokajająco, w stanach ogólnego pobudzenia

Intrakt z niedojrzałych nasion kasztanowca – Intractum hippocastani
działa uszczelniająco na ściany naczyń krwionośnych (zalecany w owrzodzeniach żylaków i hemoroidach)

Intrakt z korzeni kozłka – Intractum valerianae
działa uspokajająco, w stanach pobudzenia nerwowego, nerwicach wegetatywnych, trudnościach w zasypianiu

Intrakt z ziela dziurawca – Intractum hyperici
stosowany w chorobach wątroby, dróg żółciowych

Preparaty z roślin suchych

Najprostszym preparatem są zioła(species). Są postacią leku w skład, którego wchodzi jeden lub w przypadku mieszanek ziołowych więcej odpowiednio rozdrobnionych surowców zielarskich przeznaczonych do wytrawiania najczęściej wodą lub innego sposobu użytkowania.

Oprócz samych ziół mogą również zawierać dodatek innych substancji leczniczych np. olejków eterycznych, soli (np. bromków) oraz surowców roślinnych poprawiających ich smak i barwę. Ziółka głównie służą do sporządzania w warunkach domowych wyciągów wodnych do użytku wewnętrznego. Zewnętrznie mogą być również stosowane do kąpieli, płukania włosów, okładów zmiękczających (cataplasma) np. mielone nasiona kozieradki. Można również przygotowywać okłady rozgrzewające np. z nasion gorczycy. Mieszanki ziół bywają również przygotowywane w postaci papierosów przeciwastmatycznych. Surowce służące do przyrządzania mieszanek ziołowych powinny być rozdrobnione i przesiane przez odpowiednie sita, ale kwiatów, kwiatostanów, owoców i nasion nie należy rozdrabniać, jeżeli monografie szczegółowe nie podaja inaczej. Zioła przeznaczone do użytku wewnętrznego nie powinny zawierać składników silnie działających. Mieszanki ziołowe pakowane są w torebki papierowe, zgrzewane, a papier ten powinien być powleczony warstwą tworzywa sztucznego zapobiegającego utracie niektórych lotnych składników olejków eterycznych, a także warstw ta zabezpiecza przed wchłanianiem wilgoci. Ziółka mogą być także przygotowywane w postaci torebeczek do jednorazowego użytku, tzw. Fixów. W każdej z torebek musi być odpowiednio dobrana ilość surowca, warunkująca otrzymanie w sporządzonym wyciągu właściwej dawki substancji czynnej. Niekiedy zioła mogą być przygotowywane w postaci tabletek. Sproszkowane surowce roślinne razem z substancjami pomocniczymi tabletkuje się bezpośrednio lub po uprzednim zgranulowaniu. W obrocie istnieją również granulaty lecznicze przygotowane ze sproszkowanych surowców roślinnych np. urogran (drogi moczowe), cholegran (wątroba i żołądek), normogran (przeczyszczanie) oraz kapsułki ze zmikronizowanych związków roślinnych, zwłaszcza ich mieszanin. Dogodną formą są także instant służące do sporządzania herbatek ziołowych ex tempore (przed użyciem) np. plantex. Stanowią one mieszaninę wyciągów wysuszonych rozpyłowo, niekiedy z dodatkiem substancji solubilizujacych. Mogą być one przygotowywane w postaci proszków lub mikrogranulatów pakowanych w opakowania jednorazowe.

Metody ekstrakcji

Maceraty, odwary, napary to płynne, świeżo sporządzane wyciągi wodne z surowców roślinnych, charakteryzujące się mała trwałością. Otrzymuje się je rzez krótkotrwałe wytrawianie przepisowo rozdrobnionego surowca. Do ich otrzymywania, jako materiału wyjściowego używa się różnych części roślin leczniczych, n. liście, kwiaty, kłącza, korzeń oraz nasiona. Ilość surowca oraz ilość wody służących do sporządzania tych wyciągów jest określona indywidualnie i uwarunkowana koniecznością otrzymania określonego stężenia substancji czynnych. Do przygotowania naparów, odwarów i maceratów w warunkach domowych nie stosuje się surowców silnie działających, ze względu na brak możliwości standaryzacji tych form leków. Wytrawianie surowca w przypadku maceratów sporządza się w temperaturze pokojowej, natomiast przy otrzymywaniu naparów i odwarów stosuje się temperaturę wrzącej łaźni wodnej, używając do tego ceramicznej infuzorki.

Sporządzanie maceratów – Macerationes

Surowiec grubo rozdrobniony (np. korzeń prawoślazu) lub cały (np. nasiona lnu) opłukuje się niewielką ilością wody, umieszcza się je na gazie, następnie przenosi do naczynia, zalewa przepisaną ilością wody o temperaturze pokojowej, dokładnie miesza i pozostawia na 30 minut. Po tym czasie wyciąg przecedza się przez podwójnie złożoną gazę. Surowiec dodatkowo przepłukuje się wodą i płynem tym uzupełnia się macerat do przepisanej ilości. Nasiona lnu wytrawia się w całości, ponieważ zawarty w nich śluz występuje w zewnętrznej warstwie naskórka (epidermie). Surowców śluzowych nie wytrawia się w podwyższonej temperaturze gdyż śluz łatwo przechodzi do roztworu w temperaturze pokojowej. Użycie gorącej wody spowodowałoby przejście do rozpuszczalnika skrobi, białek (składników niepotrzebnych, powodujących zmętnienie maceratu.

Sporządzanie naparów – Infusa

Rozdrobniony surowiec zalewa się w rozgrzanej infuzorce przepisaną ilością wody i wstawia do wrzącej łaźni wodnej na 15 minut, często mieszając. Następnie infuzorkę zdejmuje się z łaźni wodnej i odstawia na kolejne 15 minut. Po tym czasie otrzymany napar cedzimy przez gazę, a pozostały surowiec przepłukuje się wrzącą wodą, którą uzupełnia się napar do przepisanej ilości. Napary sporządza się z surowców zawierających glikozydy o działaniu nasercowym, które ulegają rozkładowi pod wpływem enzymów występujących w surowcu. Zalanie surowca wrzącą wodą unieczynnia te enzymy, a krótkie ogrzewanie przez 15 minut nie ma większego wpływu na rozkład substancji czynnych.

Sporządzanie odwarów – Decocta

Rozdrobniony surowiec zalewa się w infuzorce przepisaną ilością wody o temperaturze pokojowej. Starannie miesza i przykrywa wstawiając do łaźni wodnej. Podczas ogrzewania temperatura w infuzorce powinna przynajmniej przez 30 minut utrzymywać się powyżej 90 st. Jeżeli w infuzorce normalnej wielkości znajduje się 100-200 gram wody, wystarczy całość ogrzewać przez 45 minut. Następnie zawartość naczynia cedzimy przez gazę. Pozostały surowiec przepłukuje się wrzącą wodą i uzupełnia odwar do przepisanej objętości cedząc przez uprzedni użytą gazę. W postaci odwarów wykonuje się wyciągi z tych surowców, których składniki czynne nie są wrażliwe na temperaturę oraz z surowców twardych o zwartej istocie śródtkankowej (kora, korzeń, kłącza). Z surowców zawierających alkaloidy lub saponiny kwaśne, przygotowanie odwarów wymaga pewnych modyfikacji.

W celu lepszego wytrawienia składników czynnych do surowców alkaloidowych dodawany jest kwas cytrynowy, natomiast do surowców saponinowych dodawany jest wodorowęglan sodu. W środowisku kwaśnym alkaloidy, które występują w surowcach roślinnych najczęściej w postaci związanej z kwasami organicznymi przechodzą w łatwiej rozpuszczalne sole.

Odwar z korzenia wymiotnicy można przygotować w sposób uproszczony poprzez rozpuszczenie w wodzie suchego wyciągu. Wyciąg ten ściśle mianowany zawiera taką samą ilość alkaloidów, jaka występuje w surowcu. Zamiast jednej części surowca stosuje się jedną część wyciągu suchego.

Wytrawianie saponin kwaśnych najkorzystniej zachodzi przy pH około 7. Aby to uzyskać, zobojętnia się środowisko wodorowęglanem sodu.

W ten sposób przygotowuje się odwary z korzenia pierwiosnka wiosennego i korzenia krzyżownicy. Odwar z korzenia mydlnicy nie wymaga alkalizowania środowiska, ponieważ występujące w surowcu saponiny są dobrze rozpuszczalne w lekko kwaśnej wodzie.

Ze względu na ograniczoną trwałość w środowisku wodnym wytrawianych składników czynnych, a także ze względu na możliwość skażenia mikrobiologicznego, maceraty, napary i odwary sporządza się ex tempore z adnotacją ZUŻYĆ W CIĄGU 7 DNI, PRZECHOWYWAĆ W SUCHYM MIEJSCU.

Nalewki – Tincture

Są to płynne niezagęszczone preparaty, otrzymywane w wyniku wytrawienia suchych surowców roślinnych lub przez rozpuszczenie wyciągów suchych. Jako rozpuszczalnik stosowany jest alkohol etylowy i jego mieszaniny z wodą a bardzo rzadko eter etylowy. Nalewki sporządzane przez wytrawianie jednego rodzaju surowca określa się jako nalewki proste – Tincture simplices. Przygotowane przez wytrawienie kilku różnych surowców określa się jako nalewki złożone – Tincture composite. Wg Farmakopei Polskiej nalewki sporządza się przez wytrawienie rozdrobnionych surowców roślinnych określonym rozpuszczalnikiem metodą maceracji lub perkolacji. Najczęściej jest to etanol 70 st. Dopuszcza się stosowanie innych sposobów zapewniających uzyskanie nalewki odpowiadającej wymaganiom FP lub normom. Jednym z warunków optymalnego uzyskania wytrawiania surowca jest jego odpowiednie rozdrobnienie. Niektóre FP wprowadziły sposób przygotowania nalewek przez rozpuszczenie wyciągów suchych. Jest ono głównie stosowane do pozyskiwania nalewek alkaloidowych. Inne rozwiązania FP umożliwiają przygotowanie nalewek złożonych przez zmieszanie gotowych nalewek prostych. Wadą tego rozwiązania jest możliwość zmian fizykochemicznych związanych z użyciem nalewek prostych o różnym stężeniu etanolu.

Kolejnym czynnikiem decydującym o prawidłowym przebiegu wytrawiania składników czynnych jest prawidłowy wybór rozpuszczalnika. Tradycjonalnie większość nalewek sporządza się przy użyciu etanolu 70 st. Ale nie we wszystkich przypadkach zapewnia to otrzymanie preparatu o określonym terminie trwałości. Nalewki z surowców silnie działających przygotowuje się metodą perkolacji stosując proporcję 1 część masy surowca na 10 części masy rozpuszczalnika i doprowadza do wymaganej zawartości substancji czynnych. W przypadku przygotowywania nalewek z surowców nie zawierających substancji silnie działających, stosuje się przeważnie metodę maceracji w proporcji 1 część masy surowca na 5 części masy rozpuszczalnika. Materiały wyjściowe o strukturze bezkomórkowej (opium) wytrawia się przez macerację grubo sproszkowanego surowca.

Trwałość nalewek jest na ogół ograniczona, ponieważ rozpuszczone w nich koloidalne składniki wielkocząsteczkowe ulegają z czasem koagulacji i w czasie dłuższego przechowywania wydzielają się w postaci osadu. Zjawisko to może być przyczyną zmniejszania się zawartości związków czynnych na skutek ich adsorpcji na powierzchni wytrąconego osadu. Jedną z przyczyn niepożądanych zmian katalizujących reakcje chemiczne typu utlenianie i hydroliza jest światło. Ujemny wpływ na trwałość nalewek ma również zmniejszanie się ilości etanolu na skutej jego wyparowywania, dlatego też wszystkie nalewki powinny być przechowywane w ciemnych butelkach, szczelnie zamknięte, w temperaturze pokojowej. Wymagania strawione przez FP określają, że nalewka powinna być przezroczysta, o właściwym zapachu, smaku i barwie. Oznacza się w nich gęstość, zawartość etanolu, zawartość substancji czynnych oraz suchą pozostałość. Czasami wymagane jest oznaczenie zawartości metali ciężkich.

Nalewka kozłkowa – krople walerianowe – Tinctura polemoni – Tinctura valerianae
Jest lekiem uspokajającym. Surowcem wyjściowym jest część podziemna kozłka lekarskiego wysuszona w temperaturze nieprzekraczającej 35 st. Sporządza się ją przez 7dniową macerację grubo sproszkowanego surowca etanolem 70 st. W stosunku 1:5. Preparaty sporządzane ze świeżych korzeni kozłka wykazują aromatyczny zapach estrów kwasu izowalerianowego występujących w olejku eterycznym. Rozpad tych estrów podczas suszenia surowca powoduje wystąpienie nieprzyjemnego i silnego zapachu kwasu izowalerianowego. Zmiany zachodzące w surowcu podczas jego suszenia są powodem innego składu substancji czynnych występujących w nalewce, a innego w intraktach z kozłka.

Nalewka z korzenia wymiotnicy – Tinctura ipecacuana
jest to żółtobrunatna ciecz o gorzkim smaku, która powinna zawierać od 0,19 do 0,21% alkaloidów obliczonych jako emetyna. Nalewkę taką sporządza się metodą perkolacji mianowanego korzenia wymiotnicy etanolem 70 st. Surowcem wyjściowym jest sproszkowany korzeń wymiotnicy zawierający zespół alkaloidów izochinolinowych głównie emetynę w ilości nie więcej niż 2%. Wytrawienie surowca przeprowadza się wykorzystując do tego celu 90% przepisanej ilości rozpuszczalnika. W otrzymanym perkolacie oznacza się zawartość emetyny i w razie potrzeby rozcieńcza się 70 st. Etanolem. Nalewka ta dzięki zawartym alkaloidom zastosowana w małych dawkach działa wykrztuśnie natomiast w większych dawkach wymiotnie. Należy ona do wykazu B.

Przykładem nalewki złożonej jest nalewka gorzka – krople gorzkie – Tinctura amara
Otrzymuje się ją przez wytrawienie 70 st. Etanolem korzenia goryczki, liścia bobrka i naowocni pomarańczy. Umieszcza się wszystkie składniki w maceratorze, dodaje rozpuszczalnika i maceruje przez 7 dni. Jest to preparat zwiększający łaknienie, poprawiający trawienie. Jakość nalewki określa się przez oznaczenie wskaźnika goryczy. Nie może być on mniejszy niż 3500. Wskaźnik ten oznacza największe rozcieńczenie tej nalewki, przy którym wyczuwalny jest jeszcze gorzki smak.

Wyciągi – Extracta

Są to zagęszczone preparaty roślinne otrzymywane przez wytrawienie wysuszonego rozdrobnionego surowca, ściśle określonym rozpuszczalnikiem. Najczęściej jest to alkohol etylowy, woda, ich mieszaniny, ale przy wykorzystywaniu wyciągów jako półprzewodników mogą być też stosowane inne rozpuszczalniki. Wyciągi otrzymywane są metodą maceracji, perkolacji, podwójnej perkolacji lub innymi jeszcze metodami które pozwalają na otrzymywanie preparatu odpowiadającego wymaganiom farmakopealnym lub normom.

W zależności od stopnia zagęszczenia wyróżnia się następujące rodzaje wyciągów:

1. Wyciągi płynne – Extracta fluida

Różnią się od nalewek większym stężeniem składników czynnych. 1 część wyciągu odpowiada 1 części surowca.

Powinny być przezroczyste, o barwie, zapachu i smaku właściwym dla wytrawianego surowca. Oznacza się w nich zawartość substancji czynnych, tożsamość, suchą pozostałość. Określa się też ich gęstość, zawartość etanolu oraz zanieczyszczenia metalami ciężkimi. Trwałość ich jest zbliżona do trwałości nalewek.

Płynny wyciąg z korzenia pokrzyku – Belladonnae extracta fluida
Sporządzany jest przez perkolację grubo sproszkowanego surowca etanolem 80st. Po zebraniu 85 części wycieku wytrawianie prowadzi się dalej aż do wyczerpania surowca. W otrzymanym wyciągu oznacza się zawartość alkaloidów, która powinna wynosić nie mniej niż 0,35% i nie więcej niż 0,40% alkaloidów obliczonych jako hioscyjamina. W razie potrzeby rozcieńcza się etanolem 80st. Do przepisanego stężenia. Surowcem wyjściowym jest korzeń pokrzyku ponieważ wyciąg płynny otrzymywany z liści jest mniej trwały, wytrąca się w nim zielony osad.
Płynny wyciąg z korzenia pokrzyku należy do wykazu B.

Płynny wyciąg tymiankowy – Thymi extracta fluida
Jest on ciemnobrunatną cieczą o swoistym silnym zapachu i smaku. Surowieć wyjściowy to ziele tymianku. Tymianek zawiera znaczne ilości olejków eterycznych, których głównym składnikiem jest tymol i korwakrol (do 40%). Oprócz olejków w surowcu są jeszcze garbniki, gorycze, saponiny oraz glikozydy flawonoidowe. Wyciąg tymiankowy płynny sporządza się metodą perkolacji ale w sposób modyfikowany – stosując dwa rozpuszczalniki. Pierwszy służy do zwilżenia surowca, drugi do przeprowadzenia perkolacji. Rezygnuje się z zagęszczania płynu wyciągowego aby uniknąć strat składników lotnych. Wyciąg tymiankowy płynny ułatwia odkrztuszanie, stosowany jest w nieżytach górnych dróg oddechowych, w stanach zapalnych gardła, oskrzeli z utrudnionym odkrztuszaniem.

Inną formą wyciągów płynnych SA wyciągi olejowe. Do wytrawienia suchego surowca używa się jako rozpuszczalnika olejów roślinnych. Wytrawieniu ulęgają składniki o charakterze liofilowym. Do wytrawiania stosuje się metodę maceracji, w warunkach przemysłowych stosuje się maceratory z mieszadłem i możliwością prowadzenia procesu ekstrakcji w podwyższonej temperaturze. Zbiera się płyn wyciągowy przez odciekanie, pozostały surowiec poddaje sprasowaniu. Połączone płyny wyciągowe sączy się. Wyciągi olejowe są często stosowane jako półprodukty do sporządzania emulsji, maści, kremów, preparatów kosmetycznych. Jako preparaty o znaczeniu dermatologicznym wykorzystane są: olej z łopianu – Oleum bardanae, olej z kwiatów nagietka – Oleum callendulae
Głównie dla potrzeb przemysłu kosmetycznego do sporządzania wyciągów olejowych w zależności od przeznaczenia stosuje się olej parafinowy glicerol, glikol propylenowy.

2. Wyciągi gęste – Extracta spissa

Zawierają do 30% wody, co powoduje że są stosunkowo nietrwałe podatne na rozwój mikroflory oraz zmiany charakteru składników czynnych spowodowane działalnością enzymów. Stanowią jednak cenny półprodukt do dalszego przerobu przy otrzymywaniu granulatów, tabletek, stanowiąc dobrą substancje wiążącą. Jako rozpuszczalnik stosowany jest etanol w mieszaninie z wodą bądź woda. Oznacza się w nich zawartość substancji czynnych, metali ciężkich oraz czystość mikrobiologiczną.

3. Wyciągi suche – Extracta sicca

S a doskonałym produktem do sporządzania suchych postaci leku takich jak tabletki, kapsułki. Maja one konsystencję suchego proszku, a sporządza się je przez odparowanie rozpuszczalnika z płynu wyciągowego. Najczęściej oddestylowuje się go pod zmniejszonym ciśnieniem. Według FP zawartość wody nie może przekraczać 5%. Podczas suszenia rozpyłowego często dodawane są substancje pomocnicze takie jak maltodekstryny, syrop skrobiowy, glukoza, skrobia, krzemionka koloidalna, celuloza i jej pochodne, co powoduje, że otrzymany produkt wykazuje ograniczoną higroskopijność. W wyciągach suchych oznacza się zawartość substancji czynnych, straty po suszeniu, zanieczyszczenia metalami ciężkimi oraz zanieczyszczenia mikrobiologiczne. Spośród preparatów i półproduktów otrzymywanych przez wytrawianie roślin suchych, wyciągi suche stanowią najtrwalszą postać pod warunkiem właściwego ich wytrawiania. Ze względu na ich silną higroskopijność, powinny być przechowywane w szczelnie zamkniętych naczyniach nad środkami osuszającymi lub w pojemnikach zawierających w nakrętce wkładkę z substancją osuszającą. Wyciągi suche stosowane są w praktyce aptecznej do sporządzania proszków oraz otrzymywania mniej stężonych przetworów, np. wyciągów płynnych, nalewek, syropów. Preparaty otrzymywane przez rozpuszczenie mianowanych wyciągów nie wymagają już normalizacji. Wyciągi suche otrzymane na drodze ekstrakcji surowców roślinnych wodą mogą być stosowane jako herbatki instant (Plantex – wyciąg kopru).

Suchy wyciąg z pokrzyku – Extractum belladonnae siccum
Otrzymywany jest metodą perkolacji z liści pokrzyku. Wytrawianie surowca przeprowadza się etanolem 70st. Do wyczerpania surowca, co sprawdza się w ostatnich partiach perko latu reakcją na obecność alkaloidów. Oddestylowuje się płyn wyciągowy a pozostałość suszy w sposób zabezpieczający przed racemizacją hioscyjaminy. Suchy wyciąg pokrzyku nie rozpuszcza się całkowicie w wodzie, a końcowy preparat powinien zawierać nie mniej niż 1,4% i nie więcej niż 1,6% alkaloidów tropanowych. Ze względu na dużą higroskopijność musi być przechowywany w szczelnie zamkniętym opakowaniu nad środkami osuszającymi. W preparatyce aptecznej często higroskopijność tego wyciągu jest ograniczana poprzez dodatek substancji obojętnej, najczęściej laktozy w stosunku 1:1. Wyciąg ten jest najczęściej stosowany w lecznictwie a występujący w nim zespół związków tropanowych wykazuje działanie rozkurczające. Podczas sporządzania wyciągu należy szczególnie zabezpieczyć hioscyjaminę przed racemizacją oraz dostępem wilgoci. W niewłaściwych warunkach hioscyjamina przechodzi w racemiczną atropinę która wykazuje działanie dwuipółkrotnie słabsze i łatwo ulega hydrolizie. Stąd oddestylowanie rozpuszczalnika może być w temperaturze 40-50st. C lub metodą suszenia rozpyłowego

Suchy wyciąg z lukrecji – Extractum glycerrhize siccum
Sporządzany jest przez dwukrotną maceracją korzenia lukrecji wodą z dodatkiem amoniaku. Obecność amoniaku ułatwia wytrawienie kwasu glicyryzynowego który jest głównym związkiem saponin trójterpenowych w tym surowcu. Zastosowanie tego wyciągu jest różne. Działa silnie wykrztuśnie, służy do sporządzania mixtury solvens. Ma działanie rozkurczające, przeciwzapalne w chorobie wrzodowej żołądka i dwunastnicy, ale większe jego dawki mogą powodować działanie niepożądane w postaci obrzęków, zakłóceń w gospodarce wodno-elektrolitowej na skutek zatrzymania jonów sodu. Objawy takie wykazuje kwas glicyryzynowy.

Wody aromatyczne – Aquae aromaticae

Są to bezbarwne, przezroczyste, czasem lekko opalizujące rozcieńczone wodne roztwory olejków eterycznych. Ze względu na niejednorodny skład chemiczny są one układem o częściowej dyspersji molekularnej i koloidalnej. Otrzymuje się je przez poddanie olejkowych surowców zielarskich destylacji z parą wodną lub przez rozpuszczenie olejków eterycznych w wodzie najczęściej w stosunku 1 część olejku do 1000 części wody. Wody aromatyczne wykorzystywane są najczęściej jako corrigensy smakowe oraz jako wspomagające (adiuvans) np. woda miętowa, koprowa.

1. Otrzymywanie wody aromatycznej przez destylację z parą wodną surowców zielarskich

Metodą tą otrzymuje się głównie olejki eteryczne, natomiast wodą aromatyczną jest destylat powstały o oddzieleniu olejków eterycznych od fazy wodnej. Po otrzymaniu wyłącznie wody aromatycznej destyluje się niewielkie ilości surowca roślinnego.

2. Rozpuszczanie olejku eterycznego bez korzystania z substancji pomocniczych

W tym celu olejek miesza się ze świeżo przegotowaną i ostudzoną do 40-50st. C wodą destylowaną w stosunku 1:1000. Wytrząsa się kilkakrotnie w ciągu godziny (5-6 razy po 5 min.) i pozostawia w temperaturze pokojowej na 24 godziny. Po tym czasie przesącza się roztwór przez bibułę. W taki sposób właśnie otrzymuje się wodę różaną – aquae rosae.

3. Rozcieranie olejku eterycznego z talkiem

Olejek eteryczny rozciera się w moździerzu z dziesięciokrotną ilością talku i po roztarciu miesza się z wodą oczyszczoną, świeżo przegotowana i ostudzoną do 40-50st. C. Następnie mieszaninę wytrząsa się kilkakrotnie po 10 min. Pozostawia się to do odstania talku i przesącza przez bibułę. W przypadku gdy otrzymany przesącz jest mętny, sączy się go ponownie do otrzymania klarownej wody aromatycznej. Ucieranie z talkiem ma na celu rozwinięcie powierzchnie olejku, co ułatwia rozpuszczanie substancji hydrofilnych. W ten sposób otrzymujemy wodę koprową – foeniculi aquae oraz wodę miętową – menthe piperite aquae. Stosowane są one do leków regulujących trawienie oraz w zaburzeniach przewodu pokarmowego, chorobach wątroby, dróg żółciowych oraz jako corrigensy smakowe.

4. Rozpuszczane olejków eterycznych za pomocą pośredników rozpuszczania – solubilizatorów.

W praktyce wykorzystuje się do tego polisorbaty. W procesie solubilizacji micelarnej znaczna część olejku eterycznego wnika do niepolarnego wnętrza miceli tenzydu co pozwala na uzyskanie wody aromatycznej o stężeniu dziesięciokrotnie większym. Tak otrzymaną wodę aromatyczną należy przed użyciem odpowiednio rozcieńczyć. Woda ta nosi nazwę Aquae aromatica concentrata.

Dzięki niektórym technikom udaje się uzyskać w praktyce stałą formę olejków eterycznych trwalszą i możliwą do uformowania i dozowania, np. metodą koacerwacji otrzymuje się mikrokapsułki a jeszcze nowszym rozwiązaniem technologicznym jest udział cyklodekstryn we wnętrzu których zamknięte są olejki eteryczne. Tak utworzone związki nie mają charakterystycznego zapachu olejków ale uwalniają go w środowisku wodnym.

Oleje tłuste

Otrzymywane są z nasion lub ich zarodków roślin leczniczych najczęściej poprzez wyciskanie w prasie, rzadziej przez ekstrakcję. Ze względu na bardzo labilny (chwiejny) charakter niektórych olejów roślinnych do ich otrzymywania muszą być używane odpowiednie parametry temperatury oraz ochronna atmosfera azotu. Drugim czynnikiem stabilizującym oleje jest dodatek przeciwutleniaczy – tokoferoli. Zapobiegają one procesom autooksydacji (samoutleniania) charakterystycznym dla kwasów tłuszczowych nienasyconych, np. kwas γ-linolenowy. Trwałość ich można również zwiększyć poprzez umieszczenie ich jako preparatów w miękkich kapsułkach żelatynowych. Oleje z nasion roślin leczniczych biorą udział w procesach biosyntezy prostaglandyn. Wykazują też działanie przeciwmiażdżycowe, przeciwprostatowe. Są to fitosterole uzyskiwane z zarodków kukurydzy, z nasion dyni oleistej. Duży jest również udział kwasów Omega-3, Omega-6, otrzymywanych z olejów roślinnych np. z portulaki siewnej, olej z nasion wiesiołka (działanie przeciwmiażdżycowe).

Syropy – Sirupi

Płynna postać leku przeznaczona do podawania doustnego o słodkim smaku zwiększonej lepkości i gęstości. Najczęściej są to stężone roztwory sacharozy innych cukrów lub alkoholi wielowodorotlenowych w wodzie, wyciągach roślinnych, sokach owocowych lub ich mieszaninach. Mogą one zawierać substancje lecznicze, które będą w nich najczęściej rozpuszczone ale mogą być tez zawieszone. Trwałość wykazują nasycone roztwory cukru ze względu na wysokie ciśnienie osmotyczne.

Najprostszym syropem stosowanym często jako corrigens smakowy jest Sirupus simplex, będący nośnikiem wielu substancji leczniczych. Najczęściej stężenie cukru w nim wynosi 64%. W roztworach 64% ciśnienie osmotyczne jest wystarczająco duże aby powstrzymać wzrost drobnoustrojów. Poniżej tego stężenia mikroorganizmy osmofilne mają zdolność enzymatycznego rozkładu sacharozy na cukry proste. Powstaje tzw. Cukier inwertowany dalej obniżając pH cukru inwertowanego spada pH preparatu. W syropach możliwa jest również fermentacja alkoholowa wywołana przez drożdże. W syropach istnieje możliwość wykrystalizowania cukru przy zmianach temperatury. Aby temu zapobiec dodawany jest glicerol lub sorbitol albo cukier inwertowany. Syropy mogą zawierać substancje pomocnicze – środki konserwujące, ale również przeciwutleniacze i corrigensy. Wymaga się aby wszystkie środki pomocnicze nie wpływały na działanie farmakologiczne oraz nie wywierały własnego działania i nie wpływały na trwałość i dostępność leku.

Substancje konserwujące:
- kwas benzoesowy
- benzoesan sodu
- mieszaniny estru metylowego i propylowego, kwasu p-hydroksybenzoesowego (nipagina, aseptina, paraben)

Przeciwutleniacze:
- pirosiarczyn sodu
- siarczyn sodu

Aktywność przeciw drobnoustrojom wykazują obecne w niektórych syropach olejki eteryczny takie jak tymol, mentol. Jako substancje poprawiające smak i zapach mogą być stosowane środki syntetyczne np. wanilina, również karmel, esencje smakowe (olejek pomarańczowy, cytrynowy, esencja bananowa). Sacharoza jako podstawowy składnik syropów może być zastępowana sorbitolem, glicerolem, zwłaszcza w przypadku syropów dla diabetyków. Jako substancja słodząca stosowany jest cyklaminian sodu, aspartan lub sacharyna.

Syropy, w skład których wchodzą wyciągi roślinne otrzymuje się przez rozpuszczenie w nich cukru na gorąco (np. syrop prawoślazowy) lub na zimno – łączenie wyciągu z syropem prostym, aby zapobiec utracie lotnych składników czynnych (np. syrop tymiankowy złożony). Syropy zawierające substancje lotne należy przygotowywać w temperaturze do 30st. C.

Oprócz syropów FP (prosty, prawoślazowy, z naowocni pomarańczy, tymiankowy) w lecznictwie stosowane są również syropy w chorobach dróg oddechowych, gdzie zawarte w nich substancje wykazują działanie mukolityczne (rozrzedzające śluz), a także ułatwiające wykrztuszanie oraz syropy działające przeciwkaszlowo, zawierające bromowodorek dekstrometorpenu. W postaci syropów stosowane są również niektóre antybiotyki (np. amoksycylina) a także syropy zawierające substancje lecznicze o działaniu przeciwbólowym, przeciwzapalnym, przeciwgorączkowym. Działanie takie wykazuje np. paracetamol który może być stosowany u pacjentów uczulonych na pochodne kwasu salicylowego. Stężone roztwory sacharozy są również nośnikami związków wapnia. Substancjami leczniczymi są tu dobrze przyswajalne sole wapniowe. Syropy te stosowane są w uczuleniach, stanach zapalnych. W postaci syropów znamy również hydroksyzynę (lek uspokajający), również leki przeciwhistaminowe, przeciwalergiczne(klemastyna, ketofilen). Są też syropy o działaniu przeczyszczającym (lactulesa), a także syrop relax (korzeń rzewienia, kora kruszyny, owoc kopru). Dzieciom do 7r.ż. nie powinno się podawać syropów zawierających etanol.

Eliksiry

Są preparatami zbliżonymi do syropów. Są to wodno- alkoholowe roztwory sacharozy lub alkoholi wielowodorotlenowych, w których stężenie jest mniejsze niż w syropach. Stąd też preparaty te wykazują mniejsza lepkość. Aby zwiększyć ją zalecany jest dodatek pochodnych celulozy. Dzięki obecności etanolu, eliksiry mogą zawierać substancje lecznicze trudniej rozpuszczalne w wodzie a zawartość etanolu zależy od właściwości substancji wchodzących w skład preparatu. Etanol może jednak wykazywać niekorzystne działanie farmakologiczne dlatego też część jego zastępowana jest glicerolem lub glikolem propylenowym. Eliksiry zawierają w swoim składzie substancje poprawiające smak i zapach. Są to przede wszystkim olejki eteryczne (cytrynowy, pomarańczowy). W składzie niektórych eliksirów są również sztuczne środki słodzące. Etanol w połączeniu z olejkami eterycznymi, pełni rolę środków konserwujących. Przy sporządzaniu eliksirów oddzielnie rozpuszcza się składniki rozpuszczalne w wodzie i oddzielnie rozpuszczalne w alkoholu. Następnie roztwór wodny dodaje się do alkoholowego i dobrze miesza. Najczęściej taką mieszaninę pozostawia się na dłuższy czas, w celu wysycenia olejkami eterycznymi. W przypadku nadmiaru olejku pojawia się opalescencja. Aby temu zapobiec taki eliksir wytrząsa się z talkiem i klarowny roztwór odsącza. Rozpuszczalność olejków eterycznych w eliksirach zwiększa obecność glicerolu, sorbitolu albo glikolu propylenowego. Eliksiry powinny być przechowywane w tych samych warunkach co syropy.

Miody

Miód jest syropowata cieczą otrzymywaną przez pszczoły w komórkach plastrów woskowych. Miód naturalny świeży przybiera barwę od jasnożółtej do ciemnobrunatnej. Ma przyjemny charakterystyczny zapach. Po pewnym czasie przechowywania w temperaturze pokojowej ulega zestaleniu na skutek wykrystalizowania glukozy. Masa ta topi się w temperaturze 40st. C. Miód zawiera 70-80% glukozy i fruktozy (cukry proste), niewielką ilość sacharozy, dekstryny, białka, woski, enzymy, kwasy organiczne, substancje aromatyczne, barwniki i pyłki kwiatowe. Wodne roztwory miodu są mętne ze względu na obecność białek, wosków, i pyłku kwiatowego, dlatego też często w preparatyce farmaceutycznej korzystamy z miodu oczyszczonego (Mel depuratum). Miód oczyszczony ma działanie wzmacniające, tonizujące, natomiast w większych dawkach działa przeczyszczająco. Ponadto jest środkiem osłaniającym górne drogi oddechowe raz poprawiające smak leków. Służy przede wszystkim do otrzymywania miodów leczniczych. Sporządza się je z dodatkiem sacharozy.

Miód prawoślazowy – Mel althaeae
Otrzymywany jest przez macerację korzenia prawoślazu korzenia z dodatkiem benzoesanu sodu (konserwant). Po 48 godzinach maceracji zlewa się roztwór znad surowca i rozpuszcza w nim sacharozę oraz miód oczyszczony. Mieszaninę taką ogrzewa się do zagotowania. Wytrącają się w tym czasie substancje balastowe, które musimy zebrać z powierzchni. Płyn należy przesączyć. Po ostudzeniu dodać etanol (5 części 95st.) i wodę. Miód prawoślazowy stosowany jest jako lek osłaniający i wykrztuśny, łagodzący kaszel. Benzoesan sodu pełni rolę środka konserwującego oraz wspomaga działanie wykrztuśne.

Miód koprowy – Mel foeniculi
Otrzymywany jest przez macerację owocu kopru włoskiego wodą z dodatkiem benzoesanu sodu. Po 48 godzinach maceracji zlewa się płyn wyciągowy w którym rozpuszcza się sacharozę i miód oczyszczony. Taką mieszaninę ogrzewa się do zagotowania i sączy. Po ostudzeniu dodaje się 5 części etanolu 95st., uzupełnia wda do 100. Miód koprowy stosowany jest głównie u dzieci w nieżycie dróg oddechowych, zapaleniu oskrzeli, suchym kaszlu z trudnością odkrztuszania. Zwiększa w niewielkim stopniu wydzielanie soków trawiennych, wzmaga też ruchy perystaltyczne jelit oraz wykazuje działanie wiatropędne.

Miody lecznicze to preparaty zawierające powyżej 60% miodu natomiast preparaty zawierające wyciągi roślinne, substancje lecznicze oraz 25-60% miodu nazywane są syropami miodowo-ziołowymi.

6