Periodyzacja działalności opozycyjnej w Polsce:
I lata: 1956- ‘76- od przełomu październikowego do społecznych protestów przeciwko zmianie konstytucji.
II lata: 1976- ‘80 od Powstania KOR do strajków poprzedzających utworzenie NZZ ( niezależne związki zawodowe)
III lata: 1980- ‘81 okres legalnego działania „Solidarności”
IV lata: 1981-1989 od wprowadzenia stanu wojennego do okrągłego stołu
AD I 1956- ‘76- od przełomu październikowego do społecznych protestów przeciwko zmianie konstytucji:
W latach 1956-1976 wyróżniamy 3 najważniejsze nurty:
Nurt rewizjonistyczny związany z PZPR.
Były to grupowe lub środowiskowe wystąpienia członków PZPR, głównie intelektualistów kwestionujących niektóre ideologiczne dogmaty, bądź podstawy teorii realnego socjalizmu.
Rewizjoniści opowiadali się za:
- odrzuceniem pozostałości Stalinizmu i dyrektywno-centralistycznych metod sprawowania władzy,
- uspołecznieniem procesów decyzyjnych,
- swobodnym dostępem do informacji,
- rozwojem samorządności,
- poszerzeniem praw i wolności,
- przede wszystkim domagali się wewnętrznych zmian w PZPR, umożliwiających pełnienie przez nią funkcji demokratycznej siły politycznej, inspiratorskiej i reformatorskiej.
Dążyli do przeobrażenia partii od wewnątrz w założeniach doktrynalnych i w działaniach.
Najbardziej znani w tym nurcie to:
- Władysław Bieńkowski,
- Edward Lipiński,
- Leszek Kołakowski,
- Adam Szach,
- Karol Modzelewski,
- Zygmunt Bauman,
- Jerzy Szacki.
Nurt neopozytywistyczny katolików świeckich.
Środowiska te łączyło wspólne przekonanie o celowości legalnej działalności publicznej w istniejących warunkach, by przyczynić się do ewolucyjnych przemian demokratycznych.
Nurt ten tworzyły zróżnicowane środowiska katolików świeckich związane z ruchem „Znak” oraz Kluby Inteligencji Katolickiej (KiK), a także „Tygodnikiem Powszednim” i redakcją miesięcznika „Więź”.
Wszyscy oni wykazywali nieskrywany krytycyzm wobec marksistowskiej legitymizacji ideologicznej PRL. Opowiadali się za poszanowaniem i poszerzeniem pola suwerenności państwowej, ale ze zrozumieniem jej ograniczeń geopolitycznych oraz uznaniem strategicznych interesów radzieckich w Europie Środkowej.
Była to pragmatyczna opcja na reformy poprzez wzmocnienie pluralizmu gospodarczego i politycznego. Nurt ten czerpał inspirację z personalizmu chrześcijańskiego i katolickiej nauki społecznej. Dużą wagę przywiązywał do kultywowania narodowych wartości, nowocześnie pojmowanego patriotyzmu i kościoła katolickiego odnawianego w duchu „drugiego soboru watykańskiego”.
Najbardziej znani:
- Józefa Henelowa,
- Stefan Kisielewski,
- Stanisław Stomma,
- Jerzy Turowicz,
- Jacek Woźniakowski,
- Tadeusz Mazowiecki,
- Andrzej Nicewski,
- Andrzej Wielowiejski,
- Jan Józef Lipski
- Antoni Słonimski.
Nurt niepodległościowy
Zapoczątkowany został przez konspiracyjny „Ruch” powstały w 1966 roku, nawiązujący do tradycji piłsudczykowskich i konspiracji AK. Był radykalnie antykomunistyczny i prawicowy. Opowiadał się za obaleniem władzy PZPR, zastąpieniem totalitarnej PRL jako niesuwerennej i wasalnej wobec ZSRR przez państwo niepodległe i demokratyczne. Planował akcje dywersyjno-terrorystyczne w celu pobudzenia społecznego oporu.
Zlikwidowany został w połowie 1970r. w czasie przygotowania akcji zniszczenia pomnika i muzeum Lenina w Poroninie.
„Ruch” tworzyli:
- Andrzej i Benedykt Czuma,
- Marian Gołębiewski,
- Emil Morgiewicz,
- Stefan Niesiołowski,
- Jacek Bieriezin,
- Joanna Szczęsna.
Wiosną 1976r. Zdzisław Najder powołał Polskie Porozumienie Niepodległościowe.
Głównym celem było odzyskanie suwerenności państwowej i usunięcie systemu PRL traktowanego jako obcego i totalitarnego.
AD. II 1976- ‘80 od Powstania KOR do strajków poprzedzających utworzenie NZZ ( niezależne związki zawodowe):
W latach 1976-1980 wyodrębniamy następujące dwa nurty opozycyjne:
1.Nurt demokratyczny związany z działalnością KOR i KSS KOR
2. Nurt niepodległościowo- nacjonalistyczny związany z działalnością ROPCIO i KPN
AD.1. Nurt demokratyczny związany z działalnością KOR i KSS KOR
Komitet obrony robotników (KOR)- 09.1976r.
Jako główny cel swojego działania przyjęto pomoc osobom poszkodowanym i represjonowanym oraz ich rodzinom w wyniku strajku w Radomiu i Ursusie w czerwcu 1976r. KOR łączył w sobie formy działalności jawnej i utajnionej. Został powołany tylko w określonym celu.
Jego twórcami byli:
- Jan Józef Lipski, - Jacek Kuroń,
- Konrad Bieliński, - Seweryn Blumstein,
- Bogdan Borusewicz, - Mirosław Chojecki,
- Anka Kowalska, - Edward Lipiński,
- Jan Lityński, - Antoni Maciarewicz,
- Adam Michnik, - Halina Mikołajska,
- Ksiądz Jan Zieja, - Piotr Naimski,
- Zbigniew Romaszewski, - Aniela Steinsbergowa,
- Henryk Wujec.
W lipcu ‘77r. w wyniku przekształcenia powstaje KSS KOR, który postawił sobie następujące zadania:
1. Walka z represjami stosowanymi z powodów politycznych, światopoglądowych, wyznaniowych, rasowych i udzielenie pomocy ludziom z tych powodów prześladowanych.
2. Walka z łamaniem praworządności i pomoc pokrzywdzonym
3. Walka o instytucjonalne zabezpieczenie praw i wolności obywateli.
4. Popieranie i obrona wszelkich inicjatyw społecznych zmierzających do realizacji praw człowieka i obywatela.
KSS KOR wyrażał przekonanie iż system realnego socjalizmu w Polsce jest systemem totalitarnym narzuconym z zewnątrz, kryzysogennym i niereformowalnym. Zmierzano do:
- ograniczeń cenzury i jej zniesienia
- wprowadzenia pluralizmu związkowego,
- zaniechania wszelkich form dyskryminacji także ze względów ideowych i politycznych,
- rozwoju samorządności.
Perspektywę stanowiło wprowadzenie demokracji parlamentarnej i przywrócenie suwerenności państwowej.
AD 2. Nurt niepodległościowo- nacjonalistyczny związany z działalnością ROPCIO i KPN
Powstanie w 1977r. z inicjatywy Andrzeja Czumy i Leszka Moczulskiego i Aleksandra Hala Ruchu Praw Człowieka I Obywatela (ROPCIO).
Był to ruch społeczno-polityczny nastawiony na obronę praw człowieka wynikającej z podpisanych przez Polskę umów międzynarodowych.
ROPCIO był niesformalizowanym ruchem społeczno-politycznym. Domagał się suwerenności narodu i państwa bez geopolitycznych ograniczeń, podkreślał prawo narodu do samostanowienia rozumianego jako możność rozwoju i decydowania o własnym losie samodzielnie, bez czynników zewnętrznych.
1 września 1979r. w wyniku odejścia Leszka Moczulskiego z ROPCIO powstaje KPN (Konfederacja Polski Niepodległej).
Jest to pierwsza opozycyjna partia polityczna, radykalnie niepodległościowa i nacjonalistyczna dążąca do przejęcia władzy w Polsce przez obalenie PZPR.
W wyniku podjętych przez nią działań zakładano, że w ostateczności dojdzie do przywrócenia suwerenności państwa Polskiego, przeprowadzenia demokratycznych wyborów i ustanowienia nowego systemu politycznego.
W sierpniu 1979r. powstaje Ruch Młodej Polski z inicjatywy Aleksandra Hala, Jacka Bartyzela oraz Marka Jurka.
Nawiązywał on do myśli politycznej narodowej demokracji oraz katolickiej nauki społecznej. Podkreślał rodziny, narodu i państwa.
Kościół katolicki zmienia swoje nastawienie do opozycji w 2 momentach:
1. Śmierć kardynała Wyszyńskiego
2. Wprowadzenie stanu wojennego.
AD III. 1980- ‘81 okres legalnego działania „Solidarności”:
Do opozycji politycznej zaliczamy także powstanie NSZZ „Solidarność”.
Jego żądania o znaczeniu politycznym zawarte zostały w 21 postulatach sierpniowych.
Dotyczyły one:
- prawa do strajku,
- ograniczenia cenzury,
- pluralizacjii środków przekazu,
- zwolnienia więźniów politycznych,
- rozszerzenia obecności kościoła katolickiego w życiu publicznym.
Związek kwestionował prawomocność systemu i przewodnią rolę PZPR. Domagał się głębokich zmian pod kontrolą związku. Najpierw w odniesieniu do polityki społecznej i gospodarczej, a później gruntownej reformy państwa. Podstawą jego działania i programu był szeroko rozumiany pluralizm, samorządność i praworządność.
Oprócz funkcjonowania NSZZ „Solidarność” na bazie jego działalności powstał masowy ruch związkowo- społeczny zwany „Solidarność”. W wyniku działań ani ruch ani Związek Zawodowy „Solidarność” nie dążyły do utworzenia partii politycznej.
AD IV 1981-1989 od wprowadzenia stanu wojennego do okrągłego stołu:
Od wprowadzenia stanu wojennego w Polsce do początku 1989r. opozycja w zasadzie ograniczała się do „Solidarności”. Była ona jej dominującym nurtem i osłoną dla innych organizacji, które początkowo zwłaszcza w okresie stanu wojennego nie podejmowały szerszej działalności z powodu nasilonych represji władz. W tym czasie działalność była konspiracyjna o charakterze kadrowym. Na bazie różnych metod działania w tym czasie powstała „Solidarność Walcząca”. Niewątpliwym wsparciem dla działalności opozycji była pomoc kościoła katolickiego. Po zniesieniu stanu wojennego wyraźnie nastąpił podział na nurt niepodległościowy radykalny i umiarkowany.
W połowie 1988r. czynnikiem ważnym dla opozycji politycznej stają się czynniki i mechanizmy rynkowe.
Pojawiają się nowe struktury: liberałowie i Unia Polityki Realnej. Najważniejszym jednak było pojawienie się w ówczesnej opozycji politycznej nowego młodego pokolenia, które w pewien sposób zmusiło władzę do ustępstw.