Historia Polski w latach 1918-1939 – okres od uzyskania przez Polskę niepodległości do 17 września 1939 roku, kiedy to Związek Radziecki dopuścił się zbrojnego ataku na walczącą z niemiecką agresją Rzeczpospolitą, a prezydent i rząd opuścili terytorium kraju.

Zrezygnowani żołnierze Austro-Węgier – Polacy, Czesi, Słowacy, Węgrzy, Austriacy i Chorwaci masowo powracali do swoich domów. Ziemie, które wcześniej zajmowali, stały się wolne od wojsk, a ludność cywilna dokonywała ostatnich rozbrojeń. Rewolucja październikowa w Rosji i listopadowa w Niemczech doprowadziły do dalszego osłabienia zaborców, dzięki czemu szanse na utworzenie niepodległej Polski wzrosły. Dalszym krokiem do jej utworzenia był przyjazd do Warszawy Józefa Piłsudskiego i przekazanie mu władzy nad wojskiem przez Radę Regencyjną. W latach 1918-1921 na ziemiach polskich toczyło się sześć konfliktów zbrojnych, z czego tylko jeden zagrażał niepodległości – wojna polsko-bolszewicka.

W przeciągu całej historii II Rzeczypospolitej dochodziło do sporów politycznych. Niestabilna sytuacja na szczytach władzy doprowadziła do przeprowadzenia w maju 1926 roku przez Józefa Piłsudskiego przewrotu majowego. Po tym wydarzeniu Polska zmieniła swój ustrój z parlamentarnego na prezydencko-autorytarny. Władzę przejęła tzw. sanacja. 1 września 1939 roku Rzeczpospolita zostaje zaatakowana przez III Rzeszę. Kilkanaście dni później przez Związek Radziecki. Atak był realizacją tajnego protokołu do paktu Ribbentrop-Mołotow. Polska utraciła swoją niepodległość.

W trakcie 21 lat swojego suwerennego funkcjonowania Rzeczpospolita graniczyła z Niemcami, Czechosłowacją (od 1938 z Słowacją i Węgrami), Rumunią, ZSRR, Łotwą, Litwą i ponownie z Niemcami (Prusy Wschodnie). Powierzchnia II RP wynosiła 389 720 km². Walutą obowiązującą na terenie całego kraju od 1920 roku była marka polska, a od kwietnia 1924 – złoty polski. II Rzeczpospolita liczyła 34,8 mln obywateli.

Lokalne ośrodki władzy[edytuj]

W obliczu klęski państw centralnych powstawały lokalne ośrodki władzy, które organizowały polską administrację, rozbrajały wroga i przejmowały własność obcego kapitału.

• Rada Regencyjna w Warszawie (12 września 1917) – abp Aleksander Kakowski, książę Zdzisław Lubomirski, hrabia Józef Ostrowski

• Rada Narodowa Księstwa Cieszyńskiego (19 października 1918)

• Polska Komisja Likwidacyjna w Krakowie (28 października 1918) – Wincenty Witos

• Tymczasowa Komisja Rządząca we Lwowie (listopad 1918)

• Rada Delegatów Robotniczych w Lublinie, Dąbrowie Górniczej (5 listopada 1918)

• Naczelna Rada Ludowa w Poznaniu (10 listopada 1918) – Wojciech Korfanty, Władysław Seyda

• Republika Tarnobrzeska (listopad 1918) – Tomasz Dąbal, ks. Eugeniusz Okoń

• Republika Ostrowska, także Rzeczpospolita Ostrowska (10-26 listopada 1918)

• Tymczasowy Rząd Ludowy Republiki Polskiej w Lublinie (6 listopada 1918) – PPS, PPSD, PSL "Wyzwolenie", POW; premier: Ignacy Daszyński – nie obejmował całego kraju, nieuznawany na arenie międzynarodowej

Początki organizacji państwa

Tymczasowy Rząd Ludowy Republiki Polskiej w Lublinie zapowiedział przeprowadzenie reform społecznych (8-godzinny dzień pracy^[2], upaństwowienie wielkich majątków, swobody demokratyczne, zwołanie Sejmu Ustawodawczego). Do spełnienia założeń tego rządu nie doszło, gdyż ustąpił po rozmowach z Tymczasowym Naczelnikiem Państwa. Rząd Ignacego Daszyńskiego podobnie jak kolejnego premiera Jędrzeja Moraczewskiego, który przeprowadził część reform społecznych poprzednika i wprowadził ubezpieczenia społeczne, został uznany za "zbyt lewicowy" i niepoparty na arenie międzynarodowej. Według dekretu rządu Moraczewskiego, Tymczasowy Naczelnik Państwa mianował rząd odpowiedzialny przed nim i zatwierdzał ustawy. 28 listopada 1918 roku zostaje wprowadzona demokratyczna ordynacja wyborcza do Sejmu Ustawodawczego^[3], którego zadaniem było uchwalenie konstytucji. 16 stycznia 1919 roku do władzy doszedł rząd Ignacego Paderewskiego. Miał on silne poparcie wszystkich sił politycznych, jak również Komitetu Narodowego Polski w Paryżu. 26 stycznia przeprowadził wybory do Sejmu Ustawodawczego, następnie brał udział na konferencji pokojowej w Paryżu.

Sprawa polska na konferencji w Paryżu[edytuj]

Nowo powstałą Rzeczpospolitą na konferencji pokojowej w Paryżu reprezentowali: Roman Dmowski, Władysław Grabski oraz Ignacy Paderewski^[4]. Pierwszy raz swoją koncepcję granic 29 stycznia 1919 roku przedstawił Roman Dmowski^[5]. W swoim pięciogodzinnym przemówieniu Roman Dmowski przedstawił problemy wewnętrzne i międzynarodowe Polski oraz zaprezentował zakres roszczeń terytorialnych wobec byłych zaborców. Zdaniem przedstawicieli II Rzeczypospolitej, Polska powinna mieć odpowiednio duże terytorium oraz odpowiednio dużą liczbę ludności, aby móc się obronić zarówno ze wschodu – ZSRR – jak i z zachodu Niemcy.

Granica zachodnia. Reprezentanci proponowali przyznanie Polsce ziem I. zaboru pruskiego i ziem, na których ludność czuje przynależność do Rzeczypospolitej, ale bez tych, na których poczucie narodowościowe osłabło po rozbiorach.

Granica wschodnia. Pomiędzy delegatami istniały pewne różnice zdań. Grupa reprezentantów była za ustanowieniem federacji z Litwą, Białorusią, a w przyszłości także z Ukrainą. Roman Dmowski domagał się jednak przyłączenia do Polski terenów, które będzie w stanie wchłonąć. Ostro sprzeciwiał się utworzenia federacji, gdyż uważał, iż osłabi ona Rzeczpospolitą.

Premier Wielkiej Brytanii zakwestionował przekazanie Polsce Górnego Śląska oraz oderwania od Prus Wschodnich Gdańska wraz z czterema powiatami na prawym brzegu Wisły – tzw. okręgu kwidzyńskiego. David Lloyd George miał powiedzieć, że prędzej oddałby "małpie zegarek" niż Polsce Górny Śląsk^[6]. Ostatecznie, jak zostało zapisane w traktacie wersalskim na Górnym Śląsku odbył się plebiscyt, a Gdańsk ustanowiono wolnym miastem.

Koncepcje granic[edytuj]

Ponieważ traktat wersalski określał w znacznej części tylko granicę zachodnią, wschodnia podlegała formowaniu przez kolejne 3 lata od uzyskania niepodległości. Koncepcja Józefa Piłsudskiego (federacyjna) zakładała utworzenie federacji wraz z Litwą, Białorusią, a w przyszłości również z Ukrainą. Państwa te miały stanowić zaporę przed najazdem wojsk bolszewickich. Koncepcja Romana Dmowskiego (inkorporacyjna) opierała się na wchłonięciu przez Rzeczpospolitą terenów rdzennie polskich oraz tych, na których ludność polska przeważa. Mniejszości narodowe miały zostać poddane asymilacji. Obie koncepcje upadły po podpisaniu traktatu ryskiego kończącego wojnę polsko-bolszewicką. Ponieważ republiki Białorusi i Ukrainy zostały rozdarte pomiędzy Polskę a Rosję Radziecką nie było możliwe utworzenie wraz z nimi federacji, natomiast przyznane nam tereny nie spełniały założeń koncepcji inkorporacyjnej.

Konflikty i powstania[edytuj]

Ponieważ struktura narodowościowa na terenach II RP nie była jednolita (tylko 68,9% stanowili Polacy^[7]) stało się to jednym z głównych powodów do tworzenia się konfliktów i sporów.

Wojna polsko-ukraińska[edytuj]

Wojna ukraińska, która rozpoczęła się w pierwszych dniach listopada 1918 roku, a zakończyła upadkiem Zachodnioukraińskiej Republiki Ludowej w lipcu 1919 roku, doprowadziła do ustanowienia władzy polskiej na terenie Galicji Wschodniej, aż po rzekę Zbrucz. Konflikt rozpoczął się podczas heroicznej obrony Lwowa (uważanego za polski) przez studentów i uczniów tego miasta – Orlęta Lwowskie.

Powstanie wielkopolskie[edytuj]

Powstanie wielkopolskie wybuchło 27 grudnia 1918 roku w Poznaniu. Było odpowiedzią na niemiecką manifestację, podczas której dokonywano palenia flag polskich i alianckich. Wystąpienie ludności niemieckiej spowodowane było przyjazdem do miasta Ignacego Paderewskiego – przywódcy Komitetu Narodowego Polski w Paryżu. Powstanie trwało do 16 lutego 1919 roku, zakończyło się rozejmem w Trewirze. Początkowo, na mocy tego rozejmu, a później traktatu wersalskiego do Polski włączono prawie całą Wielkopolskę.

Konflikt polsko-czechosłowacki[edytuj]

Konflikt polsko-czechosłowacki rozpoczął się 23 stycznia 1919 roku atakiem na Śląsk Cieszyński. 26 zajęli Cieszyn. Początkowo na Śląsku Cieszyńskim miał odbyć się plebiscyt, ale ostatecznie 28 lipca 1920 roku spór rozstrzygnięto arbitrażem państw sprzymierzonych (Rada Ambasadorów). Polska otrzymała 44% ziem (1002 km² – 139,6 tys. mieszkańców), natomiast Czechosłowacja 1280 km², które zamieszkiwało 295,2 tys. osób, w tym 150 tys. mniejszości polskiej. Drobne konflikty na Spiszu i Orawie trwały do 1925 roku.

Wojna polsko-bolszewicka[edytuj]

Ponieważ wschodnia granica Polski nie została uwzględniona w traktacie wersalskim, ustanowiła ją walka zbrojna. Wojna rozpoczęła się nieoczekiwanym starciem 14 lutego 1919 roku nieopodal miasteczka Mosty na Białorusi. Starcia trwały przez 2 lata do marca 1921 roku, kiedy podpisano porozumienie zwane pokojem ryskim. Na jego podstawie ustalono granicę polsko-radziecką, dodatkowo Polska miała odzyskać dzieła sztuki i kultury oraz otrzymać 30 mld rubli – nigdy do tego nie doszło.

Powstania śląskie[edytuj]

Seria powstań śląskich rozpoczęła się w sierpniu 1919 roku. I powstanie śląskie spowodowane było masakrą w mysłowickiej kopalni. W kolejnych jasno manifestowano "polskość" Górnego Śląska. W wyniku próby niesprawiedliwego podziału regionu wybuchło ostatnie powstanie, po którym korzystniej dla Polski podzielono teren plebiscytowy. Władze polskie zajęte sytuacją na wschodzie oficjalnie nie poparły powstań, pomimo że obszar był ważny pod względem gospodarczym dla kraju. Do dziś budzi to kontrowersje na Górnym Śląsku.

Konflikt polsko-litewski[edytuj]

Gdy latem 1920 roku bolszewicy zdecydowali się przekazać Wilno Litwinom, ci natychmiast chcieli uczynić je swoją stolicą. Poparły to mocarstwa zachodnie. Tymczasem samo Wilno, jak i znaczne obszary wokół niego zamieszkiwali Polacy, którzy chcieli włączenia Wileńszczyzny do Polski. Początkowo władze polskie miały nadzieję, iż spór uda się rozwiązać poprzez wznowienie tradycji przedrozbiorowej Rzeczypospolitej Obojga Narodów i nakłonienie Litwinów do budowy państwa na zasadach federacji. Litwa zdecydowanie odmówiła. 12 października 1920 roku gen. Lucjan Żeligowski zajął Wilno i ogłosił powstanie Litwy Środkowej. 24 marca 1922 roku Sejm Wileński włączył Wileńszczyznę do Polski, co spowodowało zerwanie stosunków dyplomatycznych przez Republikę Litwy ze stolicą w Kownie.

Polityka do 1926 roku[edytuj]

Nowo powstała Polska związana z traktatem wersalskim starała się ściśle współpracować z państwami zainteresowanymi jego utrzymaniem. Już w 1921 roku Polska zawarła sojusz militarny z Francją i Rumunią. Układ z Francją miał na celu przeciwdziałanie spodziewanej rewizji traktatu przez Niemcy. Sojusz polsko-rumuński miał wzmacniać oba kraje w obliczu ZSRR. II Rzeczpospolita stała się członkiem Ligi Narodów.

Najważniejszym zadaniem po odzyskaniu niepodległości była budowa nowoczesnego państwa. Podstawowym problemem były różne instytucje państwowe, przepisy prawne, języki, religie, narodowości i waluty na terenie Rzeczypospolitej.

Napięta była sytuacja wewnętrzna, narastała fala strajków: w 1921 było to 720 strajków z 497 tys. strajkujących, w 1922 już 800 strajków i 607 tys. uczestniczących, w 1923 odpowiednio 1273 strajki i 849 tys. strajkujących^[8].

Przewrót majowy[edytuj]

Główną przyczyną przewrotu majowego była krytyczna sytuacja rządu. Po upadku drugiego gabinetu Władysława Grabskiego władzę przejął nowy premier – Aleksander Skrzyński. Koalicja tworzona przez niego opierała się na Narodowej Demokracji, Chrześcijańskiej Demokracji, Narodowej Partii Robotniczej, PSL "Piast" oraz Polskiej Partii Socjalistycznej. Kolidująca ze sobą wizja polityki gospodarczej prawicy i lewicy była nie do zrealizowania podczas trwania tej koalicji. Pierwsza z rządu wystąpiła sympatyzująca z Piłsudskim PPS. Do władzy doszedł rząd chadecji, endecji, PSL "Piast" oraz Narodowej Partii Socjalistycznej pod przewodnictwem Wincentego Witosa. Zewnętrzną przyczyną przewrotu była wojna celna z Niemcami rozpoczęta w 1925 roku.

W nocy z 11. na 12 maja marszałek Piłsudski przejął dowództwo nad częścią oddziałów z warszawskiego garnizonu. 12 maja zajęto mosty na Wiśle w stolicy. Legalny rząd ogłosił w mieście stan wyjątkowy. Popołudniem na moście Poniatowskiego doszło do spotkania prezydenta Stanisława Wojciechowskiego z Józefem Piłsudskim. Bezpośredniej rozmowy nikt nie słyszał. Przypuszcza się jednak, iż marszałek wzywał do dymisji władz. Około 19. rozpoczęły się pierwsze walki. 14 maja PPS ogłosiła strajk generalny na kolei, blokując tym samym przyjazd z Wielkopolski popierających prezydenta i premiera wojsk. Trzeci rząd Wincentego Witosa podał się do dymisji, a wraz z nim Stanisław Wojciechowski. Tymczasowo funkcję prezydenta przejął marszałek Sejmu – Maciej Rataj. Walki zakończyły się. Poległo 379 osób, w tym 164 cywilów.

W wyniku zamachu powstał pierwszy rząd Kazimierza Bartla. W ostatnim dniu maja Zgromadzenie Narodowe wybrało Józefa Piłsudskiego na prezydenta. Ten jednak nie przyjął funkcji, a na jego miejsce został powołany Ignacy Mościcki.

Rządy sanacji[edytuj]

Po obaleniu legalnego rządu II Rzeczpospolita uważana jest za państwo autorytarne. Pozycje ministerialne, stanowiska w armii, administracji państwowej, policji otrzymywali zaufani współpracownicy Piłsudskiego z czasów I wojny światowej i gdy działał w PPS. W dwa miesiące po przewrocie majowym parlament uchwalił poprawkę do konstytucji marcowej zwaną nowelą sierpniową. Dawała ona większe uprawnienia władzy wykonawczej Na polecenie Józefa Piłsudskiego w 1928 roku Walery Sławek powołał Bezpartyjny Blok Współpracy z Rządem (BBWR), w celu budowy ponadpartyjnego obozu politycznego. W struktury stronnictwa wstąpiło wiele ugrupowań społecznych i politycznych, jak również wybitnych osobistości (konserwatyści, liberałowie, socjaliści, ludowcy, a nawet byli członkowie ND). W wyborach w 1928 BBWR stał się największym klubem w parlamencie.

Sanacja w opinii Polaków nie zlikwidowała żadnego z dotychczasowych problemów gospodarczych i społecznych. Poparcie dla przewrotu majowego szybko znikło, a zaufanie odbudowały na przełomie 1928 i 1929 roku PPS, PSL "Wyzwolenie", PSL "Piast", Stronnictwo Chłopskie oraz Chrześcijańska Demokracja zawiązując porozumienie o nazwie Centrolew. Opozycją dla rządów sanacji był również założony przez Romana Dmowskiego Obóz Wielkiej Polski (OWP) – organizacja skrajnie prawicowa o nacjonalistycznych poglądach. Po kilku latach od jego utworzenia do partii należało już ok. 200.000 członków. OWP zdelegalizowano w 1932 roku.

W czerwcu 1930 roku w Krakowie partie Centrolewu organizują Kongres Obrony Prawa i Wolności Ludu. Podczas trzydziestotysięcznej demonstracji zapowiadano obalenie rządów sanacji. Józef Piłsudski nakazał rozwiązanie parlamentu oraz aresztowanie przywódców marszu w Krakowie, wśród nich Wincentego Witosa. Aresztowanych osadzono w twierdzy w Brześciu nad Bugiem, gdzie byli bici i poniżani. W październiku 1931 roku 11 z 19 osadzonych postawiono zarzut próby przejęcia władzy siłą. Skazano ich na kary więzienia od 1,5 do 3lat. Część z nich udała się na emigrację.

Na znak protestu przeciwko łamaniu prawa demokratyczne i liberalne środowiska BBWR opuściły ugrupowanie. Podczas pobytu w więzieniu przywódców Centrolewu odbyły się wybory brzeskie, w których miażdżącą przewagę uzyskał BBWR. Wybory sfałszowano. W 9. rocznicę przewrotu majowego zmarł przebywający w Sulejówku Józef Piłsudski. Funkcję Generalnego Inspektora Sił Zbrojnych piastowaną dotychczas przez Marszałka objął Edward Rydz-Śmigły. BBWR rozwiązał jego założyciel Walery Sławek 30 października 1935 roku.

Polska polityka zagraniczna w latach 1918-1939[edytuj]

2 lutego 1921 roku władze II RP zdecydowały się na podpisanie sojuszu z Francją. Układ ten został nieoficjalnie wymierzony przeciwko Republice Weimarskiej na wypadek jej "odrodzenia". Dokładnie miesiąc później zawarto sojusz z Rumunią. Ten skierowany był przeciw Związkowi Radzieckiemu.

25 lipca 1932 roku Polska podpisuje pakt o nieagresji ze Związkiem Radzieckim. Obie strony wyrzekły się wojny. Pakt przewidywał neutralność w wypadku napaści na jedno z państw na 25 lat. W stosunkach między Polską a ZSRR nastąpiło rozluźnienie stosunków. W styczniu 1934 roku podpisano w Berlinie deklarację o niestosowaniu przemocy z Niemcami. Miała ona obowiązywać na okres dziesięciu lat. O paktach Józef Piłsudski powiedział:

Mając te dwa pakty, siedzimy na dwóch stołkach – to nie może trwać długo. Musimy wiedzieć [...] z którego spadniemy najpierw i kiedy.

Wrzesień '38 – październik '39[edytuj]

Na przełomie września i października 1938 roku, gdy Niemcy wysuwają żądania wobec Czechosłowacji, zostają one poparte przez Polskę z skutkiem odzyskania utraconego w 1919 roku Zaolzia. Rzeczpospolita powiększyła się o 800 km² z zamieszkującą je 227. tysięczną ludnością. Społeczeństwo uznało to za akt dziejowej sprawiedliwości. Poparcie dla ministra Józefa Becka zadeklarowała nawet część posłów opozycji. Polska zostaje uznana za agresora na równi z Niemcami.

24 października 1938 roku minister spraw zagranicznych III Rzeszy Joachim von Ribbentrop podczas rozmowy z ambasadorem polskim w Berlinie wysuwa propozycje "generalnego uporządkowania" stosunków polsko-niemieckich. Zakładała ona powrót w granicę Rzeszy Wolnego Miasta Gdańska oraz budowę eksterytorialnej autostrady i linii kolejowej łączącej Prusy Wschodnie z Rzeszą. W zamian zaoferowano przedłużenie deklaracji o nieagresji na 25 lat. Propozycję odrzucono. 28 kwietnia Niemcy wypowiedzieli pakt o nieagresji. 5 maja 1939 roku Józef Beck wygłosił w Sejmie swoje słynne przemówienie^[9]:

"Słyszę żądanie aneksji Gdańska do Rzeszy, z chwilą, kiedy na naszą propozycję, złożoną dn. 26 marca wspólnego gwarantowania istnienia i praw Wolnego Miasta nie otrzymuję odpowiedzi, a natomiast dowiaduje się następnie, że została ona uznana za odrzucenie rokowań – to muszę sobie postawić pytanie, o co właściwie chodzi? Czy o swobodę ludności niemieckiej Gdańska, która nie jest zagrożona, czy o sprawy prestiżowe, czy też odepchnięcie Polski od Bałtyku, od którego Polska odepchnąć się nie da! (...)Pokój jest rzeczą cenną i pożądaną. Nasza generacja, skrwawiona w wojnach, na pewno na pokój zasługuje. Ale pokój, jak prawie wszystkie sprawy tego świata, ma swoją cenę wysoką, ale wymierną. My w Polsce nie znamy pojęcia pokoju za wszelką cenę. Jest jedna tylko rzecz w życiu ludzi, narodów i państw, która jest bezcenna. Tą rzeczą jest honor."

31 marca premier Wielkiej Brytanii ogłasza, że w razie zagrożenia niepodległości Polski, zostanie udzielone jej poparcie. Podobną deklarację wysunął premier francuski. 25 sierpnia podpisano układ o wzajemnej pomocy między Wielką Brytanią a Polską.

Po napaści zbrojnej ze strony ZSRR, wieczorem 17 września rząd pod kierownictwem Sławoja Składkowskiego, prezydent Ignacy Mościcki oraz Generalny Inspektor Sił Zbrojnych – Edward Rydz-Śmigły ewakuowali się do Rumunii przez Kuty – przedmoście rumuńskie. 28 września kapituluje Warszawa, a 5 października ostatniego polskiego oddziału – Samodzielnej Grupy Operacyjnej Polesie.

Ustawy zasadnicze:

Mała konstytucja[edytuj]

Mała konstytucja została uchwalona przez Sejm Ustawodawczy powołany na mocy dekretu Tymczasowego Naczelnika Państwa z 28 listopada 1918 roku. 20 lutego 1919 roku uchwalono tak zwaną Małą konstytucję. Określała ona zakres działania i model funkcjonowania państwa do momentu uchwalenia Konstytucji marcowej. II Rzeczpospolita stała się państwem demokratycznym, władzą naczelną był Sejm Ustawodawczy, a Naczelnik Państwa przedstawicielem oraz wykonawcą uchwał. Sprawował również dowództwo nad siłami zbrojnymi, po uzgodnieniach z Sejmem powoływał rząd i wraz z nim ponosił odpowiedzialność polityczną. Akty państwowe wymagały kontrasygnaty właściwego ministra.

Konstytucja marcowa (1921)[edytuj]

Nowa ustawa zasadnicza, zwana Konstytucją marcową została uchwalona 17 marca 1921 roku. Główną rolę w opracowaniu konstytucji miała Narodowa Demokracja oraz zbliżone do niej partie prawicowe. Ustawę wzorowano na konstytucji francuskiej z 1875 roku.

Władza ustawodawcza:

• władza zwierzchnia należy do narodu,

• powierzona sejmowi i senatowi,

• równoległa pięcioletnia kadencja posłów i senatorów,

• wybierana w wyborach pięcioprzymiotnikowych,

• w skład sejmu wchodziło 444. posłów, a w skład senatu 111. senatorów,

• inicjatywa ustawodawcza przysługiwała rządowi i posłom,

• senat miał prawo wnosić poprawki, które sejm mógł odrzucić większością głosów,

• niewielka rola senatu.

Władza prezydenta:

• wybierany na siedmioletnią kadencję przez Zgromadzenie Narodowe,

• powoływał i odwoływał rząd, jednak musiał liczyć na większościowe poparcie sejmu w tej sprawie,

• obsadzał wyższe urzędy cywilne i wojskowe,

• był zwierzchnikiem sił zbrojnych, lecz podczas wojny nie mógł pełnić funkcji naczelnego wodza,

• zawierał umowy międzynarodowe,

• wypowiadał wojnę i zawierał pokój za zgodą sejmu,

• wydawane akty prawne wymagały podpisu premiera i odpowiedniego ministra,

• ograniczona rola prezydenta.

Władza rządu:

• decydował o kierunku polityki państwa,

• zarówno cały rząd, jak i poszczególni ministrowie mogli być odwoływani zwykłą większością głosów,

• słaba pozycja władzy wykonawczej.

Władza sądownicza – niezawisłe sądy.

Prawa obywatelskie:

• równość wobec prawa;

• ochrona życia, wolności i mienia;

• wolność słowa i prasy;

• gromadzenie się oraz zawiązywanie stowarzyszeń i zrzeszeń;

• wolność sumienia i wyznania;

• mniejszościom narodowym: zachowywanie swojej narodowości; pielęgnowanie mowy i własności narodowych; tworzenie własnych związków autonomicznych w obrębie samorządu powszechnego; zakładanie szkół, zakładów wychowawczych, społecznych i dobroczynnych;

• ochrona pracy;

• ubezpieczenia społeczne;

• bezpłatna nauka w szkołach państwowych i samorządowych;

• zakaz wykonywania pracy przez dzieci poniżej 15 roku życia.

Nowela sierpniowa (1926)[edytuj]

Poprawka do Konstytucji marcowej z 2 sierpnia 1926 roku zakładała nadanie uprawnień prezydentowi w kwestii rozwiązania sejmu i senatu oraz wydawania dekretów z mocą ustawy. Ograniczono prawo sejmu do zgłaszania wotum nieufności wobec rządu.

Konstytucja kwietniowa (1935)[edytuj]

Konstytucja kwietniowa została uchwalona 23 kwietnia 1935 roku przez BBWR bez udziału opozycji. Zakładała przede wszystkim zwiększenia roli prezydenta kosztem sejmu. Konstytucja ta de facto legalizowała ukształtowany w latach 1926-1930 system rządów autorytarnych.

Władza prezydenta:

• odpowiedzialny za losy państwa przed Bogiem i historią;

• zwierzchnik: rządu, sejmu, senatu, sił zbrojnych, sądów i organów kontroli państwowej;

• mianował i odwoływał: prezesa Rady Ministrów, pierwszego prezesa Sądu Najwyższego, prezesa Najwyższej Izby Kontroli, Naczelnego Wodza oraz Generalnego Inspektora Sił Zbrojnych;

• powoływał trzecią część senatu;

• mógł rozwiązać parlament przed upływem kadencji;

• miał prawo weta wobec ustaw sejmowych;

• wybierany przez Zgromadzenie Elektorów^[10].

Władza ustawodawcza:

• funkcja opiniodawcza i kontrolna,

• senat zatwierdzał uchwały sejmu, wnosił poprawki do projektów ustaw.

• n iska pozycja sejmu.

Granice II RP po 1921 roku