Wojciech Cybula

II rok HS

Wojciech Marcinkowski

PRZEDSTAWIENIA DEWOCYJNE JAKO KATEGORIA SZTUKI GOTYCKIEJ

Badacze spierają się co to jest przedstawienie dewocyjne. Dehio i Pinder uważali, że są to wyizolowane drewniane figury. Dla Panofskiego są to przedstawienia niekoniecznie rzeźbione, ale wciąż wyizolowane. Dla Berlingera i innych wygląd zewnętrzny dzieła jak i to z czego są wykonane nie ma znaczenia, mogą to być rzeźby, obrazy. Pojedyncze figury jak i wielofiguralne sceny. Berliner powiedział ,że przedstawienia stają się przedstawieniami dewocyjnymi na skutek dewocji

W XIV i XV w. pojawiają się rzeźby, obrazy, który dostają określeni typu np. krucyfiks z kościoła NMP na Kapitolu w Kolonii(1) określany jest mianem „ crux veneranda”, czyli krzyż czcigodny, krucyfiks z klasztoru w Wienhausen nazywany jest „ ein geistlich Bild”- duchowe przedstawienie, imago sacra- Madonna z kościoła św. Bartłomieja w Pilznie Madonna z Krumlova(3) w Czechach nosi miano „ imago virginis Marie pulchno opere”- wyobrażenie dziewicy Marii pięknego wykonania. Te określenia wskazują, że nie mam mowy o zwykłych przedstawieniach, ale o takich, które mają określony status i konkretne przeznaczenie, określenia typu pulchno opere nie należy rozumiec jako opisujące strone zewnętrzną przedstawień, lecz jako wyraz ich szczególnego statusu. Wiążą się one z odpustami, które przysługiwały za nawiedzenie przedstawienia. Stąd może wynikać definicja : Przedstawienia dewocyjne to rzeźby i obrazy usytuowane w przestrzeni sakralnej w sposób umożliwiający stały dostęp do nich, o tematyce wyrażającej treści pobudzające( excitatio) do medytatywnie pogłębionych form pobożności(imitattio- compassio).

Przedstawienia dewocyjne były ustawiane na ołtarzu będąc najprostszą formą retabulum ołtarzowego( figura Madonny z Retabulum dusz czyśćcowych)(5). Często z okazji różnych świąt na ołtarzu stały różne figury, tak jak w kościele klasztornym Seligenthalw Landschucie ( Chrystus na osiołku, Chrystus Zmartwychwstały, Maria z Nawiedzenia, Maria Magdalena z Grobu Świętego).

Przedstawienia dewocyjne były także ustawiane poza ołtarzem, na filarach, na ścianach,w przestrzeni nawy na kolumnach np. katedra w Konstancji(5) ;w klasztorach np. w celach zakonników( pisze o tym Gerard z Frachet w dziele „Życie braci z zakonu kaznodziejskiego”), w 1389r. malarz Jean de Beaumetz wykonał 26 obrazków dla kartuzów w Champmol, przedstawienia dewocyjne w klasztorach znajdowały się także w dormitoriach, kapitularzach i krużgankach.

Znajdowały się także w domach, były zamawiane w pracowniach rzemieślniczych i służyły prywatnej dewocji. W wielu obrazach, widzimy, że na ścianach lub ustawione na meblach. ( Lucas Cranach Starszy „ Św. Hieronim w pracowni(6), Josse Lieferinxe „ Św. Sebastian opatrywany przez św Irenę”)(7)

Rzeźby na ołtarzach ustawiane były bezpośrednio na mensie, lub wewnątrz bezskrzydłowych tabernakulów w formie pacyfikału bądź tronu. Czasami umiejscowiano je w nastawach szafiastych np. Retabulum Złotników z kościoła św. Marii Magdaleny we Wrocławiu( Mąż Boleści)(8), lub Pieta z retabulum z kościoła św. Elżbiety we Wrocławiu(9)( umieszczona w XV w, w XIV w. nazwana ymago devocionis)

Część przestawień dewocyjnych jest związane z architekturą, są ustawione na konsolach wzdłuż ścian ( Piękna Madonna z Altenmarkt)(10).

Przedstawienia dewocyjne wykorzystywane były jako rekwizyty dramatyczne np. Chrystus na osiołku( Niedziela Palmowa), Chrystus Zmartwychwstały, który często był wydrążany w środku i pełnił funkcję respositorium hostii w czasie Triduum Appuhn uważa, że rzeźba nie tylko symbolizowała Chrystusa, ale Nim była, innym przykładem jest figurka Dzieciątka Jezus.

Przedstawienia dewocyjne spełniały tez funkcję sepulkralną. Oczywistym przykładem są krzyże cmentarne. Innym przykładem jest fragment Retabulum św. Piotra Męczennika(11), który przedstawia możnych modlących się u grobu świętego. Nad tumbą z ciałem świętego znajduje się tronująca Maria. Mogła ona służyć przyciągnięciu uwagi widza, który nie nawykł do modlitwy przy grobie.