Cnota jako kategoria

pedagogiki

dr Krystyna Najder-Stefaniak

Pedagogika

to należąca do nauk społecznych,

nauka o wychowaniu.

Jej polska nazwa pochodzi od greckiego

παιδαγωγός (paidagogos - niewolnik

towarzyszący dziecku w szkole; dosł.

"prowadzący dziecko"). Początkowo termin

obejmował

opiekę, nauczanie i wychowanie dzieci.

Zajmuje się ona formułowaniem

teorii, celów, treści, metod, środków i

form procesu wychowania,

a także stanowi zasób wiedzy praktycznej

na ten temat.

Zadaniem pedagogiki jako nauki jest wyposażenie tych, którzy

organizują przebieg nauczania i wychowania w wiedzę o

skuteczności różnego rodzaju zabiegów dydaktyczno-

wychowawczych.

Towarzyszą temu celowi następujące zadania:

gromadzenie wiadomości o rzeczywistości wychowawczej;

analiza tej rzeczywistości, wykrywanie związków i zależności

między elementami owej rzeczywistości i wyjaśnianie ich;

dostarczanie wiedzy potrzebnej do przekształcania

rzeczywistości wychowawczej.

Pedagogika wyrosła na gruncie filozofii. Dopiero od XVII wieku,

głównie dzięki J.A. Komeńskiemu pedagogika stała się odrębną

i samodzielną dyscypliną naukową, jednak poglądy na

wychowanie nawiązują do filozoficznych i ideowych przesłanek

swojej epoki.

Podstawowe pojęcia pedagogiki

wychowanie

kształcenie

nauczanie

opieka

osobowość

środowisko

kultura

czas wolny

świadomość

wychowawca

nauczyciel

opiekun

Cnota

(łac. virtus, gr. ἀρετή - arete)

= nabyta, wyćwiczona, trwała predyspozycja do

czynienie dobra

= nabyta, wyćwiczona, trwała predyspozycja do

przestrzegania zasad moralnych

Cnotami zajmuje się aretologia — dział tzw.

filozofii praktycznej dotyczący sprawności

moralnych i poznawczych.

Cnota jest bardzo starym pojęciem. Zanim pojęcie to zostało

wprowadzone przez Sokratesa w kontekst refleksji etycznej i

uzyskało odpowiednią do tego kontekstu treść, "cnota" była

rozumiana przez Greków ogólnikowo, jako tężyzna życiowa,

dzielność, sprawność w spełnianiu zawodowych czynności.

Sokrates (469 –399 p.n.e.) uznał cnotę za najwyższe dobro,

cenniejsze niż zdrowie, bogactwo czy sława,

dobro, którym warto zajmować się z perspektywy filozofii.

Z cnoty wynika szczęście, z wiedzy zaś - cnota.

Na ukształtowanie się europejskiego pojęcia cnoty wpływ

miały zarówno

intelektualizm etyczny Sokratesa

jak i

teoria czterech cnót Platona,

do których nawiązywał

Arystoteles

Sokrates (469 –399 p.n.e.)

utożsamiał cnotę z wiedzą i w efekcie mówił o

cnocie mądrości.

Platon (ok. 427–347 p.n.e.)

wyróżniał już cztery cnoty:

mądrość, męstwo, umiarkowanie i

sprawiedliwość.

Arystoteles (384–322 p.n.e.)

uważał, że każde działanie ma swoją cnotę i wielość

cnót podzielił na dwie grupy, na

cnoty dianoetyczne (intelektualne) i cnoty

etyczne.

U Arystotelesa

mądrość

okazała się najważniejszą z cnót dianoetycznych,

zwyciężając z takimi jak:

sztuka /= znajomość reguł i umiejętność posługiwania się

nimi/

czy inteligencja.

Za najważniejszą z cnót etycznych, do których Arystoteles

zalicza takie jak: męstwo, umiarkowanie, hojność,

wielkoduszność, dowcip, uprzejmość, uzasadnioną dumę,

łagodność, prawdomówność, umiar w uczuciach, słuszne

oburzenie itp. stagiryta uznał

– będącą podstawą rozsądnego działania i gwarancją wyboru

właściwych środków –

roztropność.

W koncepcji Arystotelesa

cnota jest przeciwieństwem wad i pojawia się jako

złoty

środek

między skrajnościami

np. godność między wadami zarozumialstwa i służalczości,

męstwo między wadami tchórzostwa i zuchwalstwa,

hojność między wadami skąpstwa i rozrzutności.

W szkole kynickiej, której założycielem był

Antystenes z Aten (ok. 436–ok. 366 p.n.e.),

początkowo uczeń Gorgiasza (ok. 475–ok. 375 p.n.e.),

później zwolennik Sokratesa (469 –399 p.n.e.),

przeciwnik Platona (ok. 427–347 p.n.e.) w kwestii systemu idei:

cnota jest środkiem osiągania szczęścia i polega na

uniezależnieniu się od potrzeb, wyzbyciu się pragnień,

mężnym znoszeniu niedostatku

Zdobywamy ją nie jak u Sokratesa dzięki aktywności intelektualnej,

lecz w wyniku łączenia wiedzy z praktycznym działaniem.

Mędrzec kynicki

rezygnując ze wszystkiego staje się wolny,

znajduje się jakby ponad prawem stanowionym przez człowieka i

ponad społeczeństwem,

współistnieje z naturą podporządkowując się jej prawu.

Tak pojęta cnota prowadzi do

dobrowolnego wyboru życia żebraczego,

bez mieszkania, wyszukanego jedzenia, eleganckiego ubrania, bez

rodziny, przyjaciół, bez niczego, co mogłoby zniewolić.

Znaczący wkład w refleksję na temat pojęcia cnoty wnieśli

stoicy.

Przekonani, że

cnota jest warunkiem dostatecznym szczęścia

uznali ją za

jedyne prawdziwe dobro.

Z perspektywy kultu natury, który był specyficzny dla

stoickiego poglądu na świat

Życie cnotliwe, to życie zgodne z rozumną i boską naturą,

czyli dostosowujące się do jej harmonii.

Byli przekonani, że

jedno prawo rządzi całą naturą, nie wyłączając człowieka.

Ponieważ natura jest rozumna, więc życie zgodne z nią jest też

zgodne z rozumem i wolne od namiętności.

Według stoików,

cnota jest usposobieniem, które nie ulega

stopniowaniu, nie można być mniej lub

bardziej cnotliwym, kto nie ma pełnej cnoty,

nie ma jej wcale.

W efekcie ludzie dzielą się na dobrych i złych.

Cnota jest jedna i niepodzielna.

Polega na rozumnym usposobieniu

,

które objawia się w zależności od okoliczności

np. jako męstwo w znoszeniu cierpień,

czy jako roztropność w prowadzeniu swych

spraw.

Epikurejczycy

podobnie jak stoicy twierdzili, że dobre jest to, co zgodne z naturą,

ale w ich etyce:

cnotą jest praktyczna umiejętność znalezienia

prawdziwej, czyli trwałej przyjemności.

Epikurejczycy zakładali, że natura działa bezbłędnie i jeśli dała

człowiekowi możliwość odczuwania przyjemności, to muszą być one

wskazówką, że postępujemy zgodnie z jej wymaganiami.

To, co jest dobre i zgodne z naturą sprawia człowiekowi

przyjemność.

Zauważali oni jednak, że aby głębsze i pełniejsze było to, co

przyjemne, czasem musi być poprzedzone cierpieniem i przykrością.

Epikurejski mędrzec wie, że

"

nie można żyć przyjemnie, nie żyjąc rozumnie, pięknie i

sprawiedliwie, ani też żyć rozumnie, pięknie i sprawiedliwie

nie żyjąc przyjemnie".

Jak podpowiada Lukrecjusz (95-55 p.n.e.) cnota polega na

umiejętności korzystania z małych rzeczy, których na świecie nie

braknie.

Jeszcze inne pojęcie cnoty znajdujemy u

Filona z Aleksandrii (ok. 25 r. p.n.e.–przed 50 r. n.e.)

Zaproponował on doktrynę powstałą z połączenia judaizmu i filozofii greckiej.

Miał istotny wpływ na pisarzy wczesnochrześcijańskich./

Filon akcentuje problem zła,

które polega na oddalaniu się ludzi od Boga

i w rezultacie od "pierwszego człowieka-logosu”.

W koncepcji Filona człowiek jest łącznikiem między Logosem i materią.

Tak rozumianemu człowiekowi grozi pogrążenie się w materii i utrata łączności

z siłami bożymi.

W tym kontekście

"cnota" oznacza

samookiełznanie i umiejętność zachowania umiaru, porządku i

harmonii w chaosie materialnych uwikłań,

życie według bożego prawa Logosu przemawiającego do człowieka za

pośrednictwem jego rozumu.

Cnota wydaje się tu "trudniejsza" do osiągnięcia, niż u stoików i

epikurejczyków, bo nie można ułatwić sobie sprawy rezygnując z uwikłań w

życie społeczne,

ale jednocześnie według Filona

"zła jest cnota, która wymaga trudu, by nią być".

Mędrzec nie musi dręczyć się rezygnowaniem z dóbr, jakich może dostarczyć

życie.

Cnota sprawia, że w naturalny sposób,

czyli racjonalnie kierujemy sobą

i wykorzystując wszystkie dostępne dobra zbliżamy się do tego, co duchowe.

Pojęcie cnoty występuje też w

filozofii chrześcijańskiej.

W etyce Augustyna (354 – 430)

Cnota jest umiejętnością

dobrego i moralnie rzetelnego życia,

umiejętnością ugruntowaną nawykiem.

Podstawą tej cnoty jest miłość Boga.

Podobne rozumienie cnoty znajdujemy u

Pierre'a Abelarda (1079–1142)

zdaniem którego

cnota jest środkiem do zdobycia dobroci

i nawykiem dobrego działania.

Dobre działanie rozumie Abelard jako działanie z

dobrą intencją.

Tomasz z Akwinu (1225 - 1274)

określa

cnotę jako nawyk,

ale uważa, że ten nawyk nie jest tylko wynikiem działania,

lecz że jest człowiekowi wrodzony lub dany przez Boga.

W efekcie cnoty dzieli na dwa rodzaje:

cnoty naturalne i cnoty nadprzyrodzone.

Do pierwszych zalicza

roztropność, sprawiedliwość, wstrzemięźliwość i męstwo.

W wyniku analizy drugich odróżnia

cnoty teologiczne, czyli boskie (wiara, nadzieja i miłość),

nadprzyrodzone odpowiedniki naturalnych cnót umysłowych

i obyczajowych,

oraz dary Ducha Świętego.

Doktryna św. Tomasza z Akwinu dała początek tomizmowi,

/papież Leon XIII encyklika Aeterni Patris (1879)/

Tomiści odróżniają

działania, których przedmiotem jest praca produkcyjna,

/dobro nabiera w tym przypadku cech pożytku związanego z

produktem/

od działań, których przedmiotem jest sam działający

działanie staje się w tym drugim przypadku

postępowaniem moralnym

Cnota służy działaniu, którego przedmiotem jest sam

działający.

Cnota jest trwałym przysposobieniem w postaci

nawyku, nabywanym przez pracę i wychowanie.

Za Arystotelesem tomiści dzielą cnoty na intelektualne i

moralne pomagające właściwie posługiwać się rozumem, wolą

i skłonnościami, tak aby postępowanie człowieka było zgodne

z obowiązującym go celem ostatecznym.

W tomizmie bardzo ważna jest cnota, którą Arystoteles umieszczał

jako złoty środek między wadami zarozumialstwa i służalczości -

godność.

W etyce chrześcijańskiej godność, to także

nieusuwalna i niestopniowalna, wartość człowieczeństwa,

przysługująca każdemu człowiekowi bez wyjątku.

Godność jako cnota,

to nawyk postępowania, dla którego celem jest

godność jako wartość.

Cnota jest dobrem jedynym i cechuje ją

samowystarczalność,

tzn. nic poza nią nie potrzeba do doskonałości

i szczęścia, które polega na poczuciu tej

doskonałości.

Cnota wystarcza do uzyskania eudajmonii.

Znaczenie aksjologiczne mają tylko cnota i jej

przeciwieństwo - zło.

Wszystko poza tym jest obojętne z

perspektywy eudajmonii.

To, co ludzie przywykli cenić,

np. bogactwo, czy sława, siła, uroda, zaszczyty

nawet zdrowie i życie nie muszą przynieść

szczęścia, jeśli są źle użyte skutkują złem.