20 (o). SAMOREALIZACJA JAKO KATEGORIA PEDAGOGICZNA
Pojęcie samorealizacji
Termin samorealizacja został przeniesiony do języka polskiego z języka angielskiego (selfrealization) i dosłownie oznacza realizowanie samego siebie.
Na gruncie pedagogiki występują terminy „samowychowanie” i „samokształcenie”. Wykazuje się tutaj udział własny wychowanka i ucznia w wyznaczaniu sobie samemu celów rozwoju intelektualnego i wrażliwości emocjonalnej oraz moralnej. Proces samowychowania zachodzi dopiero wówczas, kiedy dana osoba zdobyła już pewien zasób wiedzy o świecie, nabyła umiejętności pozyskiwania źródeł informacji i jej przetwarzania dla realizacji wyznaczonych przez siebie celów aktywności poznawczej, jak również wtedy, gdy młody człowiek osiągnął strategie pokonywania trudności życiowych. Dopiero wówczas możliwy jest proces samokształcenia i samowychowania.
Samorealizacja jest terminem, który wskazuje również na udział własny jednostki
w wyzwalaniu pewniej formy aktywności życiowej. Różni się jednak od wyżej wspomnianych tym, że odnosi się równocześnie do dwóch rzeczywistości: do tego, czym jednostka dysponuje jako źródło potencjalnych zdolności i całości doświadczenia życiowego, jak też do tego, co jest subiektywną skalą oceny, miarą osiąganych wyników podejmowanych działań. Samorealizacja jest zarazem wyrażeniem tego, co tkwi w człowieku jako sfera jego najskrytszych marzeń oraz nadawaniem znaczenia temu działaniu i osiąganiem poczucia satysfakcji z tak powziętych działań. Samorealizacja jest zatem procesem aktualizowania potencjalnych zdolności człowieka i osiągania w toku tego procesu poczucia szczęśliwości. Proces ten może zachodzić w świecie przedmiotowym, a także wyłącznie na gruncie życia psychicznego, może być powiązany z krystalizowaniem wartości, albo też
z powoływaniem do istnienia nowych jakości, może być poczuciem zadowolenia z życia jako całości działań albo przerwą na chwile szczęście w ciągu działań niekorzystnych dla podmiotu.
Samorealizacja nie ma granic. Jest procesem subiektywnie odczuwanego zadowolenia, spełnienia w pracy zawodowej albo w relacjach z innymi ludźmi. W literaturze filozoficznej występują jednak twierdzenia, zwłaszcza starożytnych myślicieli, w tym, iż eudajmonia, czyli poczucie szczęśliwości wymaga ciągłego podsycania.
Samorealizacja jest procesem subiektywnie odczuwanego zadowolenia
z podejmowanych przez siebie działań, które stanowią wyraz najgłębszych pragnień człowieka i trafiają jeszcze w jego potencjalne zdolności twórcze. Każdy człowiek dysponuje takimi zasobami, ale nie każdy potrafi je odkryć i z siebie wydobyć. Jeśli jednak taki zabieg mu się uda, wówczas można mówić o zaistnieniu procesu samorealizacji.
Teorie samorealizacji
Filozofia dała co najmniej 4 impulsy w rozpatrywaniu problematyki samorealizacji:
Uznała samorealizację za psychologiczne przeciwieństwo bojaźni i życia ku śmierci - można ją zatem traktować jako mechanizm antytanatocyjny (z gr. Thanatos - śmierć);
Dostrzegła w niej element sensu społecznej aktywności człowieka, swoistego poczucia zakorzenienia w świecie materialnym;
Uznała, że samorealizacja jest wysiłkiem człowieka w odrzuceniu doświadczeń kultury, w akcie kreacji nowych wartości, wartości osobistych, naznaczających własną ekspresją świat kultury już istniejącej;
Samorealizavja jest wysiłkiem duchowej strony człowieka przezwyciężającego świat materii, w którym jest zakorzeniony, i w istocie jest procesem spirytualizacji materii wokół tej osoby.
Idea spirytualizacji materii polega na tym, że każdy dąży do zaznaczenia sobą społecznego
i kulturowego otoczenia, każdy chce zawłaszczyć rzeczywistość swoją osobą, swoim podmiotowym „ja”. Każdy mniej lub bardziej świadomie chce też przeżyć uczucie satysfakcji z takiej właśnie działalności. Spirytualizacja materii to nic innego jak tylko przenikanie świata rzeczy i świata społecznego cząstką naszej osobowości. Rozwój osobowości dokonuje się poprzez ekspresje jaźni w świat. Spirytualizacja materii dokonywać się może na kilka sposobów. Poprzez reorganizację zastanych układów społecznych i struktur organizacyjnych. Jednostka realizuje się niekiedy właśnie w takim działaniu społecznym, które polega na przekształcaniu struktur organizacyjnych różnych instytucji i środowisk lokalnych. Wówczas wywiera ona wpływ na zdarzenia społeczne, bo jest przede wszystkim podmiotem tych zdarzeń. Taka działalność ma jednak niekiedy tragiczny finał i przybiera formę walki
z zastanym układem sił społecznych w danej instytucji. Ale spirytualizacja materii dokonywać się też może poprzez działalność twórczą, kiedy jednostka powołuje do istnienia nowe przedmioty lub idee. Wówczas to, stwarzając nowe rzeczy lub dokonując rekonstrukcji już istniejących, dokonuje przemian w swoim otoczeniu, a zatem naznacza sobą otaczający ją świat. Te cztery punkty widzenia na zagadnienie samorealizacji podjęła pedagogika
i psychologia.
Pedagogiczne koncepcje samorealizacji
Problematyka samorealizacji stanowi przedmiot studiów nie tylko psychologii, ale również etyki i pedagogiki. Samorealizację łączy się bowiem z wartościami. Ów związek jest specyficzny. Z jednej strony wartość czynienia dobra stanowi główny motyw działania człowieka, który w urzeczywistnianiu tej wartości samorealizuje się. Z drugiej zaś strony ocenie moralnej podlega też proces aktualizowania potencjalnych zdolności człowieka
w rzeczywistości materialnej. Wówczas samorealizacja, niejako sama w sobie, staje się wartością. Również pedagodzy, nazywający siebie pedagogami humanistycznymi, zainspirowani teoriami filozoficznymi i psychologicznymi, samorealizację najczęściej traktowali jako jeden z celów w procesie edukacji młodego pokolenia i rozwoju jednostkowego. Podejmowali oni tez badania nad skutecznością różnorodnych metod
i środków wychowania, które umożliwiłyby osiągnięcie takiego celu. W pedagogice empirycznej realizowano niekiedy badania nad związkami między stylem wychowania
a szansą na samorealizację oraz nad relacjami między wychowawcą i wychowankiem, które same w sobie mogą stanowić źródło samorealizacji. Wyzwalając potencjalne możliwości wychowanka, pedagog sam realizuje się w toku tej działalności.
W pedagogice samorealizację rozumie się na ogół jako cel wychowania i kształcenia oraz jako pewną właściwość człowieka, dzięki której osiąga on poczucie szczęścia, spełnienia swoich marzeń, zdolności, odczuwa radość egzystencji w świecie.
W literaturze naukowej pojęcia samorealizacja, samorozwój, samourzeczywistnianie czy samokierowanie często utożsamiano. Określano nimi ten aspekt funkcjonowania człowieka, kiedy świadomie lub nieświadomie dąży on do spełnienia siebie, kiedy ujawnia swoje twórcze możliwości. Proces ten może przybierać różne formy. Niekiedy są to działania artystyczne, kiedy indziej zabawa, praca, nauka czy jakaś forma wypoczynku. Procesowi temu towarzyszą czasami krańcowo różne nastroje. Występują tu tzw. „męki twórcze” - przeżywany niepokój. Człowiek nie potrafi zlokalizować źródła tego nastroju, chociaż staje się on często impulsem do podjęcia działań twórczych. Z drugiej strony procesowi samorealizacji w twórczej aktywności towarzyszy poczucie zadowolenia, przeżywanego szczęścia. Życie ludzkie przebiega na ogół między tymi skrajnościami.
Idea samorealizacji wywodzi się z tych koncepcji filozoficznych i pedagogicznych,
w których podkreślono znaczenie podmiotowości, indywidualności, jednostkowej egzystencji w rzeczywistości. Każdy człowiek jest niepowtarzalny, ma własne imię, własną biografie, każdy dąży do zaznaczenia, jakby odbicia cząstki swej osoby w świecie materialnym,
w świcie cywilizacji, każdy chce pozostawić po sobie ślad, np. w życiu rodzinnym, twórczości artystycznej, działalności technicznej, ogólnie mówiąc w ludzkiej pamięci. Według tych koncepcji każdy człowiek dąży do życia pełnego, do optymalnego zaspokojenia swoich potrzeb, do pełni szczęścia. Podkreślono w nich też wartość każdej jednostki oraz jej potrzebę przekształcania rzeczywistości, w której ona na co dzień żyje.
Niektórzy psycholodzy i pedagodzy utożsamiali pojęcie samorealizacji
z samowychowaniem, ze stworzeniem (autokracją) własnej osobowości. W obu tych pojęciach nacisk położony jest na udział własny jednostki w swoim rozwoju. Człowiek, stawiając sobie cele własnego rozwoju, osiąga poczucie satysfakcji w toku ich realizacji, zaspokaja potrzebę poczucia własnego uznania dla samego siebie. Jednak samowychowania nie traktuje się tutaj w kategoriach „udręki”, że podmiot sam siebie zmusza do czegoś, co nie zawsze jest przyjemne, lecz przede wszystkim w kategoriach dojrzałości moralnej. Jednostka czerpie satysfakcję z tego, ze osiąga zakładany rezultat, wzbogacając przy tym swoją osobowość. U podstaw tego procesu leży głęboka motywacja wypływająca z przekonania, ze człowiek sam sobie układa przebieg życia, a środkiem do jego spełnienia jest własna, coraz bardziej dojrzała osobowość.
W filozofii, psychologii i pedagogice istnieje już pewna tradycja w definiowaniu takich pojęć jak samorealizacja, samourzeczywistnianie czy samorozwój. Różni autorzy kładą nacisk na świadomość podmiotu podejmującego samodzielne decyzje dotyczące wyboru kierunków swojej aktywności w konkretnych warunkach społecznych. Wolność wyboru jest czasem ograniczona w środowisku społecznym, stąd płynie zagrożenie dla rozwoju jednostki. Samorealizację traktuje się niekiedy jako dążenie człowieka do odblokowywania zgromadzonej energii, która jako już wyzwolona, uruchamia jego potencjalne zdolności.
Z kolei samourzeczywistnianie traktuje się węziej. Terminem tym oznacza się proces odblokowywania tylko tych zdolności człowieka, które służą subiektywnie pojmowanej pomyślności w życiu tej właśnie jednostki. Wydaje się, że większość ludzi posiada jakiś główny, dalekosiężny cel w życiu, który uruchamia wszystkie ich działania nakierowane na jego zrealizowanie. Te podejmowane działania niekiedy przybliżają jednostkę, a niekiedy oddalają od osiągnięcia tego właśnie celu i poszczególnych celów etapowych.
Każdy człowiek ma szansę na pełną samorealizację, ale nie wszyscy mogą z niej skorzystać. Bariery samorealizacji nie tkwią tylko w świecie zewnętrznym, w którym jednostka przebywa, który przekształcą i z którego czerpie składniki dla własnego rozwoju. Te bariery tkwią przede wszystkim w samym człowieku. Pomimo zauważalnej jedności
w jego konstytucji fizycznej, nie jest on jednolitością pod względem psychicznym. Człowiek twórczy, samorealizujący się w permanentnym konflikcie z samym sobą, z własnym sumieniem moralnym. Wielu psychologów i socjologów podkreśla tezę, że konflikt stanowi podstawę rozwoju, a samorealizacja jest jego wewnętrznym, najpełniejszym wyrazem. Samorealizacja dokonuje się wszak w świecie wartości, a nawet można traktować ten proces jako tworzenie wartości. W wyniku pokonywania zewnętrznych i wewnętrznych konfliktów zarysowuje się tzw. orientacja aksjologiczna jednostki. Jest ona skierowana na tworzenie
i realizowanie wartości.
Pojęcia samorealizacji i samorozwoju oznaczają proces wyzwalania
i wykorzystywania własnego potencjału rozwojowego. Realizacja tego potencjału jest niczym innym jak tylko samorozwijaniem, twórczym aktualizowaniem potencjalnych zdolności podmiotu. Samorozwojem można nazwać wszelkie impulsy wewnętrzne jednostki skierowane na aktualizowanie jej potencjalnych sił psychicznych, zaś samorealizacją - tę część samorozwoju, która ukierunkowana jest na tworzenie i przeżywanie wartości. Jednostka dokonuje wówczas działań zgodnych z aprobowanym przez nią systemem wartości,
z własnym sumieniem moralnym. Wartości te biorą się z przeżywania życia. Są one immanentnym składnikiem doświadczenia przedmiotu. Człowiek bowiem, funkcjonując
w grupie społecznej, przejmuje od innych członków różne wartości. Jedne aprobuje, z innymi natomiast walczy. Istnieje odwieczny konflikt między jednostką, a grupą. Jego pokłosiem jest dramat egzystencjalny, który przezywa wielu ludzi, zwłaszcza w okres dorosły w swym rozwoju. Uświadamiają oni sobie odmienność własnego widzenia i przeżywania rzeczywistości. Odkrywają różne światy subiektywne zawarte w tym jednym świecie rzeczywistym. Buntują się przeciw wielu wartościom. Czasem jednak akceptują je ze względu na potrzebę poczucia bezpieczeństwa, którą zaspokoić mogą tylko inni ludzie. Jednostka wyzbywa się swoich marzeń po to, aby bezpiecznie egzystować. Traci jednak wyczucie kierunku dalszego postępowania. Pojawiają się niepokoje egzystencjalne, przechodzące
w kolejnym etapie w nerwice. Wówczas jednostka poszukuje środków ukierunkowujących jej aktywność, poszukuje alternatywnego środowiska życia. Znajduje go w grupie terapeutycznej. Psychoterapia grupowa wydaje się być skutecznym środkiem przywracającym zagubionej w rzeczywistości jednostce kierunek jej egzystencji. Miara samorealizacji
w grupie terapeutycznej jest proces wyzwalania się jednostki z pęt wczesnej socjalizacji, uwalnianie swoich naturalnych zdolności i predyspozycji twórczych.
Wydaje się zatem, że w człowieku istnieje silna tendencja do automatycznego, niejako „autorskiego” tworzenia samego siebie z siebie samego, z własnych potencjalnych zdolności. Tę tendencję w pedagogice nazywa się właśnie samowychowaniem. Zachodzi tu znaczna zbieżność między samorealizacją jako procesem urzeczywistniania potencjalnych zdolności
i samowychowaniem jako takim kierowaniem własnym rozwojem, aby owe zdolności optymalne wykorzystać w życiu. Wspólnym elementem jest tu przedrostek samo-. Podkreśla się w ten sposób, ze podmiot jako byt autonomiczny sam decyduje o własnym rozwoju. Źródło powodzenia tkwi w tajemniczej sile aktualizującej potencjalne zdolności jednostki.
Proces wychowania do samorealizacji dokonuje się w toku całego życia człowieka. Zarówno w dzieciństwie, kiedy rodzice stymulują jednostkę do twórczych zachowań, jak w edukacji szkolnej, kiedy nauczyciele wyzwalają potencjalne zdolności ucznia i wzbogacają jego osobowość. Uruchomione zostają mechanizmy wyzwalania kreatywności
i samorozwoju. A stąd już blisko do osiągnięcia wysokiego poziomu samorealizacji.
Pedagogika humanistyczna wykorzystuje idee psychologii humanistycznej, próbując je urzeczywistniać w praktyce. Ruch antypedagogiki wyrósł na bazie buntu wobec przemożnej, socjocentrycznie zorientowanej pedagogiki, pedagogiki zniewalania osobowości dziecka i przystosowania go do życia w zastanym świecie. Pedagogikę oskarża się
o schematyzm, o zabijanie indywidualności. Zarzuty te kierowane są pod adresem pedagogiki zorientowanej ku psychologii behawioralnej, ku psychologii inżynierii zachowań ludzkich. Natomiast nurt humanistyczny, odradzający się pod różnymi postaciami w dziejach myśli o wychowaniu, apelował zawsze do uczuć ludzkich, do sumień moralnych, akcentował rolę emocji w rozwoju człowieka, w jego społecznej aktywności.
Lawrence Kohlberg wyróżnił trzy strategie pedagogiczne w dziejach myśli
o wychowaniu. Pierwszą z nich nazwał pedagogiką adaptacyjną. Wychowanie rozumiano tu jako transmisję wartości kulturowych, wartości kultury zastanej. Strategia druga to nurt romantyczny w wychowaniu. Akcentowano wartość indywidualności, podmiotowości. Zadaniem pedagogów było wspieranie rozwoju dziecka poprzez usuwanie wszelkich zewnętrznych barier. Dziecko przychodzi na świat wyposażone w predyspozycje twórcze. Rozwój dokonuje się przez dojrzewanie wewnętrznych sił. Trzeci nurt progresywistyczny akcentuje zbieżność rozwoju podmiotu z rozwojem świata. Stymulacja osobowości - to kierowanie procesem dojrzewania w sposób racjonalny. Pedagog interweniuje w proces wychowania, jeśli uznaje to za konieczne. Dokonuje w nim korekt. Autor ten był zwolennikiem trzeciego podejścia do tego zagadnienia. Pedagogika humanistyczna natomiast próbuje przezwyciężyć ograniczenia każdej z wymienionych strategii. Nie akceptuje wyłącznie nurtu romantycznego. Pedagogika humanistyczna dostrzega pewne wartości zarówno w idei transmisji kulturowej, jak i progresywizmie pedagogicznym.
Pedagogika humanistyczna podkreśla znaczenie idei samorealizacji w wychowaniu. Urzeczywistnianie swoich potencjalnych zdolności w świecie materialnym jest marzeniem milionów ludzi na całym świecie, można by rzec, iż jest najgłębszym wyrazem twórczej postawy wobec życia. Pedagogika głosząca takie hasła zyskuje popularność w szerokich kręgach społecznych. Jednak idea wychowania młodzieży do samorealizacji, aby mogła stać się rzeczywistością, a nie tylko marzeniem pedagogicznym, musi zostać skonkretyzowana
w określone programy edukacyjne. Musi być też przygotowana infrastruktura kulturalna
i społeczna do zwiększonej aktywności wielkich rzesz młodzieży. Wychowanie do samorealizacji nie dokonuje się w próżni kulturowej i społecznej, lecz w konkretnych warunkach funkcjonowania ludzi. Wychowanie do samorealizacji pozostanie pustym hasłem, jeśli nie będą towarzyszyć mu inwestycje państwa w kulturę, oświatę, i organizacje społeczne.