Romantyzm ukraiński i jego przedstawiciele.
Geneza.
Od przyjęcia wiary 988r. do końca XVIIIw. Ukraińcy pisali w języku mocno osadzonym w języku cerkwi który przybył z południowej Słowiańszczyzny. Datą przełomową, a także wyznaczającą początek kształtowania się literatury ukraińskiej jest rok 1798 – rok wydania Eneidy Iwana Kotlarewskiego, trawestacji utworu Wergiliusza.
Przedstawiciele:
Iwan Kotlarewski (1769-1838) - ukraiński poeta i dramaturg, jako pierwszy wprowadził żywy język ludowy do literatury ukraińskiej. Kotlarewski zreformował teatr połtawski na wzór zachodnioeuropejski, a tym samym rozwinął działalność teatru ukraińskiego na Ukrainie Naddnieprzańskiej. Zapoczątkowana przez niego tradycja idealizacji ludu wiejskiego pozostała zasadniczym motywem kształtującej się literatury ukraińskiej w pierwszej połowie XIX w.
Urodził się w rodzinie urzędnika magistratu miejskiego. Jako 10-letni chłopiec wstąpił do Katerynosławskiego Seminarium w Połtawie. W 1789 r. Kotlarewski, nie ukończywszy seminarium, porzucił szkołę i wstąpił na służbę do Kancelarii Noworosyjskiej, zaś w 1793 r. został guwernerem w rodzinach na Połtawszczyźnie.
W latach 1796 – 1808 Kotlarewski był na służbie wojskowej w Siewierskim Pułku Karabinierów, sformowanym w oparciu o ukraińskie pułki kozackie, brał udział w wojnie rosyjsko-tureckiej.
Po powrocie do Połtawy Kotlarewski otrzymał posadę dyrektora domu opieki dla dzieci biednej szlachty. Generał gubernator Rostowski, w 1812 r. powierzył mu misję sformowania pułku kozackiego. Sformowawszy pułk w ciągu 17 dni, Kotlarewski wypełniał także nadal obowiązki dyrektora.
W latach 1818 - 1821 Kotlarewski był dyrektorem i duszą połtawskiego teatru. Napisane przez niego w latach 1818–1819 Natalka Połtawka i Moskal czariwnyk na długo przed publikacją żyły własnym scenicznym życiem. Oba utwory spotkały się z entuzjastycznym przyjęciem, a nazwisko autora stało się szeroko znane nie tylko na Ukrainie, ale także w Rosji, szczególnie w kołach kulturalnych Petersburga.
1798 Eneida - pierwszy wielkich rozmiarów utwór poetycki w ukraińskim języku ludowym. Kotlarewski wykształcił język i formę, zebrał spory zasób rymów i błysnął takim zasobem obserwacji, humoru, dowcipu, satyry, że rodacy jego zerwali ostatecznie ze starosłowiańszczyzną, ze scholastyką, ze sztucznym akademickim językiem, a poszli za nim.
Eneida - to burleskowo traktowany obraz życia na Ukrainie w drugiej połowie XVIII wieku, ze wszystkimi jego wadami i niedomaganiami, z całą śmiesznością i grozą wpływów obcych, rosyjskich. Gdzie niegdzie tylko przegląda wspomnienie czasów dawnych.
Pojawienie się tego utworu miało ogromne znaczenie dla nowożytnej i najnowszej ukraińskiej kultury słownej. Przez pewien czas panowała moda naśladownictwa kolejnych pisarzy w literaturze ukraińskiej zwana ''kotlarewszczyzną''. ... Był więc Kotlarewski inicjatorem i budzicielem nowej literatury ukraińskiej pod względem ideowym i językowym silnie związanej z ludem ukraińskim.
Wodewile, krążące początkowo tylko w odpisach:
Natalka-Połtawka (wyd. 1839),
Moskal-czariwnyk (wyd. 1841).
Petro Hułak-Artemowski (1790–1865), poeta ukr., satyryk, tłumacz; prof. uniwersytetu w Charkowie; bajki, satyry i ballady wzorowane na utworach I. Krasickiego i A. Mickiewicza; popularyzator literatury pol.; autor pierwszych ukr. ballad romantycznych: Rybałka i Twardowśkyj (wg A. Mickiewicza);
Jewhen Hrebinka (1812-1848) ukraiński i rosyjski poeta, bajkopisarz, beletrysta, wydawca i społecznik.
W latach 1825-1831 uczył się w niżeńskim gimnazjum nauk wyższych, tam też napisał swoje pierwsze wiersze.
1831 r. po raz pierwszy w „Ukraińskim Almanachu” opublikowano jego wiersz – Rogdajew pir
1834 r. opublikowano zbiór bajek Małorossijskije prikazki
W 1837 r. Hrebinka otrzymał posadę nauczyciela języka rosyjskiego w pułku dworskim.
1841r. zebrane utwory w zbiorze Łastiwka.
1843r. romans Oczy czarne
Dziełem jego życia były zbiory pisanych prozą utworów, które zaczął publikować w 1846 r. i do końca
1848r. wydał 8 tomów.
Ulubionym gatunkiem Hrebinki była bajka, która na Naddnieprzu od wieków miała bogatą tradycję, a nawrót jej
popularności przypadł na XVIII w. Hrebinka inspirował się zdobyczami poprzedników, nadał swoim bajkom
jednak szerszy kontekst, zawierając w nich realia i mentalność prostych ludzi. Dzięki temu bajki Hrebinki
można traktować jako źródło wiedzy o ówczesnych realiach, np. traktowaniu przez władze carskie ludności
ukraińskiej.Głównym bohaterem jest na ogół prosty wieśniak, zmuszony przeciwstawić się bogatemu i
chciwemu panu. Większość bajek Hrebinki odwołuje się do tradycji i ludowości, do motywów narodowych.
Dzięki temu obrazy w nich zawarte były zrozumiałe nawet dla słabo wykształconych odbiorców.
Hryhorij Kwitka-Osnowianenko ( 1778 -1843) ukraiński prozaik, dramaturg, dziennikarz, krytyk literacki i działacz kulturalno-społeczny.
Był synem zamożnego właściciela ziemskiego z okolic Charkowa. Zdobył wiejskie wykształcenie. W wieku 23 lat wstąpił do monastyru, ale po 4 latach wrócił do życia świeckiego. Został członkiem towarzystwa nauk przy uniwersytecie w Charkowie. Pracując na różnych stanowiskach wojskowych i w służbie cywilnej, uczestniczył w wielu akcjach oświatowych i kulturalnych podejmowanych z początkiem XIX w. przez inteligencję ukraińską. Stał się jednym z współzałożycieli teatru w Charkowie (1812), towarzystwa dobroczynnego (1812), instytutu szlachetnych dziewcząt (1812), charkowskiej biblioteki gubernialnej (1838) i współwydawcą pierwszego czasopisma ukraińskiego Ukrainskij westnyk (1816-1817) drukowanego po rosyjsku, w którym publikował swoje pierwsze utwory. Kwitka-Osnowianenko był zwolennikiem idei udoskonalania społeczeństwa poprzez reformy oraz wpływ literatury i sztuki teatralnej. Za główną zasadę twórczości uważał „pisanie z natury”, orientację na żywą otaczającą nas rzeczywistość.
Pisał po ukraińsku i po rosyjsku. W latach 20. wystąpił z komediami:
Pryezżyj iz stołyć (1827, publ. 1840),
Dworianskije wybory
Ukraińska proza Kwitka-Osnowianenko dzieli się na dwie główne grupy:
burleskowo-realistyczne:
Sołdatśkyj patret,
Mertwećkyj wełykdeń,
Ot tobi i skarb;
sentymentalno-realistyczne:
Marusia
Serdeszna Oksana
Szczyra lubow
Najlepsze utwory Kwitka-Osnowianenko były jednymi z pierwszych, jakie prezentowały ukraińską literaturę europejskim czytelnikom. Utwory Kwitka-Osnowianenko tłumaczono na polski, bułgarski, czeski i francuski. Kwitka-Osnowianenko był także autorem wielu szkiców historycznych i do dziś nosi symboliczne imię „ojca ukraińskiej prozy”.
Łewko Borowykowski (1806 -1889) poeta ukraiński, zasłużony reformator systemu wersyfikacyjnego, bajkopisarz. Przedstawiciel romantyzmu, autor pieśni, ballad (Marusia 1829), wierszy i bajek (zbiór Bajky prybajutky... 1852), opartych na motywach folkloru. Pierwszy ukraiński tłumacz poezji Aleksandra Puszkina i Adama Mickiewicza.
Mykoła Kostomarow (1817-1885) ukraiński historyk, pisarz i etnograf oraz jeden z pierwszych krytyków literatury ukraińskiej.
W 1836 ukończył studia historyczno-filologiczne na uniwersytecie w Charkowie. W latach 1844-1847 był profesorem na uniwersytecie w Kijowie. W latach 1845-1846 współzałożyciel Bractwa Cyryla i Metodego. Wiosną 1847 r. aresztowany i więziony w Twierdzy Pietropawłowskiej; w 1856 r. amnestionowany.
Od 1858 przebywał w Petersburgu, gdzie jako profesor kierował w latach 1859-1862 katedry rosyjskiej historii na tamtejszym uniwersytecie. Był organizatorem “wtorków literackich” dla petersburskich Ukraińców. W 1862 zrezygnował z pracy wykładowcy i skupił się na badaniach naukowych. W latach 1860-1885 członek - redaktor Archeologicznej Komisji w Kijowie; Kostomarow był fundatorem tzw. narodnickiego nurtu w ukraińskiej historiografii, uznającego naród ukraiński za samodzielny i samowystarczalny byt historyczny.
Był współorganizatorem czasopisma „Osnowa”, redaktorem jej narodowo-kulturalnej części.
Od 1876 członek rosyjskiej Akademii Nauk.
Jeden z przedstawicieli rodzącego się narodowego ruchu ukraińskiego:
dramatów historycznych:
Sawa Czałyj 1838
Perejasławśka nicz 1841;
prac o powstaniach kozackich:
Rujina 1879-1880
Mazepa 1882
Mazepynci 1884;
W historii literatury ukraińskiej Kostomarow zapisał się jako poeta-romantyk
zbiory poetyckie Ukrainskije bałłady 1839,
Witka 1840.
Jego poezja charakteryzuje się rozmaitością gatunków, takich jak wiersze-ballady z historycznymi przekazami, legendami, wierzeniami ludu: Brat z sestroju, Łastiwka, wiersze-pieśni stylizowane na ludowych przyśpiewkach: Pociłunok, Roża, ludowa liryka przesiąknięta motywami walki i poetyzacją kozackiej sławy: Dawnyna, Dity sławy, dity sławy!
Jako jeden z pierwszych wprowadził do poezji ukraińskiej heksametr oraz wiersz dystychiczny, np. Niczna rozmowa; charakterystyczne dla jego wierszy są rytmika, brak regularnej strofy, retoryczne pytania. Tworzył powieści w języku rosyjskim: Sorok let 1840, Syn 1865, Chołop 1878.
Taras Szewczenko (1814 -1861) – ukraiński poeta narodowy, malarz, przedstawiciel romantyzmu. Taras Szewczenko jest również przedstawicielem literatury rosyjskiej. Niemal wszystkie jego powieści i większość dramatów zostało napisanych po rosyjsku, podczas gdy utwory poetyckie Szewczenki tworzone były w języku ukraińskim.
Urodził się w rodzinie pańszczyźnianego chłopa. Szewczenko uczęszczał na naukę do miejscowego diaka. W trzynastym roku życia został gromadzkim pastuchem. Spotykał wędrownych ślepców – kobziarzy, bandurzystów i lirników, którzy śpiewali pieśni o przeszłości Ukrainy, o walkach z Tatarami i Polakami, o Sahajdacznym, Chmielnickim. Talent malarski zwrócił na niego uwagę Engelhardta, który zapragnął mieć w nim swego pańszczyźnianego malarza. W czasie pobytu w Wilnie pozwolił Szewczence uczyć się u głośnego malarza Jan Rustema. W Petersburgu siedemnastoletni Szewczenko został oddany na systematyczną naukę malarstwa do mistrza cechowego. W 1836 został zauważony przez absolwenta Akademii Sztuk Pięknych w Petersburgu - Soszenkę. Postanowiono wykupić Szewczenkę. 1838 Szewczenko uzyskał wolność.
W Szkole Sztuk Pięknych pracował pod kierownictwem Karola Briułłowa. Równocześnie zdobywał intensywną pracą wykształcenie literackie oraz studiował nauki przyrodnicze i fizykę. Wstąpił do Bractwa Cyryla i Metodego. 1847, po rozgromieniu Bractwa, został aresztowany i zamknięty w twierdzy Pietropawłowskiej. 1857 poeta otrzymał oficjalną wiadomość, że jest wolny.
Pierwsze próby poetyckie Szewczenki przypadają jeszcze na rok 1837. W tym czasie powstała ballada Urzeczona. Po wykupieniu z poddaństwa rozpoczął okres niezwykle intensywnej pracy poetyckiej, pisząc w języku ukraińskim. Swój pierwszy utwór poetycki wydrukował w 1841 w almanachu Łastiwka.
1840 wyszedł w Petersburgu pierwszy zbiorek poetycki Kobziarz. Składał sie on z ośmiu utworów.
1841 ogłosił drukiem poemat Hajdamacy.
Motyw walki wyzwoleńczej znalazł się w wielu utworach Szewczenki z pierwszego okresu jego twórczości. Spotykamy go w takich utworach, jak Iwan Pidkowa (1839), Noc Tarasa (1839) i Gamalej (1842), poświęcony wyprawom kozackim do Turcji.
Po powrocie z Ukrainy w 1843 pisze rewolucyjny poemat Sen, jedną z najostrzejszych w literaturze światowej satyr na monarchię feudalno-pańszczyźnianą.
Modernizuje także wiersz ukraiński, wprowadzając nowe formy. Do najwybitniejszych utworów należy poemat Kaukaz, napisany w 1845.
Uwięziony w twierdzy Pietropawłowskiej, mimo zakazu, kontynuował pracę literacką. Później, na zesłaniu, oderwany od centrów kulturalnych, wiersze liryczne i poematy zapisywał w tajemnicy przed władzami w maleńkich zeszytach. Sam nadał im miano poezji niewolniczej.
W ostatnich latach zesłania napisał po rosyjsku jedenaście opowiadań, tematem których było życie Imperium Rosyjskiego lat 30.-50. XIX wieku, losy chłopów, a przede wszystkim dzieje talentów artystycznych, zrodzonych w masach ludowych i przebijających się z ogromnym wysiłkiem ku kulturze. W niektórych z nich nietrudno odnaleźć elementy autobiograficzne:
Księżna,
Muzykant,
Artysta.
W latach 40. Szewczenko wystąpił w literaturze rosyjskiej i ukraińskiej jako dramaturg. Znamy dziś pełny tekst sztuki o tematyce obyczajowej Nazar Stodola (1844) nawiązujący do tradycji Kotlarewskiego. Dramaty te pisał Szewczenko po rosyjsku i sam tłumaczył je później na język ukraiński.
Pantelejmon Kulisz (1819 - 1897) – ukraiński pisarz, poeta, folklorysta, etnograf, tłumacz, krytyk, redaktor, wydawca.
Jego pierwszym utworem było opowiadanie Cyhan (1841), które napisał po wysłuchaniu bajki opowiadanej przez matkę.
W latach 1834–1841 próbował bezskutecznie dostać się na Uniwersytet Kijowski, lecz na przeszkodzie stanął brak dokumentów o szlacheckim pochodzeniu (jego ojciec pochodził ze starszyzny kozackiej). Został słuchaczem wydziału literatury, a po kilku latach także fakultetu prawa.
Utwory z tego okresu:
- powieść w jęz. ros.: o lud. przekazach Ogniennyj zmiej 1841,
- hist. powieść Michajło Czarnyszenko,
- wiersz. kronikę hist. Ukrajina,
- opowiadania Orysia.
Kulisza, jako członka Bractwa Cyrylo-Metodiańskiego, aresztowano i zawrócono do Petersburga, uwięziono na 4 miesiące, a później wysłano na służbę do Wołogdy. Dzięki zabiegom przyjaciół i żony, kara została zamieniona na dwa miesiące pobytu w woj. szpitalu więziennym. Stamtąd wysłano go do Tuły na trzy lata zesłania.
W tym czasie Kulisz napisał utwory:
- Istorija Borisa Godunowa i Dmitrija Samozwanca
- historyczną powieść Aleksiej Odnorog
Za największy swój sukces uważał 2-tomowy zbiorek folkloryst.-hist. i etnograf. materiałów Zapiski o Jużnoj Rusi, które ukazały się w Petersburgu w l. 1856–1857 w 2 tomach. Zbiór był napisany „kulisziwką” - wymyślonym przez Kulisza ukraińskim fonetycznym zapisem transkrypcyjnym.
Kulisz zredagował i opublikał ukraiński elementarz i czytankę, otworzył własną drukarnię i wydał Gramatykę. Tłumaczył dzieła Szekspira, Goethego, Byrona.
We wczesnym etapie twórczości był przychylny romantycznej idei kozakofilstwa oraz wierny przekonaniu, że połączenie Rosji i Ukrainy było prawym aktem historycznym. Jednocześnie K. zachwycał się duchownym arystokratyzmem kozackiej starszyzny, a pod koniec życia był przychylny orientacji turkofilskiej. Nie pozostawał także nie krytyczny w stosunku do kozaczyzny, pisał m.in.: Gdzie mieszkali Kozacy, tam była niemożliwa prawdziwa gospodarka; gdzie panowie gospodarowali prawidłowo, tam nie mógł być cierpiany kozacki wędrowny tryb życia (...) Element kozacki był zaprzeczeniem (...) zasady społeczeństwa, zaprzeczeniem zasady państwa.
W liście do ukraińskiej inteligencji głosił obronę ojczystego słowa - “skarbnicy naszego ducha”, a jednocześnie przychylnie oceniał politykę Piotra I, wierząc, że reformy, w przeciwieństwie do zakończonej fiaskiem walki o niepodległość, doprowadzą do udoskonalenia carskiej państwowości. Budził kontrowersje, jego zmienne orientacje polityczne oburzały Ukraińców, przede wszystkim tych, którzy próbowali naśladować jego wielką kulturotwórczą ofiarność.
Iwan Franko (1856-1916) – ukraiński poeta i pisarz, slawista, tłumacz, działacz społeczny i polityczny; obok Tarasa Szewczenki uważany jest za jednego z najwybitniejszych przedstawicieli ukraińskiej myśli politycznej i literatury.
Pochodził z rodziny chłopskiej. 1875 rozpoczął studia na Uniwersytecie Lwowskim (filologia klasyczna, język i literatura ukraińska). Będąc na pierwszym roku studiów wydrukował na łamach studenckiego czasopisma Druh swoją pierwszą powieść Petrije i Doboszczukowie oraz wydał pierwszy tomik wierszy Ballady i opowiadania. W rok po przybyciu do Lwowa zaczął ogłaszać na łamach almanachu Dnistrianka cykl tzw. opowiadań borysławskich.
Nawiązał bliskie kontakty z socjalistami polskimi i stał się głośnym popularyzatorem marksizmu. Tłumaczył na język ukraiński fragmenty Kapitału Marksa i Anty-Dühringa Engelsa.
1887 jako stały współpracownik wszedł do redakcji polskiego dziennika Kurier Lwowski. Na łamach Kuriera Lwowskiego opublikował setki artykułów na tematy społeczne, polityczne, gospodarcze, kulturalne i literackie. Swoje prace naukowe drukował nie tylko w prasie ukraińskiej i polskiej, ale także niemieckiej, czeskiej, węgierskiej, rosyjskiej i innych.
Działalność polityczna Franki, zarówno na gruncie ukraińskim, jak polskim, ściągała na niego czasami nienawiść i szykany ze strony obu narodowości. Skutkowało to głównie atakami słownymi na poetę. Krąg jego ideowych wrogów poszerzał się coraz bardziej, z czasem ogarnął również koła liberalne. Do znacznego zaostrzenia w stosunkach polsko-ukraińskich doszło po ogłoszeniu drukiem przez Iwana Frankę w 1897 w czasopiśmie wiedeńskim "Die Zeit" artykułu zatytułowanego Poeta zdrady , w którym Franko zarzucał Adamowi Mickiewiczowi kult walenrodyzmu. Wystąpienie to okazało się jedną z najbardziej przykrych i najdotkliwszych w skutkach pomyłek pisarza, tym bardziej, że zarzuty podnoszone przez niego na polskiego poetę były tym dziwniejsze, że przecież Franko był znakomitym znawcą literatury polskiej. Po ukazaniu się tego artykułu w Die Zeit zamknęły się przed nim podwoje redakcji Kuriera Lwowskiego. Równocześnie wywołało to falę krytyki i oburzenia zarówno ze strony Polaków, jak i społeczeństwa ukraińskiego. Nagonka ta spowodowała, że zamykał się coraz szczelniej w pracy naukowej i literackiej.
Od 1898 redagował ukraińskie czasopismo Literaturno-naukowyj Wisnyk. Na jego łamach ogłaszał przekłady wierszy i poematów Mickiewicza. Entuzjastyczne wzmianki o wartościach moralnych polskiego poety zaczęły się ukazywać także w jego pracach historyczno-literackich. Dla współczesnych był to dowód, że artykuł w Die Zeit stanowił przykrą pomyłkę i że ukraiński pisarz żywił głęboki kult dla polskiego wieszcza narodowego jako wyraziciela najszczytniejszych dążeń narodu polskiego.
Jego poezja odznacza się ogromnym bogactwem tematów oraz nieznaną dotychczas w literaturze ukraińskiej różnorodnością form.
1887 Ze szczytów i nizin jeden z najwybitniejszych zbiorków poetyckich, w 1893 uzupełnił ten zbiorek nowymi utworami o treści rewolucyjnej: Hymn, Kamieniarze i Dumy proletariusza
1896 – zbiorek poetycki Przewiędle liście: głęboko osobista liryka, nie pozbawiona akcentów buntu,
1898 – tomik wierszy Mój szmaragd, utrzymany po części w stylu starych ruskich przypowieści i legend; w tomiku tym znowu zabrzmiały nuty rewolucyjne, wymierzone zwłaszcza przeciw ideologom ukraińskiego nacjonalizmu;
Poematy:
1887 Pańskie żarty
1905 Mojżesz – poemat ukazujący biblijnego Mojżesza wyprowadzającego lud żydowski z krainy niewoli i przypłacającego życiem chwilę słabości i zwątpienia, odznacza się głębią, iście proroczym nastrojem i doskonałością formy
Cykl opowiadań:
Nafciarz,
Przy pracy,
Owczarz.
Napisane po polsku powieści, w których przedstawił życie drobnomieszczaństwa i inteligencji:
Lelum i Polelum (1888)
Dla ogniska domowego (1892)
Odrębne miejsce zajmuje w jego twórczości wielka powieść społeczna Filary społeczeństwa wymierzona przeciw ziemiaństwu i pseudodemokratom wciskającym się między lud i starającym się ubijać tam swoje interesy polityczne. Powieść tę oparł Franko na głośnym w jego czasach procesie tzw. kukizowskim, w którym na ławie oskarżonych zasiadła ziemiańsko-arystokratyczna rodzina, oskarżona o zabójstwo w celach rabunkowych greckokatolickiego proboszcza.
W latach dziewięćdziesiątych zajął się Franko dramatem. Napisał wówczas sztukę Skradzione szczęście, jeden z najlepszych dramatów w literaturze ukraińskiej z życia zapadłej wsi huculskiej z jej nędzą, ciemnotą i tragicznymi powikłaniami.
Urodziła się w rodzinie ukraińskiej inteligencji. Jej matka była pisarką. Wykształcenie zdobyła w domu, gdyż od dzieciństwa chorowała na gruźlicę kości.
Debiutowała w 1884 roku dwoma wierszami opublikowanymi w lwowskim czasopiśmie „Zoria”. Oprócz licznych wierszy (tomy: „Na kryłach piseń”, „Dumy i mriji”, „Widhuky”) opublikowała również kilkanaście dramatów. Jej twórczość była odbiciem silnych emocji i duchowego niepokoju, a jednocześnie wiary w zwycięstwo dobra i sprawiedliwości. Czując się spadkobierczynią kultury europejskiej, często nawiązywała do starożytności, a także do współczesnych sobie prądów literatury zachodniej. W jej dziełach wyraźnie widoczne są rysy symbolizmu.
Za najdoskonalszy z utworów Lesi Ukrainki uważa się dramat poetycki Lisowa pisnia (Pieśń lasu).
Jako krytyk literacki, Łesia Ukrainka opublikowała szereg artykułów poświęconych historii i współczesności literatury europejskiej, w tym polskiej. Jest również autorką licznych przekładów na ukraiński, m.in. Homera, Heinego, Hugo, Byrona i Mickiewicza.