Lucjan Kocik - Krystyna Slany: "Alternatywne formy życia małżeńsko-rodzinnego"
Recenzja najnowszej książki prof. Krystyny Slany socjologa z Uniwersytetu Jagiellońskiego członkini Rady Programowej "Małżeństwa i Rodziny"

      Celem najnowszej publikacji Krystyny Slany jest analiza alternatywnych form małżeństwa i rodziny na przykładzie zjawiska kohabitacji. Formy te analizowane są na tle szerszych zagadnień odnoszących się do istoty przemian małżeństwa i rodziny w "ponowoczesnych" krajach zachodnich, a także w Polsce. Należy podkreślić, że w Polsce dotąd nie prowadzono szerszych badań poświęconych temu problemowi. Zarówno potoczna obserwacja jak i wiedza socjologiczna na temat alternatywnych związków jest bardzo ograniczona i stereotypowa, a skąpe dane statystyczne pochodzące ze spisów powszechnych oraz wycinkowych badań nie oddają właściwego obrazu ani skali problemu. Tymczasem badania socjologów i demografów w krajach zachodnich wykazują, że alternatywne formy związków małżeńsko-rodzinnych są coraz bardziej powszechne i atrakcyjne wśród wszystkich kategorii ludności.
      Profesor Krystyna Slany - jako wybitna specjalistka w zakresie demografii społecznej i socjologii - podejmuje ten problem w odniesieniu do Polski poprzez analizę masowych badań obejmujących odpowiednie dane Mikrospisu z roku 1995 oraz wyniki badań własnych, przeprowadzonych wśród populacji 1500 studentów IV i V roku, reprezentujących różne uczelnie i różne kierunki studiów. Analiza danych empirycznych przeprowadzona jest w czterech obszernych i niezwykle aktualnych grupach problemów związanych z funkcjonowaniem dzisiejszych "nowoczesnych" i "ponowoczesnych" społeczeństw, a mianowicie: (1) w problematyce zmiany dotychczasowej roli i pozycji społecznej kobiety; (2) w kontestowaniu tradycyjnego modelu małżeństwa i rodziny, a przede wszystkim ich instytucjonalnego kształtu; (3) w pojawieniu się możliwości i potrzeby negocjacji ról małżeńskich, rodzinnych i zawodowych oraz znaczenia tej negocjacji dla procesu "demokratyzacji" rodziny; (4) w zakresie demospołecznych konsekwencji wyżej wspomnianych zjawisk i procesów.
      Tok wywodów autorki w największym skrócie można przedstawić w następujący sposób: wzrost znaczenia społecznego kobiet wynika m.in. ze zmian ekonomicznych, ze wzrostu dobrobytu materialnego, z podniesienia się poziomu ich wykształcenia i świadomości, z niezależności ekonomicznej, z wpływu feminizmu na kształtowanie się tożsamości kobiet eksponującej indywidualność i autonomię, itp. Autonomia ekonomiczna kobiet oznacza również mniejszą zależność od mężczyzn - tak więc koszty założenia małżeństwa są wyższe, zaś koszty wyjścia z niego są niższe. Zmienia to zasadniczo pozycję mężczyzny w gospodarstwie domowym, w którym zaczynają obowiązywać zasady symetrii płci, partycypacji w obowiązkach domowych i wychowaniu dzieci - co przejawia się pewnym obniżeniem autorytetu mężczyzny. Następuje ekonomiczna deinstytucjonalizacja rodziny. Teoria "drugiego przejścia demograficznego" trafnie opisuje demograficzne konsekwencje takiego układu sił.       Inne teorie socjologiczne akcentują zmianę modelu kobiety na przestrzeni ostatnich 100 lat, który ewaluował od modelu "dobrej żony i matki" (funkcjonującego do lat 60-tych), poprzez model "superwoman" (od lat 70-tych) - aż do modelu "invisible woman" (lata 90-te), oznaczającego zacieranie się różnic płciowych (w znaczeniu "gender") oraz lansowanie nowych wzorów socjalizacyjnych w odniesieniu do płci dziecka. I w tym kontekście Krystyna Slany stara się odpowiedzieć w swej pracy na zasadnicze pytania, mianowicie: jak zmiana pozycji kobiety, manifestująca się jej aktywnym udziałem w "orbis exterior", oddziaływuje na macierzyństwo oraz nowe podejście mężczyzn do problemu ojcostwa? Druga grupa problemów wiąże się z oddzieleniem życia seksualnego nie tylko od prokreacji (realizowanej głównie w rodzinie), ale i od małżeństwa - co zmieniło nie tylko status rodziny, ale i samych ludzi, którzy kierują się wartościami i normami niepojętymi i obcymi dla poprzednich pokoleń.
      Nietrwałość i rozpad rodziny - głównie z przyczyn społecznych - uruchamia proces rekonstruowania związków w sposób formalny i nieformalny, generując w ten sposób, "seryjną monogamię lub poligamię sukcesywną". Urodzenie i wychowanie dzieci może być obecnie oddzielone od małżeństwa i od podziału pracy opierającego się na tradycyjnej zasadzie: według płci. Monoparentalność, a nawet dobrowolna bezdzietność stają się trwałym elementem rzeczywistości. Rodzina jako instytucja w pewnym momencie czasu (od początku lat 60-tych) zaczyna być kontestowana i rodzi się fundamentalne pytanie: co w zamian?
      Ponowoczesność - jako że sama jest wieloznaczna i nieokreślona - wytwarza różnorodne formy życia małżeńsko-rodzinnego, które są również nieokreślone (np. kohabitacja, życie w samotności) i pozwala na ich manifestacje, które wcześniej były zabronione. Alternatywność i różnorodność form prowadzi więc do nieokreślonej struktury, funkcji i charakteru rodziny. Nie tylko krytykowane, ale i podważane są heteroseksualne podstawy rodziny, na których bazowała ona przez tysiące lat. Ruchy gejowskie i lesbijskie dążą do zmiany definicji rodziny i poważnie mówią, iż ważne jest nie tylko pokrewieństwo biologiczne, ale i społeczne - uczuciowe czy fikcyjne, nie opierające się na więzach krwi. Z kolei zmiany w sytuacji kobiet - wywołane ich niezależnością ekonomiczną, nastawieniem na samorealizację i autonomię - stawiają pod znakiem zapytania rangę "ojcostwa ekonomicznego" (jedyny żywiciel rodziny) oraz stwarzają warunki sprzyjające negocjacji wszystkich zagadnień związanych z budowaniem prawdziwie egalitarnego związku, co - jak pokazują wyniki wielu badań - nie jest wyzwaniem łatwym do realizacji.
      Ilość problemów związanych z życiem małżeńsko-rodzinnym społeczeństw ponowoczesnych narasta wręcz lawinowo. Uwagę badawczą autorki przykuwa jednak głównie fenomen alternatywnych form życia małżeńsko-rodzinnego, a szczególnie kohabitacja, manifestująca się na wiele sposobów wśród ludzi należących do różnych grup wiekowych i reprezentujących różny stan cywilny. Kohabitacja staje się instytucją społeczną, gdyż rodzą się w niej i wychowują dzieci, a problemy majątkowe kohabitantów są już powszechnie przedmiotem ustaw parlamentarnych. Co zatem warunkuje pojawienie się, rozwój, upowszechnienie oraz rozwój kohabitacji? Cała książka Krystyny Slany stanowi próbę odpowiedzi na te pytania poprzez szeroką analizę uwarunkowań alternatywnych form życia małżeńskiego w ogóle, a kohabitacji w szczególności - i to zarówno w świecie, jak i w naszym kraju.