Marta W.

25.01.2017 r.

Rozdział II

Rodzina jako ważne środowisko wychowawcze dziecka przedszkolnego

1. Zabawka i zabawki w historii

Zabawki to jeden z nielicznych przedmiotów, które towarzyszą każdemu człowiekowi, niemal od wczesnego dzieciństwa czasem do okresu późnej starości. Stąd też można uznać, iż są one ponadczasowym źródłem radości człowieka. Co więcej te „przedmioty służące do zabawy”¹ mogą jednoczyć pokolenia, bowiem zabawki łączą we wspólnej aktywności nie tylko dzieci, lecz także młodzież i nierzadko również osoby dorosłe i starsze. Zabawki bywają oryginalne, tworzone są z myślą o określonej grupie wiekowej, bądź społecznej. Niezmiennie jednak zabawki przeznaczone są do pełnienia funkcji zabawy². Z tego też względu można uznać, iż zabawką staje się przedmiot przeznaczony wyłącznie do zabawy, jak miś, lalka, czy również klocki, lub także każdy inny przedmiot, który dziecko używa w czasie przetwarzania rzeczywistości. Wtedy to zabawką staje się zwykły patyk, liść a nawet kamyk.

Podkreślić należy, że zabawka od wieków stanowi jeden z najważniejszych elementów rzeczywistości dziecka, lecz dopiero w ciągu ostatniego stulecia podjęte zostały badania nad jej istotą. Jedną z definicji zabawki odnaleźć można w pracy M. Dunin-Wąsowicz zdaniem której zabawka to przede wszystkim „przedmiot (lub zestaw przedmiotów) wykonany w celu pobudzenia zabawowej aktywności dziecka (ruchowej, umysłowej czy emocjonalnej), stwarzający sposobność do poszerzania doświadczeń, gry wyobraźni i stopniowania rzeczywistości”³. Z kolei dla J. Bujaka zabawka to „przedmiot materialny specjalnie wykonany do celów zabawowych, który zawiera w sobie treści kulturowe właściwej dla niego epoki lub epok minionych z zakresu kultury materialnej, duchowej lub społecznej i przekazuje je w sposób budzący określone postawy ludyczne, a za ich pośrednictwem, kształtuje rozwój fizyczny, psychiczny lub emocjonalny”⁴.

Zauważyć należy, iż najważniejszym kryterium wskazanej tu definicji staje się celowość przygotowania wskazanego przedmiotu przeznaczonego do zabawy, bardzo często konkretnej, którą determinuje właśnie wskazana zabawka. Chodzi tu między innymi o zabawę dzieci w dom, w czasie które wykorzystywane są lalki lub przedmioty imitujące naczynia używane w kuchni.

Co ważne „istnieje również część przedmiotów na stałe przypisanych do różnych form zabawowych i te zostaną nazwane atrybutami zabawowymi (miski, stroje arlekina, stroje karnawałowe, berło króla żaków)”⁵. Takie jednak przedmioty, wykorzystywane przez dzieci w czasie zabaw należy zdanie R. Zięzio określać mianem akcesoriów zabawowych. Dlatego też przedmiot zabawy staje się terminem nadrzędnym, bowiem mianem tym określać możemy „każdy przedmiot materialny, substancję lub zjawisko biorące udział w kreatorskich poczynaniach bawiącego się osobnika”⁶. Z takim twierdzeniem wydaje się zgadzać wspomniany już J. Bujak, dla którego owe, przypadkowe przedmioty najczęściej „stają się zabawkami dopiero wtedy, gdy dziecko odnajduje ukryte w nich możliwości zabawy, wydobędzie czy „uruchomi” ich funkcję ludyczną”⁷.

Zauważyć należy, iż zabawki od lat stanowią egzemplifikację wybranego etapu historycznego, bowiem zabawka nierozerwalnie wiąże się z wszelkimi przemianami zarówno religijnymi, jak też ekonomicznymi, politycznymi oraz kulturowymi i społecznymi. To stały element dzieciństwa poprzez który każde dziecko ma szansę by wyrazić swe emocje, uczyć się nowych rzeczy, czy też nabywać określone zachowania. Co ważne wszystkie zabawki stanowią odzwierciedlenie otaczającej rzeczywistości, przy czym pełnią one ponadczasowe funkcje⁸. Jednak wraz z rozwojem cywilizacji zabawki również zmieniały zarówno swój wygląd, jak również materiał, z jakiego były wykonywane. Do grona pierwszych zabawek, jakimi bawiły się dzieci można zaliczyć między innymi:

• zabawki akustyczne, jak wszelkie piszczałki, bębenki, czy też grzechotki,

• zabawki ruchome, w tym piłki i bączki,

• zabawki plastyczne ukazujące zwykle zwierzęta, w tym figurki i lalki,

• oręż, jak łuk i strzały,

• narzędzia stanowiące odzwierciedlenie przedmiotów wykorzystywanych przez osoby dorosłe⁹.

By w pełni zrozumieć znaczenie zabawki, a także samej zabawy w życiu dziecka należy również przywołać historię samych zabawek. Jak się okazuje to pojawienie się pierwszych ludzi miało już ścisły związek z przygotowaniem zabawki. Pierwszymi zabawkami stały się dość prymitywne formy, jak kamienia, czy także kości i elementy drewniane. Z czasem pojawiła się możliwość obróbki określonych materiałów, co także odcisnęło się na kształcie pierwszych zabawek, jak wspomniane już piszczałki, czy też grzechotki. Najstarsze zabawki odkryte zostały dzięki obowiązującemu niegdyś zwyczajowi, zgodnie z którym w grobach składano także przedmioty codziennego użytku, do grupy których zaliczały się również zabawki w przypadku śmierci dziecka. W ten właśnie sposób archeolodzy natrafili między innymi na liczne grzechotki wykonane z gliny. Bardzo często wykonane z kamienia zabawki stawały się przyczyną licznych uszkodzeń dzieci, dlatego też już w Starożytnym Egipcie pojawiać zaczęły się zabawki wykonane z tkaniny. Jak pokazują to badania, pierwsze lalki posiadały obrania a nierzadko również biżuterię. Z czasem ich kończyny stały się także ruchome. W tym samym czasie pojawiły się również pierwsze gry planszowe do których zalicza się grę w szakala, bądź znane współcześnie warcaby. Patrząc na starożytny Rzym oraz Grecję dzieci bawiły się figurkami jeźdźców na rydwanach. Wielu chłopców posiadało też miecze drewniane, dzięki którym przygotowywani byli oni do późniejszych walk. W tym również czasie dziewczynki mogły bawić się małymi mebelkami, bądź wykonaną na specjalne zamówienie miniaturową zastawą stołową a nawet terakotowymi laleczkami¹⁰.Co ciekawe w tym czasie pojawiły się również pierwsze zabawki edukacyjne. Do nich zaliczyć można między innymi literki nawlekane na sznurki, dzięki czemu dzieci przyswajały alfabet. Jeszcze w okresie hellenistycznym tworzono zabawki automatyczne. Za pierwszych twórców uważa się Herona z Aleksandrii oraz Filona z Bizancjum, który zbudował między innymi automatyczny teatr lalek¹¹.

Wskazana forma zabawek wykorzystywana była także w czasach średniowiecza, jednak wraz z biegiem lat była ona systematycznie udoskonalana. Z czasem ulepszano miniaturowe mebelki, czy wyposażano drewniane figurki zwierząt w kółka, dzięki czemu mogły się poruszać. Liczni rodzice zamawiali u wybranych rzemieślników zabawki. Najpiękniejsze zabawki, jak lalki, czy rycerze trafiały wyłącznie do zamożnych rodzin. Zabawki te miały nie służyć wyłącznie zabawie, lecz także ich celem było jak najlepsze przygotowanie tych dzieci do późniejszego pełnienia wybranych ról społecznych. Dużym zainteresowaniem cieszyły się również ruszające się manekiny, czy też mechaniczne zwierzęta. Udoskonalano również stworzone w starożytności automatyczne teatrzyki, które w średniowieczu wykorzystywano do przedstawiania różnych scenek obyczajowych. Dzieci wywodzące się z ubogich rodzin zwykle musiały wykonywać liczne prace w celu utrzymania rodziny. Jednakże również te dzieci w wolnych chwilach bawiły się kolorowymi kamyczkami, kasztanami, czy szyszkami. Ważną rolę w tym względzie odgrywała i w dalszym ciągu odgrywa wyobraźnia dziecięca¹².

Wraz z upływem czasu zabawki były systematycznie udoskonalane. Dodatkowo niektórzy rzemieślnicy otwierali własne cechy, w których produkowano jedynie zabawki. W dalszych wiekach zabawki nieznacznie ewoluują. Duże znaczenie dla rozwoju zabawek ma wiek XIX, kiedy to przypada początek masowych produkcji różnorodnych zabawek. Najwięcej tego typu fabryk pojawiać zaczęło się we Francji oraz Niemczech. W Polsce pierwszym takim miejscem stała się fabryka w Rudawach, jednak ciągły rozwój technologiczny przyspieszył również rozwój produkcyjny. Tak więc rewolucja przemysłowa wpłynęła niewątpliwie na świat zabawek dziecięcych. Najnowsze wynalazki znalazły swe miniaturowe odpowiedniki w świecie zabawek. Tak stało się między innymi w przypadku samochodu, kolejki oraz samolotu. Do dziś kolejki wyprodukowane w roku 1895 stanowią doskonały wzór do naśladowania¹³.

Bardzo ważną rolę w świecie zabawek pełniły i nadal pełnia lalki. Pierwsze lalki wykonane były z drewna, bądź terakoty. Z czasem udoskonalone zostały one o części pochodzące z kości zwierząt. Wraz z upływem czasu lalki zyskiwały nowe akcesoria, dzięki czemu stały się one nieco bardziej skomplikowane. Dodatkowo przygotowywane były dla nich również stroje a nawet domki. Obecnie świat zabawek dziecięcych wydaje się być niczym nieskrępowany. Masowo produkowane zabawki stały się ogólnodostępne. Bawią się nimi zarówno dzieci z zamożnych, jak i biednych rodzin. Dziś zabawki stały się stosunkowo tanim wyrobem, jednak jak pokazują to najnowsze badania w wielu przypadkach szkodzą one dzieciom poprzez coraz częstsze wykorzystywanie w czasie produkcji szkodliwych dla zdrowia substancji chemicznych¹⁴. Producenci jednak nie zważają na te racje, lecz dążą do wdrażania coraz nowszych zabawek. Tak dawniej, jak i dziś zabawki stanowią odzwierciedlenie wykorzystywanej technologii.

2. Funkcje zabawy w rozwoju dziecka

Spoglądając na problematykę zabawy należy zauważyć, iż przez wielu nie jest ona pojmowana jako coś ważnego, a nawet poważnego, bowiem stanowi ona zaprzeczenie powagi. W ciągu ostatnich kilkunastu lat zabawa stała się jednak przedmiotem licznych badań prowadzonych zarówno przez pedagogów, jak również psychologów, socjologów, filozofów, a nawet poetów i pisarzy. Poszczególni znawcy jednoznacznie wskazali na jej poważnych charakter, poprzez co zabawa urosła do rangi fenomenu¹⁵. Jak się bowiem okazuje „zabawa jest zjawiskiem, które od dawna fascynuje uczonych reprezentujących rozmaite dziedziny nauki […] mimo bogatej i różnorodnej literatury przedmiotu zabawa pozostaje nadal zjawiskiem dość tajemniczym i trudnym do zdefiniowania, niełatwo niejednokrotnie wyznaczyć jej granice, oddzielić ją wyraźnie od innych rodzajów działalności człowieka”¹⁶. Co więcej zabawa jest „działalnością dobrowolną, zazwyczaj bez interesowną, podejmowaną ze względu na przyjemność, jakiej dostarcza samo jej wykonanie”¹⁷.

Zabawa staje się wobec tego nieodłącznym elementem zachowania każdego dziecka, zyskując tym samym olbrzymie znaczenie dla jego właściwego rozwoju¹⁸. Dlatego też „z punktu widzenia dziecka celem zabawy jest czysta przyjemność – zabawa „dla samej zabawy”, bez żadnych świadomych praktycznych lub biologicznych celów”¹⁹. Jak się zatem okazuje zabawa jest najważniejszym przejawem podejmowanej przez dziecko aktywności. Można nawet uznać, iż jest działaniem heterogenicznym. Pełni ona ważną rolę nie tylko w bardzo wczesnym etapie rozwoju dziecka, lecz również w dalszych latach życia każdego człowieka. To działanie, które podejmowane jest zarówno przez młodzież, jak też przez osoby dorosłe a nawet starsze. Zabawa to zatem kreatywność i ogromną swoboda w podejmowaniu decyzji i działań z tym związanych²⁰.

Analizując problem znaczenia zabaw w rozwoju dziecka należy przede wszystkim omówić funkcje, jakie pełni zabawa. Zdaniem I. Huizinga najważniejszą funkcją pełnioną przez zabawę jest zatem funkcja kulturalna. Tak rozumiana zabawa „upiększa życie, uzupełnia je, w tej właśnie mierze jest niezbędna. Niezbędna jako funkcja biologiczna dla poszczególnej osoby i niezbędna dla społeczeństwa z uwagi na zawarty w niej sens, ze względu na swoje znaczenie, na wartość wyrazu i z uwagi na związki duchowe i społeczne, które tworzy: słowem, jako funkcja kulturalna”²¹.

Wskazać należy, że w dostępnej literaturze z obszaru psychologii rozwojowej wieku dziecięcego wszelkie informacje, które odnoszą się do funkcji oraz istoty zabawy wskazują, iż zabawa staje się jedną z form uczenia się przez człowieka. Tak pojmowana zabawa umożliwia rozwój, jak też nabywanie nowych umiejętności, które niewątpliwie w dalszym życiu mogą być podejmowane w sposób celowy. Jeszcze w okresie wczesnego rozwoju wszelkie działania, jakie podejmuje dziecko mają charakter niezamierzony. Dlatego też kolejna funkcją, jaką pełni zabawa jest funkcja poznawcza, bowiem dziecko w czasie bawienia się zarówno rozwija posiadane już umiejętności, jak również rozszerza własny potencjał umysłowy²².

Już w czasie zabawy dzieci dodatkowo zyskują możliwość kształtowania własnych emocji, tych pozytywnych oraz negatywnych. W czasie zabawy dzieci zyskują możliwość wypróbowania takich sytuacji, które nie mogą mieć miejsca w zwykłym życiu. Dlatego też dzieci bawią się bez jakikolwiek obaw, iż mogą zostać ukarane. Dla dzieci sytuacja ta staje się możliwością do pełnego wyrażania odczuwanych emocji, w tym lęków, czy złości, za co w normalnym świecie mogłoby ponieść karę. By dzieci miały szansę właściwie się rozwijać, dorośli nie mogą karać je za przejawy negatywnych emocji. Należy zatem udzielać im wsparcia w określaniu i dalszym radzeniu sobie z niechcianymi uczuciami. Co więcej, dzieci w zabawie mają tendencję do ujawniania tych emocji, z którymi nie radzą sobie w normalnym życiu, czy też ukrywają przed osobami dorosłymi, uznając je za zbyt wstydliwe do okazania. Z tego względu bardzo ważna wydaje się być prowadzona obserwacja, która umożliwi wychwycenie takiego problemu²³.

W tym także przypadku doskonale ujawnia się funkcja terapeutyczna zabawy w czasie rozwoju dziecka. Funkcję tę można określać również mianem funkcji korekcyjnej. Taki typ zabawy staje się wobec tego pewnym środkiem terapeutycznym, który to powinien wzbogacać wiedzę dziecka na temat własnego ciała, czy też odczuwanych emocji. Dzięki tym działaniom dzieci w pełni poznają własne możliwości i potrafią je właściwie ocenić. Osoba dorosła staje się tu obserwatorem, przy czym istotny jest fakt, iż wszelkiego rodzaju ingerencja w świat zabawy dziecka może być przyczyną ostatecznego zatajenia emocji, jakie młody człowiek odczuwa. Możliwość ta sprawia, iż mowa tu o autoterapeutycznej funkcji jaką pełni zabawa w naszym życiu. Co więcej takie bawienie się może spełniać również funkcję diagnozującą, bowiem w czasie zabawy każde dziecko pokazuje to, czego w danym momencie doświadcza. Dlatego też ważne jest wykorzystanie wszelkich elementów składających się na zabawę już w czasie prowadzonej terapii. Ponadto prowadzone badania jasno wskazują na funkcję socjalizującą zabawy. Podkreślić należy jednak, że na etapie jej trwania, bądź też znacznie wcześniej, w czasie jej przygotowywania każde „dziecko uczy się współpracować z innymi, przystosowuje się do określonych norm i zasad, a także kształci cechy, które są przydatne w życiu społecznym jak wytrwałość i cierpliwość”²⁴.

Według M. Tyszkowej „zabawa dziecka ma więc, obok innych form działalności, ważne zadanie kształcące i może być ujmowana jako czynność poznawcza o swoistym charakterze […]. Zabawa stanowi wyraz tendencji do poznania i przekształcania otaczającej rzeczywistości przedmiotowej i społecznej za pomocą dostępnych dziecko środków i właściwych jego wiekowi form aktywności”²⁵.

Z kolei E. Hurlock biorąc za kryterium typ zmian dzieli funkcje spoglądając na zmiany, jakie mogą dokonywać się w samym dziecku już pod wpływem samej zabawy. Wśród funkcji tych należy wskazać:

• kształcącą, które nie tylko rozwija zmysły dziecka, lecz również poprawia jego sprawność motoryczną, jak też wzbogaca ogólną wiedzę o świecie,

• wychowawczą, dzięki której dziecko przyswaja normy oraz uczy się zasad,

• terapeutyczną, określaną też jako korekcyjna, która umożliwia dziecku uwalnianie się od negatywnych uczuć, jak również wszelkich napięć, a poprzez to zyskuje możliwość właściwego wyrażania emocji,

• projekcyjną, która umożliwia dziecku w jasny sposób wyrażać własne trudności, czy wskazywać na zainteresowania, bądź także mocne, jak też słabe strony, poprzez co osoby dorosłe mogą znacznie lepiej zapoznać się z osobowością samego dziecka²⁶.

Wspomniana już E. Hurlock biorąc pod uwagę dostępne badania innych znawców omawianej problematyki, w tym pedagogów oraz psychologów wskazała na wartości zabawy oraz ich ostatecznego wpływu na rozwój dzieci. Wskazać należy przede wszystkim, że zabawa:

• oddziałuje na rozwój fizyczny człowieka,

• umożliwia lepsze poznanie, jak też zrozumienie otaczającego świata,

• uczy tego, jak należy odróżnić fikcję od rzeczywistości,

• pozwala na uwolnienie złej energii, która zwykle tłumiona jest przez otoczenie dziecka,

• znacznie ułatwia dzieciom poznanie własnych możliwości²⁷.

Analizując dostępną literaturę łatwo wskazać, iż do funkcji zabaw zalicza się przede wszystkim:

• rozwijanie obszaru orientacji dziecka w poszczególnych elementach budujących świat przyrody, różnych przedmiotów oraz ludzi, poprzez co dziecko ma możliwość lepszego zrozumienia otaczającej go rzeczywistości,

• zaspokajanie najważniejszych potrzeb w czasie rozwoju dziecka, w tym między innymi tak ważnej potrzeby poznawania oraz zmieniania otaczającej go rzeczywistości w ramach prowadzonej aktywności,

• rozwijanie ogólnych zdolności dziecka do stopniowego podporządkowywania swojej impulsywności wobec stawianych norm i reguł społecznych oraz właściwego pełnienia ról,

• przekształcanie ogólnej struktury poszczególnych form działalności, jak również zdolności do w pełni odpowiedzialnego wypełniania pewnych zadań,

• rozwijanie myślenia przyczynowo-skutkowego,

• stopniowe udoskonalanie poszczególnych funkcji psychomotorycznych,

• uspołecznienie dziecka w czasie podejmowanych zabaw zespołowych²⁸.

Spoglądając na funkcje zabaw łatwo zauważyć rolę, jaką pełni funkcja katartyczna, zwłaszcza w przypadku dzieci, kiedy to zabawy pełnią dość ograniczoną rolę. W takich przypadkach dość łatwo zauważyć, iż dzieci takie mają skłonność do popadania w dość częste konflikty z ich otoczeniem²⁹. Zgodnie z przeprowadzonymi obecnie badaniami zabawa może pełnić różnorodne funkcje poprzez:

• pomoc w radzeniu sobie w prawdziwym życiu społecznym, głównie dzięki zapoznaniu się z rzeczywistością oraz ogólnymi możliwościami rozwojowymi dziecka, czy także jego zainteresowaniami,

• możliwość zaspokojenia indywidualnych potrzeb dziecka³⁰.

Do funkcji zabawy w rozwoju dziecka zaliczyć można funkcję przygotowującą do życia, wspierającą wielostronny rozwój młodej osoby. Ponadto wymienić należy także funkcję wyrównawczą, funkcję podłużnej zabawy oraz funkcję poprzeczną, która skupia się na osiągnięciu jak najszybszego zadowolenia. Innym typem funkcji są funkcje wstępne, które skierowane zostają głównie na ćwiczenia. Badacze wskazują również na istnienie funkcji zastępczej umożliwiająca uzupełnienie wszelkich braków. Co więcej „funkcja zabawy polega na daniu osobnikowi możliwości zrealizowania samego siebie, rozwinięcia swej osobowości, pójścia po linii największego swojego zainteresowania, w tych wypadkach, gdy tego nie można dokonać za pośrednictwem zajęć poważnych. Zabawa jest więc namiastką, zastępstwem działalności poważnej”³¹.

Jak się zatem okazuje zabawa ma istotny wpływ w poszczególnych sferach prowadzonej aktywności. Co więcej ta zabawa trwa nawet po zakończeniu pewnego etapu rozwoju. Poprzez to również dzieci znacznie lepiej funkcjonują. Dzięki zabawie u każdego dziecka znacząco rozwijają się możliwości do podejmowania działań. Dlatego też tak ważne wydaje się być uważne obserwowanie dziecka w czasie zabawy.

3. Rodzaje zabaw i gier dydaktycznych w przedszkolu

Odpowiednia klasyfikacja zabaw oraz gier dydaktycznych w przedszkolu jest niezwykle trudna. Od kilkunastu lat trwają liczne dyskusję na temat istoty zabawy. Znawcy tej problematyki wyszczególniali w swych pracach wiele typologii zabawy a także gier dydaktycznych. Sam podział zabaw na poszczególne rodzaje wydaje się być nadal procesem, który nie został w pełni zakończony³². Obecnie wyróżnia się wiele różnorodnych aktywności dziecka, jakie może podejmować ono w czasie zabawy. Poprzez samo pojęcie zabawy rozpatrywać należy miedzy innymi karmienie lalki, czy też możliwość kierowania samochodzikiem, dla wielu to puszczanie latawca a nawet baniek mydlanych, dla innych zwykła zabawa w berka lub gra w chińczyka³³.

Wspomniany już W. Okoń w swej pracy wyróżnił następujące typy zabaw:

• zabawę dydaktyczną, która zgodna jest z przygotowanym przez osoby dorosłe wzorem, to zwykle gra umysłowa ukierunkowana na ciągłe rozwijanie zdolności poznawczych dziecka. Wśród zabaw dydaktycznych warto wyróżnić przede wszystkim różnego rodzaju loteryjki, jak również krzyżówki, gry planszowe oraz rebusy i układanki.

• zabawy konstrukcyjne, skupiające się na tworzeniu różnego rodzaju obiektów powstających zarówno z klocków, jak również innych elementów, do których zaliczyć można między innymi domy, maszyny, bądź wszelkiego typu środki lokomocji. Do zabaw tego rodzaju zalicza się także składanie oraz rozbieranie różnych modeli, np. samolotów, samochodów, czy także statków. Celem zabaw konstrukcyjnych staje się przede wszystkim właściwe przygotowanie dzieci do podjęcia w dalszej przyszłości pracy.

• zabawy ruchowe, które wymagają od dzieci bardzo częstych zmian miejsc, w tym także przystosowanie się do obowiązujących zasad. Ten typ zabaw ma na celu głównie rozwijanie funkcji motorycznych dzieci. Co więcej zabawy ruchowe uczą najmłodszych przestrzegania obowiązujących norm społecznych. Do grupy zabaw ruchowych warto zaliczyć zabawy w klasy, berka, czy także dwa ognie.

• zabawy tematyczne, a więc takie, które umożliwiają dziecku wejście w rolę, w jakiej mogą one pełnić fikcyjne role społeczne. Dzieci w tym przypadku mogą stać się zatem lekarzem, nauczycielem, strażakiem, modelką, czy jednym z rodziców. Ten typ zabaw jest najczęściej wybierany właśnie przez dzieci w przedszkolu³⁴.

Z kolei M. Przetacznik-Gierowska wskazuje na takie rodzaje zabaw, jak:

• zabawy funkcjonalne przypisywane do wieku niemowlęcego z włączeniem 2 i 3 roku życia dziecka. W ramach tej zabawy zwykle podejmowane są liczne ćwiczenia z zakresu funkcji sensoryczno-motorycznych.

• zabawy manipulacyjne, skupiające się na określonym wpływie dziecka na otaczające je przedmioty. W pierwszych miesiącach życia dziecka ten typ zabaw ma zwykle charakter manipulowania prymitywnego, które jest również niespecyficzne w odniesieniu do możliwego działania wybranego przedmiotu. Wraz z rozwojem dziecka mają miejsce już manipulacje specyficzne. Do grupy takich manipulacji zalicza się między innymi wszelkie próby dziecka zmierzające do otwierania, jak tez zamykania pudełek, czy też zwyczajne mieszanie łyżeczką. W tym właśnie czasie zdarzają się coraz częściej złożone zabawy manipulacyjne, kiedy to dziecko ma możliwość zaspokojenia własnej potrzeby ruchu, jak również dąży do eksploracji otaczającej go rzeczywistości. Dzieci w tym czasie wykorzystują w tym typie zabaw różnorodne przedmioty, jak kluczyki, czy też kubki, patyczki a nawet kasztany i szyszki.

• zabawy tematyczne, które nasilają się w wieku od 3 do 7 lat życia dziecka. W pierwszym etapie mają miejsce dość proste zabawy tematyczne, skupiające się na odtwarzaniu licznych czynności wykonywanych przez osoby dorosłe. Z czasem dziecko naśladuje coraz więcej różnych czynności, zwykle wykonywanych przez rodziców. W zabawach tych ważną rolę pełnią zabawki realistyczne. W okresie przedszkolnym dzieci wybierają już bardzo rozwinięte zabawy tematyczne. Zabawy tematyczne skupiają się przede wszystkim na stopniowym rozszerzaniu kręgu tematycznego, w tym także podejmowaniu przez dziecko licznych ról społecznych. Ten typ zabaw wiąże się również z możliwością stopniowego wydłużania ostatecznego czasu, kiedy trwa wybrana zabawa. W zabawach tematycznych coraz ważniejszy staje się język, bowiem sprzyja on kreowaniu akcji zabawy. Ponadto badacze zwracają uwagę na zwiększające się związki, jakie mają miejsce między zabawami a życiem społecznym.

• zabawy konstrukcyjne, które ściśle wiążą się z opisanymi już zabawami manipulacyjnymi. Widać to szczególnie w sytuacji, kiedy dziecko podejmuje się zbudowania określonej wieży z klocków. Nadal jednak specjaliści nie mogą jednoznacznie wskazać jaki jest ostateczny obszar zabaw konstrukcyjnych. Do grupy tego typu zabaw zalicza się obecnie dzieła intencjonalne, a zatem wszystkie te, które skierowane są na tworzenie pewnego dzieła. Wykorzystywane są w tym przypadku między innymi klocki, piasek, czy nawet guziki, papier oraz kasztany³⁵.

Spoglądając na omawianą problematykę z punktu widzenia pedagogicznej praktyki warto zauważyć, iż P. A. Rudik wskazał cztery najważniejsze rodzaje zabaw, takich jak:

• zabawy konstrukcyjne, których nadrzędnym celem staje się właściwe zaspokojenie twórczej aktywności każdego dziecka, skupione na wzbogaceniu wiedzy najmłodszych,

• zabawy naśladowczo-czynnościowe, określane także jako zabawy tematyczne, za pośrednictwem których dzieci mogą w stosunkowo twórczy sposób poznawać istotne dla nich aspekty życia,

• zabawy (gry) dydaktyczne, które są specjalnie przygotowywane przez odpowiednio dobranych wychowawców, skupione głównie na kształceniu dzieci, ich ogólnemu rozwojowi, czy także spostrzegawczości oraz kształceniu wiedzy,

• zabawy (gry) ruchowe, skupiające się głównie na odpowiednio przygotowanych i tym samym przestrzeganych zasadach, oddziałujące głównie na odpowiedni rozwój fizyczny dzieci³⁶.

Wskazany podział został z czasem uzupełniony przez Z. Topińską o inne rodzaje zabaw, a więc zabawy badawcze oraz tropiące³⁷. Co ważne inny znawca tego tematu, E. Claparede wskazał na zabawy skupiające się na zdolnościach ogólnych dzieci, a zatem zabawy umysłowe, sensoryczne, motoryczne oraz wzruszeniowe. Dla badacza ważne stały się również zabawy, które kształciły funkcje specjalne dziecka, a zatem wszelkiego typu zabawy mające cielesny charakter a nawet umysłowy. Do rodzajów dostępnych zabaw zaliczono zatem zabawy łowieckie, towarzyskie, rodzinne, naśladowcze oraz kolekcjonerskie³⁸.

Podsumowując przedstawione powyżej teorie odnoszące się do klasyfikacji dostępnych zabaw warto wskazać, iż „podział zabaw jest rzeczą tak trudną, że wątpić można czy kiedykolwiek całkowita ich klasyfikacja dokonana zostanie”³⁹. Spoglądając na przytoczone twierdzenia uznać należy, iż obecnie wyróżniane są przede wszystkim zabawy tematyczne, jak również konstrukcyjne oraz gry dydaktyczne. Co więcej poszczególne rodzaje zabaw wiążą się z poszczególnymi etapami życia każdego człowieka, bowiem „najwcześniej w ontogenezie pojawiają się zabawy funkcjonalne i manipulacyjne, które przeradzają się w zabawy konstrukcyjne. U dzieci półtorarocznych przejawem funkcji symbolicznych stają się zabawy symboliczne. Ich rozwój przebiega od udawanych działań wobec siebie, innych, poprzez sekwencje czynności udawanych do zabawy w udawanie z przedmiotami zastępczymi. W okresie średniego dzieciństwa zabawy symboliczne przekształcają się w zabawy tematyczne, w tym okresie występują też zabawy ruchowe i zabawy dydaktyczne”⁴⁰.

Same gry dydaktyczne, stają się pewnego rodzaju „odmiana zabawy, polegającą na respektowaniu ustalonych reguł i na osiąganiu ściśle określnego wyniku”⁴¹. Do grupy gier dydaktycznych zalicza się przede wszystkim gry umysłowe, ruchowe oraz sportowe. Zatem część gier dydaktycznych opiera się na wysiłku myślowym a z kolei część na fizycznym. Do grupy gier ruchowych zalicza się:

• ćwiczenia i zabawy orientacyjno-porządkowe, których celem staje się nauka szybkiego reagowania na określone sygnały tak ruchowe, jak też słuchowe oraz wzrokowe,

• ćwiczenia i zabawy bieżne, które wzmacniają sprawność ruchową, w tym poprawiają koordynację rąk i nóg,

• ćwiczenia i zabawy z elementem równowagi, poprawiające zdolność utrzymywania przez dziecko równowagi,

• ćwiczenia i zabawy na czworakach, z toczeniem się i pełzaniem, wpływające na wszechstronny rozwój organizmu,

• ćwiczenia i zabawy rzutne, chwytne, z celowaniem i z toczeniem, wzmacniające koncentrację, jak również koordynację,

• ćwiczenia i zabawy z elementem wspinania się, poprawiające ogólną sprawność,

• ćwiczenia i zabawy z elementem podskoku i skoku, których celem jest pobudzanie krążenia⁴².

Warto zauważyć, iż gry dydaktyczne w przedszkolu pełnią niemal tak samo ważną rolę co zabawy. Gry dydaktyczne zalicza się bowiem do grupy metod nauczania, w których to wykorzystuje się gry jako jedną z dostępnych form, której celem jest ułatwienie dzieciom zdobycie określonej wiedzy, czy także nabycie pożądanych umiejętności. Podkreślić należy, iż gry dydaktyczne skupiają się na przestrzeganiu wybranych zasad, w tym gry dydaktyczne mają na celu przyzwyczajanie dziecka do odpowiedniego przeżywania zarówno zwycięstw, jak też porażek⁴³.

4. Rodzaje zabawek i zabaw rodzinnych

Jak podaje wspomniana już wcześniej M. Dunin-Wąsowicz każda „zabawka powinna:

• kształcić sprawności ruchowe i umysłowe bawiącego się dziecka i bogacić jego życie emocjonalne, przygotowując do czynnego udziału w życiu społecznym,

• rozwijać wyobraźnię i twórczą inicjatywę, kształcąc przyszłych artystów, aktywnych odbiorców sztuki, badaczy i racjonalizatorów,

• wyrabiać w dziecku samodzielność i wytrwałość przy realizowaniu podjętych zadań, wzmacniać jego motywację, uczyć współdziałania w zespole i zachęcać do przezwyciężania trudności”⁴⁴.

Podobnie, jak miało to miejsce w przypadku dokonanej klasyfikacji zabaw, tak też w przypadku rozróżniania typologii zabawek trudno jednoznacznie wskazać, na jeden ich podział. Najczęściej jednak stosuje się obecnie podział zabawek z uwagi na:

• artykuły papiernicze, jak wszelkiego typu bloki, zeszyty, ołówki, kredki, mazaki, farby, czy też plastelinę i inne przybory,

• edukacyjne, w tym między innymi zabawki muzyczne, czy także inne zabawki, które przeznaczone są dla dzieci pozostających w różnym wieku,

• postacie pochodzące z bajek oraz baśni,

• lalki, pacynki a nawet pluszaki,

• wszelkiego typu klocki, puzzle, układanki,

• gry planszowe oraz elektroniczne,

• zabawy zarówno w piasku, jak i w wodzie⁴⁵.

Analizując znaczenie zabawy i zabawek w życiu dziecka warto zauważyć, iż klasyfikacji zabawek dokonywać można na kilku różnych poziomach w zależności od tego, w jakim wieku dziecko się znajduje i innych czynników. Znawca tej problematyki, E. Minczakiewicz wyróżnia takie rodzaje zabawek, jak:

• zabawki, będące przypadkowo wybranymi przedmiotami, jak między innymi materiał przyrodniczy, który jest odpowiednim tworzywem przeznaczonym do zabawy i umożliwiającym dzieciom rozwój wyobraźni, doskonaląc przy tym również ich potrzebę działania,

• zabawki stanowiące przedmioty przeznaczone do użytku codziennego, w tym kubki i łyżki, których użycie wiąże się z wykonywaniem wielu różnych czynności, jak szeregowanie, czy przesuwanie, dzięki czemu dodatkowo rozwijane są funkcje ruchowe oraz poznawcze i poprawiana jest koordynacja wzrokowo-słuchowa, sprawność manualna,

• zabawki wydające dźwięki, w tym np. dzwoneczki i inne instrumenty, wpływające na rozwój percepcji wzrokowej oraz słuchowej i wspomagające między innymi pamięć oraz myślenie,

• zabawki wykonane z miękkiego materiału, jak pluszaki oddziałujące na rozwój małej oraz dużej motoryki, wpływające na procesy poznawcze i aktywność twórczą,

• zabawki do dmuchania, w tym baloniki i bańki mydlane umożliwiające prowadzenie ćwiczeń artykulacyjnych, oddechowych oraz fonacyjnych i wspierające narządy artykulacyjne,

• zabawki wykonane z papieru, jak wiatraczki i origami, uczące dzieci precyzji,

• zabawki zręcznościowe typu puzzle, przeplatanki, czy też domino, wspierające koordynację wzrokowo-ruchową oraz procesy poznawcze, dodatkowo takie zabawki wspomagają komunikatywność i systematyczność,

• zabawki mechaniczne, których celem jest rozwijanie percepcji wzrokowo-ruchowo-słuchowej, w tym również mowy i myślenia,

• kukiełki oraz kostiumy i inne rekwizyty, pełniące przede wszystkim funkcje takie jak poznawcza, czy też terapeutyczna, co więcej odgrywają one istotny proces uspołeczniania dzieci,

• zabawki tematyczne, do jakich zalicza się między innymi zestaw lekarski, zestaw małej gospodyni, czy też mały majsterkowicz, których celem jest przede wszystkim rozwój wyobraźni i wdrażanie dziecka do nabywania nawyków higieniczno-kulturalnych,

• zabawki wspierające aktywizację, jak sanki, rower, czy tez piłka, które przede wszystkim wspierają u dziecka sprawność motoryczną, w tym także budują potrzebę aktywności ruchowej⁴⁶.

Pamiętać należy, że każdy rodzaj zabawek należy uprzednio właściwie dobrać do wieku, w jakim znajduje się dziecko, by wykazywało ono ciągłe zainteresowanie tego typu przedmiotami. Dlatego też wybierając dla dziecka zabawki należy nie tylko kierować się jego zainteresowaniami, lecz przede wszystkim wiekiem. Najlepszą zabawką staje się właśnie ta, którą osoby dorosłe wybierają z uwagi na wiek dziecka, w tym także posiadane przez niego zainteresowania. Do istotnych zadań, jakie osoby dorosłe muszą wykonać z uwagi na zabawy samego dziecka to przede wszystkim zagwarantowanie im odpowiednich warunków, takich jak czas, przestrzeń oraz tak istotne poczucie bezpieczeństwa. W tym celu warto zatem zebrać wiele różnych zabawek, jak również innych przedmiotów właściwych dzieciom. Przyjmuje się, że wskazane zabawki nie muszą być przez cały czas w posiadaniu dzieci, bowiem część z nich może znajdować się poza zasięgiem najmłodszych. Dzięki takim zabiegom dziecko będzie mogło w późniejszym czasie poszukiwać wybranej zabawki. Oczywiście istotnym aspektem wydaje się być stworzenie właściwej atmosfery, jaka powinna towarzyszyć dziecku z czasie zabawy. Dorosłe osoby nie mogą poganiać dzieci, czy przerywać im w czasie zabawy. Same też prace wykonywane przez dzieci w ramach zabawy nie powinny być niszczone⁴⁷.

Analizując wybrany problem pewną trudność sprawia wskazanie granic dla samego pojęcia zabawki, biorąc pod uwagę różnego typu przedmioty z jakich dzieci korzystają w czasie zabawy. Dlatego też zabawka to przedmiot, z którego dzieci korzystają w sposób bezpośredni w czasie podejmowanej zabawy, w czasie której także mogą ujawniać się tak istotne funkcje zabawek. Wśród najważniejszych funkcji wymienia się między innymi funkcję aktywizującą, kształcącą, wychowawczą, usprawniającą, czy także inspirującą. By jednak wymienione funkcje były realizowane zabawka powinna zostać we właściwy sposób dobrana do potrzeb dzieci⁴⁸.

Jak się zatem okazuje każda zabawka wpływa na rozwój dziecka, co więcej współczesne zabawki często uwzględniają wszelkie możliwości dzieci. To istotny przedmiot w dużej mierze stymulujący rozwój dziecka w poszczególnych sferach jego życia, a więc motorycznej, emocjonalnej, sensorycznej, czy też społecznej. Każdą zabawkę należy jednak postrzegać głównie przez pryzmat zabawy, dzięki której dzieci zyskują możliwość nabywania doświadczenia, w tym kształtują wielostronnie, wspierając aktywność poznawczą, społeczną oraz emocjonalną. Każda zabawka zyskuje magiczna moc, bowiem uszczęśliwia ona dzieci, nieustannie pobudzając ich wyobraźnię⁴⁹.

1^ Mały słownik języka polskiego, Wydawnictwo PWN, Warszawa 1968, s. 958.

2^ T. Paleczny, Społeczne podłoże zabawy, [w:] „Zabawy i zabawki” nr 1–2/1997, s. 20.

3^ M. Dunin-Wąsowicz, Zabawka w życiu dziecka, Wydawnictwo „Książka i Wiedza”, Warszawa 1977, s. 90.

4^ J. Bujak, Zabawki w Europie. Zarys dziejów – rozwój zainteresowań, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 1988, s. 15.

5^ R. Zięzio, Wokół naczelnej zasady funkcjonalnej w zachowaniach ludycznych, [w:] „Zabawy i Zabawki” nr 3/1997, s. 11.

6^ Ibidem, s. 17.

7^ J. Bujak, Zabawki…, op. cit., s. 13.

8^ Ibidem, s. 22.

9^ D. B. Elkonin, Psychologia zabawy, WSiP, Warszawa 1984, s. 45.

10^ Źródło: http://zapomnianezabawki.pl/historia-zabawek/; dostęp 30. 01. 2017 r.

11^ Źródło: http://www.artykul.com.pl/historia-zabawek/; dostęp 30. 01. 2017 r.

12^ Ibidem.

13^ Źródło: http://zapomnianezabawki.pl/historia-zabawek/; dostęp 30. 01. 2017 r.

14^ Ibidem.

15^ W. Okoń, Zabawa a rzeczywistość, Wydawnictwo Edukacyjne „Żak”, Warszawa 1997, s. 3.

16^ Ibidem, s. 3.

17^ W. Pomykało, Encyklopedia Pedagogiczna, Fundacja Innowacja, Warszawa 1993, s. 933.

18^ A. Birch, T. Malim, Psychologia rozwojowa w zarysie. Od niemowlęctwa do dorosłości, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2004, s. 29.

19^ Ibidem, s. 30.

20^ Ibidem, s. 30.

21^J.Huizing, Homo luaens, Zabawa jako źródło kultury, Wydawnictwo Czytelnik, Warszawa 1967, s. 22.

22^ Ibidem, s. 22.

23^ Ibidem, s. 23.

24^ M. Przetacznik-Gierowska, G. Makiełło-Jarża, Psychologia rozwojowa i wychowawcza wieku dziecięcego, WSiP, Warszawa 1992, s.117–119.

25^ M. Tyszkowa, Aktywność i działalność dzieci i młodzieży, WSiP, Warszawa 1977, s. 43–44.

26^ E. B. Hurlock, Rozwój dziecka, PWN, Warszawa 1985, s. 367.

27^ Ibidem, s. 368.

28^ A. Brzezińska, Aktywność zabawowa i jej znaczenie dla rozwoju dziecka w wieku przedszkolnym, [w:] Psychopedagogiczne problemy edukacji przedszkolnej, pod red. A Brzezińska, M. Burtowy, Wydawnictwo UAM, Poznań 1985, s. 86.

29^ W. Okoń, Zabawa a rzeczywistość, WSiP, Warszawa 1987, s.71–72.

30^ Ibidem, s. 86.

31^ Ibidem, s.509

32^ I. Dudzińska, S. Lipina, K. Wlaźnik, Metodyka wychowania w przedszkolu, PWN, Warszawa 1978, s. 17.

33^ Ibidem, s. 17.

34^ W. Okoń, Nowy słownik pedagogiczny, PWN, Warszawa 1995, s. 457–458.

35^ M. Przetacznik-Gierowska, G. Makiełło-Jarża, Psychologia rozwojowa…, WSiP, Warszawa 1992, s.166–168.

36^ W. Okoń, Zabawa…,op. cit., s. 159.

37^ W. J. Dyner, Zabawy tematyczne dzieci w domu i w przedszkolu, WSiP, Wrocław 1983, s. 37.

38^ Ibidem, s. 149.

39^ Ibidem, s. 147.

40^ Słownik psychologii, pod red. J. Siuta, Wydawnictwo Zielona Sowa, Kraków 2005, s. 317.

41^ W. Okoń, Nowy słownik…, op. cit., s. 328.

42^ K. Wlaźnik, Wychowanie fizyczne w przedszkolu. Przewodnik metodyczny dla nauczyciela, WSiP, Łódź 1996, s. 12.

43^ Źródło: https://pl.wikipedia.org/wiki/Gra_dydaktyczna; dostęp 30. 01. 2017 r.

44^ M. Dunin – Wąsowicz, O zabawce w ręku dziecka, Wydawnictwo Watra, Warszawa 1977, s. 24.

45^ Źródło: http://www.zabawki.ases.pl/rodzaje-zabawek; dostęp 30. 01. 2017 r.

46^ E. M. Minczakiewicz, Bawidła. Katalog zabawek dla dzieci niepełnosprawnych ruchowo i umysłowo, Wydawnictwo WSP, Kraków 1996, s. 11.

47^ Ibidem.

48^ E. Gruszczyk – Kolczyńska, O roli zabawek w procesie rozwoju umysłowego dzieci, [w:] „Wychowanie w Przedszkolu" nr5/2003, s. 270.

49^ Źródło: https://www.zlobki.waw.pl/poradnik.php?z=13&pid=15651; dostęp 30. 01. 2017 r.

6