O znaczeniu nabywania przez dzieci umiejętności czytania i pisania w procesie rozwijania ich kompetencji językowych

Znaczenie nabywania przez dzieci umiejętności czytania i pisania w procesie rozwijania ich kompetencji

Aktywność jest jednym z podstawowych wyznaczników rozwoju człowieka. Jest ona charakterystycznym stanem i podstawową cechą każdego żywego organizmu. Pozwala na regulację stosunków ze światem, z każdym elementem otoczenia. Jest to możliwe dzięki odbiorowi informacji za pomocą wszystkich zmysłów, przechowywania ich oraz umiejętnym wykorzystaniu w działaniu. Dziecko poznaje i doświadcza, między innymi w kontakcie z dorosłymi, przez porozumiewanie się.

Rzeczywistość dziecka jest pełna ruchu i nowości, zdobywania doświadczeń, również w sferze porozumiewania się. Poziom komunikacji wiąże się z ogólnym poziomem intelektualnym, aktywnością, warunkami społeczno - wychowawczymi. Porozumiewanie się jest doskonalącą się na skutek kontaktu z dorosłymi i rówieśnikami umiejętnością, którą można stosować w zabawie, nauce i pracy. Służy dziecku do uzasadniania własnych argumentacji, wyrażaniu myśli, uczuć, zaspokajaniu potrzeb, zdobywaniu informacji, wiedzy, pozwala poznawać drugiego człowieka i siebie w kontakcie z innymi. A jako czynność wewnętrzna pozwala kierować własnym działaniem.

Potrzeba porozumiewania się z otoczeniem jest jedną z podstawowych potrzeb normalnie rozwijającego się dziecka. Punktem zwrotnym w jej zaspokajaniu staje się moment, kiedy dziecko zaczyna porozumiewać się z otaczającym go środowiskiem przy użyciu mowy. Rozwój językowy dziecka jest więc w dużym stopniu uzależniony od tego, jak silna jest motywacja do mówienia. Motywacja ta staje się silniejsza im częściej podejmowane próby kontaktu słownego z otoczeniem będą uwieńczone sukcesem.

"Prawidłowe kierowanie rozwojem mowy dziecka ma istotne znaczenie zarówno dla dojrzałości szkolnej dziecka, jak i późniejszych jego osiągnięć szkolnych. Osoby kierujące rozwojem języka dziecka koncentrują się przede wszystkim na poszerzaniu słownictwa, doskonaleniu i wzbogacaniu używanych form gramatycznych, na niwelowniu błędów wymowy".[1 ]

Zwracają więc uwagę na kompetencję językową, dotyczącą wiedzy o systemie reguł językowych, które umożliwiają jednostce wytwarzanie i rozumienie poprawnych gramatycznych zdań w znanym jej języku. Kompetencja językowa jest jednak niewystarczająca dla komunikowania się; nie obejmuje bowiem właściwości poznawczych i emocjonalnych człowieka posługującego się językiem w określonych sytuacjach społecznych.

W procesie kierowania rozwojem mowy dziecka należy więc zwracać uwagę także na umiejętność właściwego użycia języka, na to, czy dziecko potrafi przekazywać werbalnie pewne informacje zgodnie z zamierzoną intencją, czy wyrażone treści są związane z kontekstem sytuacyjnym lub werbalnym, w którym zostaną odebrane i ocenione przez rozmówcę, a więc na rozwój kompetencji komunikacyjnej.

"Kompetencja komunikacyjna nie decyduje o poprawności językowej wypowiedzi (ta zależy od kompetencji językowej), lecz o skuteczności komunikacyjnej, czyli efektywności porozumiewania się między ludźmi. Pojęcia kompetencji językowej i komunikacyjnej są komplementarne. Dziecko przyswajając struktury językowe równocześnie rozwija zdolność osiągnięcia ważnych celów interakcyjnych (np. uzyskanie wyjaśnienia, przeproszenie, odmowa) w określonych kontekstach społecznych (np. zabawa, rozmowa) za pomocą społecznych środków komunikacji werbalnych i niewerbalnych".[2 ]

Zdaniem Anny Brzezińskiej "jednym z ważniejszych osiągnieć rozwojowych dziecka w wieku przedszkolnym jest takie opanowanie mowy, iż może ono swobodnie wyrażać swoje myśli, ujawniać w sposób werbalny (obok nadal bardzo charakterystycznej ekspresji niewerbalnej), formułować pytania, polecenia, wątpliwości, żądania, może powodować "za pomocą słowa" zmianę zachowania u drugiego człowieka. Takie posługiwanie się mową daje mu coraz silniejsze poczucie sprawstwa, kontroli nad otoczeniem. Mowa ustna rozwija się i doskonali bardzo znacznie w tym okresie życia.

Obok procesu doskonalenia mowy ustnej pojawia się, rozwija i doskonali mowa pisana. Dziecko od początku swego życia ma kontakt ze znakami (znaki drogowe, informacyjne w sklepie, na poczcie, symbole) i od początku uczy się ich rozumienia i posługiwania się nimi. Bogactwo środowiska, jakość kontaktów społecznych z ludźmi (głównie z rodzicami) mają ogromny wpływ na to, jak szybko dziecko odkryje tajemnicę słowa drukowanego i jak szybko opanuje podstawy czytania i pisania".[1 ]

Opanowanie czytania i pisania uwalnia dziecko od stałej obecności dorosłego - przewodnika, pomocnika, tłumacza, daje mu samodzielność w korzystaniu z różnych źródeł informacji, a także samodzielność w tworzeniu tych informacji i przekazywaniu ich innym ludziom w różnym celu.

Według Anny Brzezińskiej pytając o to, czym jest czytanie i pisanie dla dziecka, pytamy właśnie o to "(....) jak możemy pomóc dziecku jak najszybciej i najefektywniej czerpać z kultury, z całego dorobku ludzkości, z wiedzy o świecie, ze wszystkich dotąd zgromadzonych doświadczeń. Jednocześnie jest to podjęcie całkowicie odmiennego sposobu poznania świata".[2]

Proces nabywania przez dziecko kompetencji komunikacyjnej i językowej, w istocie wiodących do poznawania jakościowo wyższych form porozumiewania się - czytania i pisania - rozpoczyna się od słuchania.

Dzieci, które przychodzą po raz pierwszy do przedszkola, często nie umieją słuchać, gdy się mówi nie bezpośrednio i wyłącznie do nich. Z czasem muszą nauczyć się słuchania grupowej rozmowy, czy opowiadania przeznaczonego dla wielu słuchaczy. Nauczyciel musi stwarzać okazje do ćwiczenia umiejętności uważnego słuchania. Słuchając uważnie, dzieci doskonalą swoje umiejętności językowe, bo zdobywają wzory porozumiewania się partnerów.

Słuchania uczymy budząc zainteresowanie opowiadaniem lub słuchaniem tekstu. Dzieci jednak wolą teksty opowiadane, ponieważ opowiadający wykorzystuje mimikę, zachowuje kontakt wzrokowy, co budzi uwagę i, co istotne - używa znanego dzieciom potocznego języka. Uważnego słuchania uczą np. gry z użyciem telefonu - zabawki. Głośne czytanie spełnia także ważną rolę w kształtowaniu mowy dziecka. Nie tylko wzbogaca słownik, lecz uczy prawidłowego formułowania myśli, budowy zdań, posługiwania się słowem zgodnie z gramatyką. Czytanie dziecku stwarza korzystne warunki do rozwoju myślenia. Dziecko nabywa umiejętności porównywania, wnioskowania, uogólniania, posługiwania się pojęciami określanymi słowem. Głośne czytanie wprowadza je w świat nie spotykany na co dzień. W ten sposób rozwija również jego wyobraźnię, wykraczając poza dostępne dziecku doświadczenie.

Umiejetność uważnego słuchania jest warunkiem uczenia języka, zrozumienia innych ludzi i zdobywania informacji.

Język dorosłych jest wzorem dla dziecka. Stąd też cechą języka nauczyciela powinna być naturalność, staranność, dokładność; jego mowa powinna być poprawna, wyraźna, wyrazista, ponieważ dziecko przejmuje cechy fonetyczne otoczenia.

Mówienie, rozmowa jest drugą formą komunikowania się bezpośredniego. Służy ona do przekazywania informacji innym, do wyrażania przeżyć własnych, do formułowania myśli, stawiania pytań, do nawiązywania i podtrzymywania kontaktów. Wymiana myśli i poglądów dziecka z innymi osobami ma ogromne znaczenie dla harmonijnego współżycia, dla wzajemnego zrozumienia i akceptacji. Rozmowa z dzieckiem umożliwia kształcenie podstawowych funkcji słuchowych, tj. analizę i syntezę dźwięków mowy ludzkiej, polegające na ich słuchowym odróżnianiu i scalaniu.

Te procesy słuchowe - rozróżnianie głosek i scalanie ich, nie pojawiają się w momencie, gdy dziecko zaczyna czytać i pisać, lecz są kształtowane od chwili, gdy docierają do niemowlęcia słowa wypowiedziane przez matkę. Odbiór mowy ludzkiej, naśladowanie jej, samodzielne wypowiadanie głosek i sylab (gaworzenie), a potem słów i zdań rozwija możliwości analizy i syntezy słuchowej wpływając na dojrzewanie układu nerwowego. Wspomniane już głośne czytanie lub opowiadanie dziecku dostarcza mu złożonych bodźców słuchowych, pobudzających procesy analizy i syntezy słuchowej.

Mowę opanowuje dziecko bardzo wcześnie (około 2 roku życia) w procesie słownego obcowania z dorosłymi. Słuchanie mowy cudzej rozwija słuch dziecka, jej powtarzanie - artykulację; przy pomocy dorosłych dziecko uczy się nazywać przedmioty zgodnie z utrwalonym społecznie doświadczeniem. Przyswajanie mowy odbywa się w sposób nieświadomy, gdyż dziecko nie uświadamia sobie ani struktury słów, ani gramatyki mowy, ani sposobów artykulacji, choć praktycznie się nimi posługuje. Orientuje się głównie na zawartą w nich treść znaczeniową.

Pod koniec edukacji przedszkolnej dziecko dysponuje już znaczną umiejetnością w zakresie posługiwania się mową, różnicowania słuchowego i wzrokowego elementów otoczenia, zapamiętywania pojedynczych informacji, które powoli będą składały się na logiczną całość.

Według Marii Przetacznikowej dziecko w wieku przedszkolnym "(....) porozumiewa się bez trudu z innymi ludźmi, posługując się swobodnie mową potoczną, zależną i niezależną, oraz przekazuje za pomocą języka dźwiękowego swe myśli, pragnienia, żądania, emocje i uczucia".[1.]

Przy nauce czytania i pisania szczególną rolę odgrywają procesy pamięci. W wieku przedszkolnym pamięć dziecka ma charakter mimowolny i jest ściśle związana z działaniem. W trakcie aktywności własnej poznaje ono coraz więcej nowych przedmiotów i zjawisk. Posługując się przedmiotami zauważa ich różnorodne cechy i doznaje nowych wrażeń. Wzrasta jego wrażliwość zmysłowa: wzrokowa, słuchowa i kinestetyczna. W 6 roku życia u dziecka zaczynają się pojawiać początki pamięci dowolnej. Dzięki temu staje się zdolne do przechowywania i wykorzystywania wcześniej zdobytych doswiadczeń. Pamięć wzrokowa i słuchowa umożliwia mu zapamiętywanie i odtwarzanie poznanych znaków graficznych, pozwala dostrzegać podobieństwa i różnice w zapisie. Przechowywane w pamięci informacje umożliwiają czytającemu dziecku dostęp do posiadanej wiedzy, zapewniając ciągłość przetwarzania informacji.

Podsumowując, stwierdzić należy, że komunikowanie się ludzi może przybierać formę:
- werbalną -> język,
- niewerbalną -> gest, mimika, aranżacja przestrzeni.

Komunikacji werbalnej zawsze towarzyszy komunikacja niewerbalna. Komunikacja werbalna, która odbywa się za pomocą języka może przebiegać bezpośrednio (komunikat mówiony) i pośrednio (komunikat pisany). W procesie uczenia się języka dziecko uczy się tych dwóch form komunikowania się ze światem.

Formami bezpośredniego porozumiewania się jest słuchanie i mówienie. Pośrednia forma to czytanie i pisanie. Dziecko w procesie uczenia się języka przyswaja sobie cztery sprawności - uczy się słuchać, mówić, czytać i pisać. Naturalna droga uczenia się języka zaczyna się od słuchania. Słuchanie jest podstawą do uczenia się mówienia. Im bardziej poprawnych wzorców słuchania dostarczymy dziecku, tym poprawniej będzie mówiło.

Międy tymi czterema sprawnościami istnieją ścisłe relacje i zależności. Czytanie jest trudniejszą formą słuchania. Pisanie jest trudniejszą formą mówienia, przy czym sprawnością pisania rządzą zupełnie inne reguły niż sprawnością czytania.

Zadaniem przedszkola jest przede wszystkim nauczyć dziecko słuchać i mówić. Jeżeli przedszkole, niezależnie od tego, w jakim stopniu dziecko opanuje te dwie sprawności, wprowadza naukę czytania i pisania, z góry skazuje je na niepowodzenie i przyszłe trudności w nauce.

Czytanie i pisanie ułatwiają proces porozumiewania się ludzi ze sobą nie tylko w życiu bieżącym, ale także umożliwiają przekaz doświadczeń między pokoleniami. Są one uniwersalnym, ponadczasowym i trwałym środkiem rozpowszechniania cywilizacji ludzkiej, nauki, oświaty. Dlatego wyposażenie dziecka w umiejętności czytania i pisania pozwala stymulować jego rozwój umysłowy oraz rozszerzać możliwości zdobywania wszelkiej wiedzy.

Mogą temu służyć np.:

- Ogladanie i omawianie treści barwnych ilustracji,
- Wyszukiwanie cech charakterystycznych, różnic i podobieństw kształtów i postaci występujących w omawianych ilustracjach,
- Dostrzeganie różnic i podobieństw barw występujących na ilustracjach,
- Oglądanie i omawianie historyjek obrazkowych, poszukiwanie i ustalanie związków przyczynowo - skutkowych,
- Opowiadanie dzieciom treści krótkich tekstów nawiązujących do ich przeżyć i dotychczasowych doświadczeń,
- Czytanie dzieciom książek i czasopism dziecięcych i rozmawianie na ich temat,
- Ogladanie przedstawień teatralnych, kukiełkowych zbliżających treść różnych utworów literackich i ich interpretowanie z pomocą nauczyciela,
- Próby odtwarzania treści poznanych tekstów przez dzieci w różnych formach ekspresji: słownej, plastycznej, muzycznej, zabawie,
- Inscenizowanie krótkich wierszy i opowiadań własnymi słowami,
- Wyszukiwanie ilustracji w książkach na określony temat,
- Dostrzeganie występujących symboli i znaków umownych w omawianych ilustracjach i czytanych tekstach oraz ich interpretacji,
- Kształtowanie wrażliwości słuchowej na dźwięki i szumy wydawane przez różne przedmioty i zwierzęta występujące w oglądanych i omawianych tekstach, przedstawieniach, filmach,
- Stwarzanie dzieciom okazji samodzielnego konstruowania pytań i różnego rodzaju wypowiedzi słownych.

Proponowane rodzaje zajęć powinny być wspomagane działalnością dziecka o charakterze manualnym, np. lepienie z gliny, masy solnej, piasku; wycinanie różnych prostych kształtów związanych z treścią oglądanych, czytanych i omawianych ilustracji, książek; malowanie i rysowanie na dużych płaszczyznach barwnych plam i wymyślanych przez dziecko kształtów; układanie z klocków i tworzenie z nich określonych całości.

Budzeniu zainteresowania dziecka słowem drukowanym i tworzeniu podstaw do kształtowania jego motywacji do samodzielnego czytania - zdaniem Anny Brzezińskiej - mogą służyć następujące działania:
".. ..
- Zorganizowanie biblioteki dziecięcej i próba nauczenia dziecka samodzielnego korzystania z niej,
- Kształtowanie umiejętności samodzielnego oglądania książek obrazkowych i odkładania ich na ustalone miejsce,
- Konstruowanie z dzieckiem własnej książeczki obrazkowej przez wycinanie i dobór obrazków podobnych i tworzenie z nich całości,
- Doskonalenie umiejętności uważnego słuchania tekstu mówionego i słuchanego,
- Zachęcanie do wypowiadania się na temat poznawanego utworu,
- Podjęcie próby przewidywania zakończenia akcji utworu,
- Inicjowanie różnych form inscenizacji,
- Organizowanie tematycznych wystawek książek."[1.]

Dziecko komunikuje swoje potrzeby i zainteresowania przeważnie w sposób pośredni w zabawie. Dlatego obserwacja dziecięcych spontanicznie podejmowanych zabaw powinna podpowiadać moment inicjowania przez dorosłych nauki czytania. Umiejętnie dobierane środki dydaktyczne pozwolą na zachowanie równowagi sfery emocjonalno - motywacyjnej dziecka. A zmieniając otaczający je świat, samo będzie dokonywało odkrycia, że to ono dokonało przeobrażenia, a pomogła mu w tym "umiejętność czytania".

Bibliografia:

1. Krystyna Kamińska, Nauka czytania dzieci w wieku przedszkolnym, WSiP, Warszawa 1999
2. Maria Cackowska, Nauka czytania i pisania w klasach przedszkolnych, WSiP, 1984
3. Praca zbiorowa pod red. Anny Brzezińskiej, Czytanie i pisanie - nowy język dziecka, WSiP,Warszawa 1987
4. Janina Wójtowiczowa, O wychowaniu językowym, Warzszawa 1997
5. Anna Brzezińska, Wspomaganie rozwoju dziecka czy nauczanie, w: Wychowanie w Przedszkolu 1994 nr 1, s. 4
6. Ewa Słodownik - Rycaj, Świadomość procesu komunikowania się u dzieci sześcioletnich, w: Wychowanie w Przedszkolu 1994 nr 6, s. 330
7. Danuta Kowalczyk, Ludmiła Weselińska, Czytanie i pisanie w przedszkolu, w: Wychowanie w Przedszkolu 1997 nr 7, s. 405

Opracowanie: Grażyna Skurka