Nazwa ośrodka: Grupa Doradcza Sienna Sp. z o.o.

Tytuł pakietu: Czynniki niebezpieczne, szkodliwe i uciążliwe

Grupa tematyczna: Prawo pracy

Data opracowania: 15 listopada 2005 r.

SPIS TREŚCI

1. Podział czynników występujących w środowisku pracy 1

2. Charakterystyka czynników 2

2.1. Czynniki niebezpieczne 2

2.2. Czynniki szkodliwe 3

2.3. Czynniki uciążliwe 4

***

1. 1. Podział czynników występujących w środowisku pracy

Występujący podział na czynniki występujące w środowisku pracy pozwala na rozróżnienie (zgodnie z definicjami przyjętymi w Polskich Normach) trzech rodzajów czynników:

• Czynników niebezpiecznych

• Czynników szkodliwych

• Czynników uciążliwych

Każdy z wymienionych wyżej rodzajów czyników charakteryzuje się innym stopniem oddziaływania na pracowników, różne mogą też być jego konsekwencje. Niemniej jednak należy pamiętać, iż zasady określania charakterystyk czynników powodują, że czynnik, który w danej chwili jest jedynie uciążliwy – przekształcić się może w czynnik szkodliwy, ten zaś – w czynnik o charakterze niebezpiecznym.

Definicje

Czynnikiem niebezpiecznym jest czynnik, który może prowadzić do powstania u pracującego urazu (wypadku przy pracy).¹

Czynnikiem szkodliwym jest czynnik, którego oddziaływanie na pracującego może prowadzić lub prowadzi do schorzenia, traktowanego jako choroba zawodowa.

Czynnik uciążliwy to czynnik, którego oddziaływanie na pracownika może być przyczyną złego samopoczucie lub nadmiernego zmęczenia, które nie prowadzi jednak do trwałego pogorszenia stanu zdrowia. Może on jednak prowadzić do dłuższej nieobecności pracownika z powodu choroby i obniżenia wydajności.²

Podstawy prawne definiujące czynniki zostały wykazane w końcowej części opracowania

2. Charakterystyka czynników

2.1. Czynniki niebezpieczne

W ramach czyników uznawanych za niebezpieczne wyróżnić można m.in. czynniki mechaniczne (np. spadające lub wysypujące się materiały, przebywanie pracownika na wysokości, śliskie nierówne powierzchnie, pozostające w ruchu lub transportowane maszyny lub ich części) a także działanie prądu elektrycznego.

W oparciu o dane statystyczne udostępniane przez służby inspekcji pracy, można stwierdzić, że najczęściej w wypadkach wywołanych czynnikami niebezpiecznymi biorą udział pracownicy budowlani oraz robotnicy obróbki metali i mechanicy maszyn. Poniżej omówione zostaną najistotniejsze środki zapobiegawcze w odniesieniu do czyników niebezpiecznych występujących w tego typu gałęziach przemysłu.

2.1.1. Czynniki niebezpieczne - czynniki mechaniczne

Czynniki mechaniczne stanowią najszerszą grupę czynników występujących w środowisku pracy o charakterze niebezpiecznym. Zapobieganie zagrożeniom wywoływanym przez czynniki mechaniczne odbywać się może w dwojaki sposób:

1. Na etapie projektowania danego urządzenia czy maszyny – poprzez konstrukcyjne wyeliminowanie czynnika (np. ostrych krawędzi), lub też zminimalizowanie prawdopodobieństwa wystąpienia sytuacji, w której dojść może do wypadku,

2. Poprzez ograniczanie (całkowite bądź częściowe) obecności pracownika w obszarze zagrożonym, lub też poprzez minimalizację prawdopodobieństwa zetknięcia się pracownika z czynnikiem o charakterze niebezpiecznym (np. automatyczne blokowanie wejścia od pomieszczenia, w którym zachodzi niebezpieczny proces, stosowanie przegród ograniczających dostęp pracownika do przetwarzanego materiału).

Poza wspomnianymi powyżej rozwiązaniami warte wspomnienia są także inne metody polegające na stosowaniu środków ochrony indywidualnej (np. rękawice chroniące przed urazem mechanicznym, odzież ochronna stosowana przy zagrożeniu pochwycenia i wplatania się w ruchome części, niepalna odzież impregnowana, obuwie antyelektrostatyczne, okulary przeciwodpryskowe, osłony twarzy) oraz odpowiednia wizualizacja informacji o istniejących zagrożeniach (w szczególności w przypadku substancji niebezpiecznych).³

Przykład: Czynnik niebezpieczny – prace na wysokości

Według źródeł Okręgowych Inspektoratów Pracy, czynnik jakim jest położenie stanowiska pracy na wysokości, jest jednym z najczęstszym czyników sprzyjających wypadkom o charakterze śmiertelnych. Z tego względu dochowanie należytej staranności w wykonaniu zaleceń wynikających z przepisów powinno być podstawowym obowiązkiem każdego pracodawcy, którego pracownicy tego rodzaju czynności wykonują.

Za osoby wykonujące prace na wysokości uważa się osoby, znajdujące się co najmniej 1 metr od poziomu podłogi lub ziemi. Przejścia oraz dojścia do takich stanowisk pracy powinny zabezpieczać osoby wykonujące takie prace przed upadkiem specjalną balustradą. Do elementów, które wymagają zabezpieczenia należą:

• Otwory w stropach, na których prowadzone są roboty lub do których możliwy jest dostęp ludzi,

• Otwory w ścianach zewnętrznych obiektu budowlanego, stropach lub inne, których dolna krawędź znajduje się 1,1 m poniżej poziomu stropu lub pomostu,

• Otwory pozostawione w czasie wykonywania robót w ścianach, w szczególności otwory na drzwi, balkony, szyby dźwigów.

Powyższe elementy powinny zostać zabezpieczone balustradą, składającą się z deski krawężnikowej o wysokości 15 cm i poręczy ochronnej umieszczonej na wysokości 1,1 m. Wolna przestrzeń pomiędzy deską krawężnikową a poręczą powinna zostać wypełniona w sposób zabezpieczający pracowników przed upadkiem.

2.1.2. Czynniki niebezpieczne – prąd elektryczny

Czynnik ten stanowić może przyczynę wypadków nie tylko o charakterze porażenia, lecz także innych wypadków, związanych m.in. z upadkiem z wysokości, prowadzącym do śmierci. Z tego względu starania mające na celu minimalizację występowania czynnika posiada istotne znaczenie w przypadku prac o charakterze budowlanym.

Do głównych zagrożeń związanych z działaniem prądu elektrycznego w miejscu pracy należą porażenia, zagrożenie pożarowe oraz zagrożenie wybuchem.

W tych przypadkach wyróżnić można wiele metod zapobiegania, z których większość koncentruje się na zastosowaniu odpowiednich środków technicznych w postaci obudów, osłon, zagrodzeń bądź też przeszkód uniemożliwiających pracownikom przebywanie lub kontakt z obszarem zagrożenia. Niemniej jednak należy pamiętać, że w ponad 70% wypadków, w których przyczyną jest działanie prądu, powodem zdarzenia jest nieodpowiednie zachowanie się osoby obsługującej bądź przebywającej w otoczeniu urządzenia elektrycznego. Z tego też względu istotną rolę odgrywać powinny środki nie stanowiące rozwiązań technicznych, lecz wymaganie od pracowników stosowania się do zasad bezpieczeństwa, szkolenia dla pracowników, a także odpowiedni ich dobór pod kątem kwalifikacji w zakresie obsługi urządzeń elektrycznych.

Koszty minimalizacji ryzyka związanego z działaniem prądu elektrycznego są bardzo zróżnicowane w zależności od skali i typu działań prowadzonych przez przedsiębiorcę. Zdecydowanie najtańszą formą zapobiegania niebezpieczeństwu jest wspomniane na początku znakowanie urządzeń oraz stosowanie przegród.

2.2. Czynniki szkodliwe

Do głównych kategorii czynników szkodliwych zaliczyć można czynniki fizyczne (takie jak hałas, drgania, temperatura) oraz czynniki chemiczne. Pomiaru wartości oddziaływania czyników szkodliwych dokonuje się w oparciu o miary określone w przepisach prawa.

Najważniejszym z przepisów jest rozporządzenie Ministra Pracy i Polityki Społecznej określające najwyższe dopuszczalne stężenia i natężenia czynników szkodliwych dla zdrowia w środowisku pracy. Dokument ten zawiera dwa rodzaje informacji :

1. wartości najwyższych dopuszczalnych stężeń chemicznych i pyłowych czynników szkodliwych dla zdrowia w środowisku pracy (NDS, NDSCH, NDSP).

2. wartości najwyższych dopuszczalnych natężeń fizycznych czynników szkodliwych dla zdrowia w środowisku pracy.

2.2.1 Czynniki szkodliwe – czynniki chemiczne i pyłowe

Wartości najwyższych dopuszczalnych stężeń chemicznych i pyłowych czynników szkodliwych dla zdrowia w środowisku pracy określane są miarą NDS, NDSCH i NDSP.

NDS (Najwyższe Dopuszczalne Stężenie) - jest to wartość średnia ważona stężenia, którego oddziaływanie na pracownika w ciągu 8 godzinnego dobowego i przeciętnego tygodniowego wymiaru czasu pracy, określonego w Kodeksie Pracy, przez okres jego aktywności zawodowej, nie powinno spowodować ujemnych zmian w jego stanie zdrowia oraz w stanie zdrowia jego przyszłych pokoleń.

NDSCH (Najwyższe Dopuszczalne Stężenie Chwilowe) – jest to wartość średnia stężenia, które nie powinno spowodować ujemnych zmian w stanie zdrowia pracownika, jeżeli występuje w środowisku pracy nie dłużej niż 15 minut i nie częściej niż 2 razy w czasie zmiany roboczej, w odstępie czasu nie krótszym niż 1 godzina.

NDSP (Najwyższe Dopuszczalne Stężenie Pułapowe) – jest to wartość stężenia, które ze względu na zagrożenie zdrowia lub życia pracownika nie może być przekroczone w środowisku pracy w żadnym momencie.

W załączonym do rozporządzenia wykazie (załącznik nr 1 do rozporządzenia) wartości najwyższych dopuszczalnych stężeń chemicznych i pyłowych czynników szkodliwych dla zdrowia w środowisku pracy, podane zostały wartości NDS, NDSCH oraz NDSP dla prawie 480 substancji chemicznych (część A załącznika) oraz wartości NDS dla 19 pyłów.⁴

2.2.2. Czynniki szkodliwe - Czynniki fizyczne

Wartości najwyższych dopuszczalnych natężeń fizycznych czynników szkodliwych dla zdrowia w środowisku pracy są ustalone jako wartość średnia natężenia, którego oddziaływanie na pracownika w ciągu ośmiogodzinnego dobowego i przeciętnego tygodniowego wymiaru czasu pracy, określonego w Kodeksie Pracy, przez jego okres aktywności zawodowej nie powinno spowodować ujemnych zmian w jego stanie zdrowia oraz w stanie zdrowia jego przyszłych pokoleń.

W załączonym do rozporządzenia wykazie (załącznik nr 2 do rozporządzenia) wartości najwyższych dopuszczalnych natężeń fizycznych czynników szkodliwych dla zdrowia w środowisku pracy, podane zostały wartości dla kilku kategorii czynników:

• hałasu, hałasu infradźwiękowego oraz hałasu ultradźwiękowego,

• drgania działające na organizm człowieka przez kończyny górne i drgania o ogólnym działaniu na organizm człowieka,

• mikroklimatu,

• promieniowania optycznego,

• pola i promieniowania elektromagnetycznego.

Redukcja stopnia zagrożeń związanych z występowaniem w środowisku pracy czynników szkodliwych, stanowi obowiązek przedsiębiorcy. Jednakże, jak potwierdzają wyniki badań, koszty wprowadzenia rozwiązań ukierunkowanych na poprawę bezpieczeństwa pracy w tym zakresie stanowią istotna barierę zniechęcającą przedsiębiorców do tego typu działań. Wiążą się one bowiem czy to ze zmianą technologii produkcji (np. wyeliminowanie szkodliwych dla zdrowia surowców), czy też pracami technicznymi (np. wykonanie skutecznej instalacji wentylacyjnej, prace remontowe).

2.3. Czynniki uciążliwe

Do głównych kategorii czynników o charakterze uciążliwym zaliczyć można:

• Mikroklimat

• Monotonia

• Obciążenie psychiczne

• Obciążenie statyczne

• Oświetlenie

• Wysiłek fizyczny

Występowanie czynników uciążliwych wynikać może od rodzaju miejsca, w którym wykonywana jest praca. I tak w przypadku działań dydaktycznych do czynników uciążliwych zaliczyć można: hałas, mikroklimat, oświetlenie stanowiska pracy, długotrwałą wymuszoną pozycję ciała oraz stres. W przypadku prac wykonywanych w warsztatach samochodowych oraz w budownictwie, do czynników uciążliwych zaliczyć można podnoszenie i przenoszenie ciężarów (wysiłek fizyczny) oraz stres. W sektorze piekarniczym i produkcji artykułów spożywczych, czynniki uciążliwe posiadają podobny charakter.

Ze względu na fakt, iż podnoszenie i przenoszenie ciężarów jest w przypadku małych i średnich firm produkcyjnych czy handlowych najczęściej występującym czynnikiem uciążliwym, w kolejnej części opracowania zostanie ono scharakteryzowane jako przykład tego rodzaju czynnika.

2.3.1. Czynniki uciążliwe – wysiłek fizyczny

Zagadnienie związane z czynnikiem uciążliwym, jakim jest podnoszenie i przenoszenie ciężarów, zostało uregulowane rozporządzeniem Ministra Pracy i Polityki Społecznej z dnia 14 marca 2000 r. w sprawie bezpieczeństwa i higieny pracy przy ręcznych pracach transportowych. Rozporządzenie określa obowiązki pracodawcy w zakresie zapewnienie bezpieczeństwa i higieny pracy przy ręcznych pracach transportowych oraz wymagania dotyczące organizacji i sposobów wykonywania ręcznych prac transportowych z uwzględnieniem wymagań ergonomii. Wskazuje także dopuszczalne maksymalne masy przemieszczanych przedmiotów, ładunków lub materiałów, oraz dopuszczalne wartości sił niezbędne do przemieszczania przedmiotów.

Rozporządzenie nakłada na pracodawcę obowiązek stosowania rozwiązań technicznych i organizacyjnych, których celem jest wyeliminowanie ręcznych prac transportowych. W wypadku braku możliwości ich wyeliminowania, pracodawca – w celu zmniejszenia uciążliwości i zagrożeń związanych z wykonywaniem tych czynności – jest zobowiązany do odpowiedniej organizacji pracy oraz do wyposażania pracowników w niezbędny sprzęt pomocniczy oraz środki ochrony indywidualnej.

Ręczne prace transportowe

Każdy rodzaj transportowania lub podtrzymywania przedmiotów, ładunków, lub materiałów przez jednego lub więcej pracowników, w tym przemieszczanie ich poprzez: unoszenie, podnoszenie, układanie, pchanie, ciągnięcie, przenoszenie, przesuwanie, przetaczanie lub przewożenie.

Organizacja ręcznych prac transportowych powinna być prowadzona w sposób zapewniający:

• Ograniczenie długotrwałego wysiłku fizycznego, w tym zapewnienie odpowiednich przerw w pracy na odpoczynek

• Wyeliminowanie nadmiernego obciążenia układu mięśniowo – szkieletowego pracownika, a zwłaszcza urazów kręgosłupa, związanego z rytmem pracy wymuszonym procesem pracy

• Ograniczenie do minimum odległości ręcznego przemieszczania przedmiotów. W tym celu przy ręcznym przemieszczaniu przedmiotów, w przypadkach, gdy jest to możliwe, pracodawca powinien zapewnić sprzęt pomocniczy odpowiednio dobrany do wielkości, masy i rodzaju przedmiotów. Sprzęt ten powinien zapewnić bezpieczne i dogodne wykonywanie pracy w tym zakresie.

Sprzęt pomocniczy

Środki mające na celu m.in. ograniczenie uciążliwości związanych z ręcznym przemieszczaniem przedmiotów, ładunków lub materiałów oraz ułatwienie wykonywania tych czynności. Jako sprzęt pomocniczy mogą być uznane m.in.: taczki, wózki, dźwignie lub kosze.

Treść rozporządzenia wskazuje także na te z zasad ergonomii, których zastosowanie w szczególności powinno znaleźć miejsce przy transportowaniu przedmiotów. Celem stosowania tych zasad jest zmniejszenie uciążliwości wykonywania tych prac. Wskazane jest stosowanie następujących zasad:

• Przemieszczane przedmioty należy przenosić jak najbliżej ciała

• Metody ręcznego przemieszczania przedmiotów powinny redukować ryzyko urazów. Nie dopuszcza się przemieszczania przedmiotów, w wypadkach gdy czynność transportu wykonywana może być tylko za pomocą skrętu tułowia, istnieje możliwość wystąpienia nagłych ruchów przemieszczanego przedmiotu lub ciało pracownika znajduje się w niestabilnej pozycji, a także gdy pochylenie tułowia pracownika przekracza 45%

• Przedmiot przemieszczany nie powinien ograniczać pola widzenia pracownika.

• Podczas prac należy zapewnić odpowiednią przestrzeń, umożliwiającą zachowanie prawidłowej pozycji ciała pracownika podczas pracy.

W przypadku przemieszczania przedmiotów przez jednego pracownika, masa przenoszonych przedmiotów nie może przekraczać 30 kg przy pracy stałej oraz 50 kg przy pracy dorywczej. Niedopuszczalne jest także ręczne przenoszenie przedmiotów o masie przekraczającej 30 kg na wysokość powyżej 4 metrów oraz na dystans dłuższy niż 25 metrów.

W przypadku zespołowego przenoszenia przedmiotów (przez kilku pracowników), powinno ono odbywać się w przypadkach, gdy przenoszony przedmiot posiada długość większą niż 4 metry i którego masa przekracza 30 kg. Niemniej jednak na jednego pracownika nie może przypadać masa nie większa niż 25 kg przy pracy stałej, oraz 42 kg przy pracy dorywczej. Niedopuszczalne jest zespołowe przemieszczanie przedmiotów o masie przekraczającej 500 kg.

Działania prowadzone przez pracodawcę w celu minimalizacji lub eliminacji oddziaływania czynników uciążliwych w środowisku pracy, mogą być prowadzone w drodze podjęcia odpowiednich zakupów (np. osłon na źródła światła), czy też wprowadzenia zasad organizacji pracy (np. zapewnienie nadzoru podczas wykonywania prac transportowych). W większości przypadków podjęcie tych działań niekoniecznie wiąże się z poniesieniem wysokich kosztów. W tym miejscu warto zwrócić uwagę na stosowanie rozwiązania, jakim są listy kontrolne służące do oceny warunków pracy. Szczególnie efektywne może być zastosowanie list uwzględniających specyficzne warunki pracy panujące na danym stanowisku.

Nie wywiązanie się pracodawcy z nałożonych na niego w tej dziedzinie obowiązków, poza ewentualnymi konsekwencjami związanymi z wynikami kontroli odpowiednich urzędów nadzoru warunków pracy, przynosi także istotny skutek w postaci spadku wydajności pracowników, a tym samym – wzrost kosztów produkcji. Z tego też względu pracodawca przywiązywać powinien należytą wagę do zagadnienia, jakim jest praca w warunkach narażenia na oddziaływanie czynników o charakterze uciążliwym. Dotyczy to zarówno omówionych szerzej zagadnień takich jak wysiłek fizyczny, oświetlenie i mikroklimat, jak i monotonii pracy czy stresu.

2.3.2. Czynniki uciążliwe – oświetlenie

Oświetlenie stanowiska pracy może stanowić czynnik uciążliwy przyczyniający się do niewłaściwego obciążenia narządu wzroku.⁵ Wystąpić mogą sytuacje, w których dochodzi do migotania i efektów stroboskopowych, zmian natężenia i równomierności oświetlenia czy też olśnienia. Występowanie tego typu zjawisk w znacznym stopniu obniżać może zdolność koncentracji, a tym samym wpływać na wydajność pracownika.

2.3.3. Czynniki uciążliwe – mikroklimat

Innym rodzajem czynnika kształtującego środowisko pracy i mogącego przyjmować charakter uciążliwego jest mikroklimat. Elementami mikroklimatu są takie czynniki jak: temperatura, wilgotność względna powietrza oraz prędkość jego przepływu. Zmiana wartości każdego z tych czynników posiada istotny wpływ na komfort odczuwany przez człowieka czy też jego wydajność pracy. Z tego też względu mikroklimat, jest jednym z czyników kształtujących środowisko pracy, który podlega analizie podczas prowadzonych badań warunków pracy.

Bibliografia

Akty prawne:

1. Rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 2 września 2003 r. w sprawie wykazu substancji niebezpiecznych wraz z ich klasyfikacją i oznakowaniem (Dz. U. 2003 nr 199 poz. 1948)

2. Rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 14 marca 2003 r. ws. sposobu oznakowania miejsc, rurociągów oraz pojemników i zbiorników służących do przechowywania lub zawierających substancje niebezpieczne lub preparaty niebezpieczne.(Dz. U. 2003 nr 61 poz. 552)

3. Rozporządzenie Ministra Pracy i Polityki Społecznej z dnia 29 listopada 2002 r. w sprawie najwyższych dopuszczalnych stężeń i natężeń czynników szkodliwych dla zdrowia w środowisku pracy (z późniejszymi zmianami) (Dz. U. 2002 nr 217 poz. 1833)

4. Rozporządzenie Ministra Gospodarki i Pracy z dnia 10 października 2005 r. zmieniające rozporządzenie w sprawie najwyższych dopuszczalnych stężeń i natężeń czynników szkodliwych dla zdrowia w środowisku pracy

(Dz. U. 2005 nr 212 poz. 1769).

5. Rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 20 kwietnia 2005 r. w sprawie badań i pomiarów czynników szkodliwych dla zdrowia w środowisku pracy(Dz. U. 2005 nr 73 poz. 645)

Pozostałe źródła:

1. Badanie okoliczności i przyczyn wypadków przy pracy w roku 2004, Okręgowy Inspektorat Pracy, Kraków, 2005

2. Definicje i określenia związane z wypadkami przy pracy, Centralny Instytut Ochrony Pracy, Warszawa, 2002

3. Gierasimiuk J., Czynniki mechaniczne, Centralny Instytut Ochrony Pracy, Warszawa

4. Karski H, Zagrożenie towarzyszące wykorzystaniu energii elektrycznej, Centralny Instytut Ochrony Pracy, Warszawa

5. Konarska M., Listy kontrolne jako narzędzia do oceny warunków pracy, Centralny Instytut Ochrony Pracy, Warszawa, 2002

6. Polska Norma PN-N-18004:2001

7. Polska Norma PN-80/Z-08052

8. Sprawozdanie Głównego Inspektora Pracy z działalności Państwowej Inspekcji Pracy w 2004 r., Państwowa Inspekcja Pracy, Warszawa, 2004

9. Warunki sanitarno – higieniczne środowiska pracy, Główny Inspektorat Sanitarny, Warszawa, 2005

10. Wypadki przy pracy, Analiza okoliczności i przyczyn wypadków przy pracy oraz chorób zawodowych zbadanych przez inspektorów pracy, Okręgowy Inspektorat Pracy, Wrocław, 2004

1 Zgodnie z PN-80/Z-08052. Norma ta określa zarówno czynniki niebezpieczne, jak i szkodliwe.

2 Zgodnie z PN-N-18004:2001

3 Patrz: Rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 2 września 2003 r. w sprawie wykazu substancji niebezpiecznych wraz z ich klasyfikacją i oznakowaniem oraz: Rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 14 marca 2003 r. ws. sposobu oznakowania miejsc, rurociągów oraz pojemników i zbiorników służących do przechowywania lub zawierających substancje niebezpieczne lub preparaty niebezpieczne.

4 Istotne zmiany do rozporządzenia zostały wprowadzone rozporządzeniem Ministra Gospodarki i Pracy z dnia 10 października 2005 r. zmieniającym rozporządzenie w sprawie najwyższych dopuszczalnych stężeń i natężeń czynników szkodliwych dla zdrowia w środowisku pracy. Rozporządzenie przewidywało poszerzenie listy substancji chemicznych (dodano kilkadziesiąt nowych substancji), a także zmiany w części dotyczącej czynników fizycznych (hałas).

5 Warunki oświetleniowe wnętrz określa Polska Norma PN-84/E-02033 „Oświetlenie wnętrz światłem elektrycznym"

	Projekt współfinansowany przez UNIĘ EUROPEJSKĄ, ze środków Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego
www.konkurencyjnosc.gov.pl	www.parp.gov.pl