LITERATURA CZWARTA. O NATURZE I SPOSOBACH ISTNIENIA LITERATURY DLA DZIECI. Jerzy Cieślikowski
Celem tego opracowania jest próba opisania natury terminów "dziecinności" oraz określenie przestrzeni, w której one funkcjonują, a przede wszystkim określenie sposobów istnienia pojęcia "literatura dla dzieci".
Przez literaturę "dla dzieci" czy "literaturę dla dzieci i młodzieży” długo rozumiano teksty literackie lub paraliterackie powoływane tylko do spełnienia funkcji dydaktycznych i wychowawczych. Doraźna i praktyczna instrumentalność tej literatury była sprawa decyzji i akceptacji piszących oraz wydawców, a i świadomości jej odbiorców- dorosłych, przez co określała jej poetykę.
Na przestrzeń "dziecinność" składają się cztery strefy konkretyzacji znaczeniowej i funkcjonalnej:
1.Pierwsza strefę stanowić Beda te wypowiedzi literackie lub przy literackie, w których "dziecko", "dzieciństwo", "dziecięcy" pojawiają się jako temat. Temat w literaturze oficjalnej "dla dorosłych”, realizowany jest zarówno na sposób przedstawieniowo-fabularny np. Janko Muzykant Sienkiewicza i Córeczka Różewicza, jak i refleksyjno-filozoficzny, jako konstrukcja raju utraconego lub arkadii, w liryce może być to przywrócenie pierwszej autentyczności i naiwności, w literaturze psychoanalizy sięgniecie do czasu znaczącego i determinującego dorosłość.
2. Strefę druga stanowią teksty powstałe z powodu dziecka, okazjonalnie. I tu należeć beda wiersze okolicznościowe, adresowane do rodziców z okazji urodzenia się dziecka (genethiacum) oraz epitafia na nagrobkach dziecięcych. Do tej strefy włączymy treny "z powodu śmierci dziecka", niektóre zwroty frazeologiczne i przysłowia, a także wpisy do dziecięcych imionników, kołysanki i kolędy "dziecięce", rymowanki dziecięce (ale tylko te które pomagały rodzicom w uspokajaniu dzieci czyli "na dzieci), dydaktyczne formułki mnemotechniczne.
3. Teksty pisane jak dla dzieci. Pisarz konstruuje utwory w poetyce tekstów "dziecięcych" np. poezja Białoszewskiego. O tej właściwości, gdy "dziecięcość" stała się zasada poetyckiego działania i podstawowym elementem poetyki, pisał Stanisław Barańczak
4.Rzeczywista literatura (stanowi przedmiot rozważań tego artykułu)
Sięgając do początków literatury kierowanej do dzieci należy przez długi okres bo przecież przez cały prawie wiek dziewiętnasty wziąć te literaturę z funkcja wychowawczo-dydaktyczna z której to S. Skwarczyńska wprowadziła restytuowany przez nią rodzaj dydaktyczno-moralizatorski nazwany czwartym. Gdy wychowanie stanie się nie tylko kategoria moralna, a kształcenie sceptyczna, ale gdy postawia sobie za cel humanistyczna pełnie, wtedy dziecko i dzieciństwo przestana być traktowane jako sytuacje niedoskonale, kalekie lub dzikie co w literaturze dla dzieci odzwierciedla się m.in. w relatywizmie norm wychowawczych i autorytetów.
Na początku XIX wieku twórczość dla dzieci będzie realizatorsko-dydaktyczno-rozrywkowa, z coraz silniej zaznaczająca się funkcja autoteliczna. To wiąże się ze zwiększeniem dystansu skuteczności komunikatu od doraźnych interwencji apeli i pouczeń oczekujących natychmiastowej skuteczności do komunikatów przekazywanych pośrednio i kierowanych zdalnie. W pierwszym wypadku sens komunikat jest praktyczny w drugim humanistyczny, oznacza to, ze im większe nacechowanie estetyczne i zagęszczenie sensów humanistycznych tym zwiększa się w tekstach dla dzieci stopień literackości.
Sformułowanie „literatura dla dzieci”, nie posiada nacechowania tak pejoratywnego jak nazwa literatura brukowa, ale i tak miejsce w obrazie literatury ogólnej wyznacza się peryferyjnie.
Na ten lekceważący stosunek złożyły się następujące powody: fakt, ze na początku skupiała piorą niższego lotu, była przedmiotem powierzchownych refleksji nie tyle krytyków, co wychowawców, a przede wszystkim, ze była dla dzieci.
Hernas w studium Potrzeby i metody badania literatury brukowej obok literatury narodowej, wysokiej, która nazywa pierwsza, oraz literatury ludowej- drugiej , wyróżnia się na prawach literatury osobnej literaturę brukowa , która nazywa trzecia.
O prawie bycia literatura osobna przesadza spełnienie tekstów według norm poetyki własnej , dyktowanej wewnętrznymi prawami, a i zewnętrznymi wymogami komunikacji kulturowej. Być autorem tekstów literatury brukowej nie znaczy być autorem gorszym, nie spełniającym się w literaturze wysokiej, ale znaczy poddać się normom estetycznym innym rygorom warsztatowym, znaczy ostatecznie przyjąć określona postawę intelektualna i rygorystyczna.
Proponuje się za Bernasiem nazywać literaturę dla dzieci i młodzieży literatura czwarta.
Geneza literatury czwartej:
W Polsce należy wyprowadzić z dwóch źródeł : przekładów i przeróbek literatury pierwszej drukiem w książkach oraz ze źródeł literatury ludowej przekazywanej na drodze ustnej. Przeróbka z najdawniejszych był Gofrem z Tassa, a modelem Robinson- Defoe.
W drugiej połowie XVIII wieku dokonywano przekładów niektórych bajek ze zbioru Perraulta, a również z francuskiego 12 tomowy przekład Baśni 1001 nocy. Nie ma pisanych dowodów, ale twierdzi się, ze dzieci były pilnymi słuchaczami ludowych bajek i na pamięć znały wiele przylot, zagadek , frazeologizmów, powiedzeń, śpiewały kolędy, kołysanki, powtarzały i same układały krótkie przezwiska.
XVIII wieczne utwory dla młodzieży mieszczą się bez reszty w obrębie gatunków dydaktyczno-moralizatorskich i nie są literatura zwana piękna, ale literatura praktyczna, manifestuje się to m.in. w poetyce tytułów Rady ojca dla córki, Zdrowe rady dla młodzieży. niemniej w XVIII nie można jeszcze mówić o polskiej książce dla dzieci.
Natomiast na początku XIX wieku mamy już pierwsze świadome "książki dla dzieci" jak np. Bajki i przypowieści I. Krasickiego, Bajki nowe z przydaniem różnych autorów dla użytku dzieci, lub przedruk Powrotu taty Mickiewicza.
Nie od razu ukształtował się rynek wydawniczy świadomie orientowany na dziecięcego odbiorcę, ale później powstały wydawnictwa dla dzieci i młodzieży i specjalni autorzy pisali dla nich, funkcjonował równolegle kanał "przeróbek dla młodzieży" z literatury polskiej i obcej. Do literatury czwartej zaliczamy to co było adresowane do młodzieży i to co jako tak zwana książka dla dzieci i młodzieży szkolnej zaadaptowało się.
Linia oddzielająca literaturę dla dzieci i młodzieży była w wielu miejscach zatarta zupełnie, np. Robinson Kruzo Anczyca był przeróbka dla młodzieży, ale niedługo potem jedynym Robinsonem dla wszystkich, Trylogia Sienkiewicza najpierw książka dla dorosłych, potem dla młodzieży i obowiązkowa lektura, dziś jest lektura uniwersalna, Cykl Ani z Zielonego Wzgórza Montgomery, Buszujący w zbożu Salingera stała się książka zaleczana dla młodzieży mimo iż początkowo nie dla niej przeznaczona. Trudne jest ścisłe wyznaczenie granic wiekowych czytelników : dzieci- młodzież, młodzież-dorośli.
Do literatury dla dzieci i młodzieży zaliczamy teksty pisane i adresowane świadomie do dzieci i młodzieży oraz te które świadomie i celowo były przeadresowane z literatury ogólnej i zamieszczane w książkach dla dzieci.
Wirydarz albo Kwiatki rymów duchownych księdza Stanisława Grochowskiego wyróżnione są zdarzeniem inicjalnym w literaturze dla dzieci. Ten zbiorek wierszy i kołysanek poświęconych dziecku antycypuje typologiczne odmiany wierzy dla dzieci.
Konkretny z imienia i nazwiska odbiorca dziecięcy pojawia się nie tylko w dedykacjach ale i wewnątrz utworów najwcześniejszych Hofmanowej, Jachowicza, u Konopnickiej wymienione są jej kolejne dzieci: Książeczka dla Tadzia i Zosi, O Janku Wędrowniczku, Ząbka Helusi.
Sytuacje familiarności zagęszczają się, za pomocą tych znaków można dokumentować nowe okoliczności rodzicielskie samych autorów: daty urodzenia synów i córek, ich dorastania, okazjonalność potwierdzania siebie samych w nowych rolach ojców i matek, a nawet cioć i wujków, a z faktu pisania swoim dzieciom dostrzegać okazje do poetyckiej odnowy.
Sytuacje konkretności nadawców i odbiorców: Rady matki dla córki, Rozmowy ojca z synami, zwierają się w familiarności fikcyjnej.
Z prywatnością zwrotu wiąże się prywatność tekstu w jego kształcie edytorskim: "Te książkę" , historie.. opowiedziała…, "Moje Pisemko", Książeczka dla dzieci, Wiersze dla Krzysia, to tytuły a jednocześnie jakby akty nadania, cenne prezenty wysokiego wyróżnienia i pasowania.
Edytorski model książki również uległ zmianie od sytuacji książki dla dziecka do partnerstwa dziecka, do realizowania się książki we współautorstwie malarskim, a nawet poetyckim, dziecka odbiorcy i współautora zarazem. Czyli od sakralizacji do zabawy, od książki skończonej i przeznaczonej tylko do odbioru biernego do książki otwartej na odbiór czynny, na jej współrealizacje.
Dwie poetyki formułowały literaturę dla dzieci: poetyka mówiona literatury ludowej i pisana literatury ogólnej. Folklor dziecięcy był zbiorem tekstów werbalno-gestycznych, realizujących się w zabawie. Literackością obdzielono zarówno formy dziecięcej piosenki, rymowanki lub zwerbalizowanego libretta zabawy, które teatralizują palce dłoni i ciało dziecka, gry pantomimiczne. Dawnej dzieci pewnie odczuwały i odbierały ich atmosferę obrzędowości, później pozostała sama magiczność, która już współczesna pedagogika uformowały w działanie ćwiczące sprawność umysłowa i manualna dziecka.
Do literatury czwartej włączamy ekspresje ikoniczne typu: napisy i rysunki- dawniej kreda na parkanie, a współcześnie na asfalcie, rysowane i pisane na piasku, wycinane scyzorykiem na ławce, na korze drzewa, wytwarzanie przedmiotów znaczących jak papierowe gołębie, na których malowano i pisano listy itp.
Literatura ludowa ustanego przekazu ofiarowywała dzieciom bajkę magiczna. Bajka krążyła miedzy babciami i dziećmi, zwłaszcza wtedy gdy książka była rzadka, a i sama bajka na indeksie pedagogów. Z czasem bajka doczekała się druku, najpierw z formuła "bajki przystosowane dla dzieci", albo z ust ludu uslyszane-dzieciom opowiadane", aby wreszcie dać matryce literackiej bajce dla dzieci, bajce teatralnej i filmowej. Bajki długie, narracyjne, stały się odmianami powieści i długo były jedynymi "opowieściami dla dzieci", gatunkiem uniwersalnym, nierzadko zaopatrywanym w żartobliwy podtytuł "Dla czytelników od lat 10 do 100"
Z literatury oficjalnej podłączono dzieciom rodzaj czwarty, czyli te gatunki, których struktura orientowana była na sytuacje ich odbioru: rozmowy, przestrogi, przechadzki, wieczory czy szare godziny.
Piosenka pod piórem poetów najsprawniejszych stała się forma najłatwiej przyswajana, najbardziej nośna dla nauki, zabawy i poezji (Konopnicka, Iłłakowiczówna, Porczyńska, Czechowicz. Poetyka odbioru określa się w kategoriach utworów do słuchania, do słuchania i oglądania, do czytania, do czytania i rysowania …
Ze śpiewanych odwieczna i powszechna była kołysanka, zaliczonych do tekstów powołanych okoliczność dziecka, ale wśród kołysanek były i dziecinne w rodzaju A kotki dwa, konstruowane w poetyce bezpośredniego mówienia do dziecka. Obok kołysanek rzeczywistych można mówić jeszcze o wierszach kołysankowych.
Osia fabularyzacji tekstu dziecięcego jest topos lub motyw, wszystkie one istnieją i istniały w kulturowych zwrotach bajek, pieśni ludowych, teatru, obyczaju rodzinnego.. I tak topos sieroty czy sieroctwa, jeszcze utrzymany w romantycznej stylistyce wraca współcześnie w powieściach dla młodzieży jako problem dzieci niechcianych, nie lubianych, rodzin rozbitych.
Niezależnie od rodzaju i sposobu przyswajania pamięci literatury z okresu dzieciństwa tworzy nasza pierwsza formacje pamięci kulturowej- jak od dym, pierwszy rysunek dziecka, który nie rozpłynął się w powietrzu, ale do którego wiek dojrzały dorysowuje komin, dom i resztę świata. Teksty wyuczone w dzieciństwie pozostają w pamięci na cale zżycie.
Literatura czwarta jest literatura wysokiego popytu i podaży. Na wysokość jej nakładu składaj się krótkie informacje czytelnicze. Miedzy 3 a 16 rokiem zżycia można wyróżnić przynajmniej trzy zmiany gustów od książki do rysowania i wycinania do powieści dla dziewcząt. Literatura dziecięca ma swoje wydawnictwa, giełdy, wypożyczalnie, czytelnie.
Tekst dziecięcy był dawniej przekazywany ustnie, potem w książce osobnej, ale również w podręczniku szkolnym w formie czytanki. Był przedrukowany lub pojawiał się najpierw w czasopiśmie. Współcześnie czasopisma dla dzieci są oddzielonymi książeczkami, ukazującymi się systematycznie. Książeczka z obrazkami jest osobnym gatunkiem, może być i zabawka, formalnie i faktycznie, mieć mechanizm i strukturę przedmiotu do manipulacji. Książce dla dzieci patronowały niegdyś pisma dla kobiet i zadaniem kobiet było mówienie o literaturze dla dzieci, i tak jest właściwie do dziś.