str 64

Niewykluczone. że mamy tu do czynienia z przyczółkiem pomostu biegnącego w kierunk'U brzegu rzeki. Wzdłuż domniemanego przyczółka znajdowała się zabudowa mieszkalna i gospodarcza. Podobne pomosty budowano być może również \v czasach bardziej odległych. w tym również w okresie stanowiącym przedmiot naszego zainteresowania. Przyjęcie tej w-ykładni wspierałoby interpretację zaproponowaną przez B. Wolnego. Aktualnie należy ją uznać za obowiązującą, archeolog nie jest bowiem upoważniony do podważania ustaleń specjalistów innych dyscyplin naukowych. o ile nie dysponuje materiałami wymuszającymi reinterpretację proponowanych przez nich propozycji, które w konkretnym przypadkLl Szczecina pośrednio znajdują również potwierdzenie \'1 wynikach badań malakologicznych próbek pobranych z naj starszych warstw kulturowych odkry'tych w wykopie na Rynku Warzywnym (Dzięczkowsici 1969, 445 n.). Sprawa jest jednak nadal dyskusyjna, brak bowiem całkowitej pewności, czy proponowana przez B. Wolnego rekonstrukcja sytuacji hydrograficznej w dolinie Odry na w-ysokości Wzgórza Zamkowego, dotyczy również naj starszej fazy dziejów Szczecina. Ostatecznej odpowiedzi należy spodziewać się dopiero po zakończeniu wykopalisk prowadzonych obecnie na terenie kwartału 5.

Potrzeba rewizji starszych poglądów nie ogranicza się wyłącznie do tej k-westii. ~hodzi również o problem pierwotnej struktury przestrzennej naj starszej osady założonej na Wzgórzu Zamkowym. Najwyższa jego partia w postaci owalnego wyniesienia znajdowała się w północno­zachodniej części późniejszych zabudowań zamkowych. Na obrzeżu tej ",-yniosłości w północno­zachodnim narożniim wykopu I od~)rto poniżej naj starszej wczesnośredniowiecznej warstwy osadniczej (warstwa XII) krótki odcinek ro\vu o szerokości do 25 m i głębokości do 0,6 m (Cnotliwy, Leciejewicz, Łosiński (red.) 1983, l. 5-16. ryc. 8). Rów ten da\\tlliej skłonny byłem uznać za element otaczający od strony dojścia z wysoczyzny naj starszą osadę szczecińską (Łosiński 1996c. 132). Okazało się. że kierunek biegu owego rowu pokrywa się mniej więcej ze zrekonstruowaną warstwicą w-yznaczającą podnóże najbardziej w-ypięrrzonej partii wzgórza. Rów' mógł zatem otaczać tę część osady. wydzielając ją sztucznie od pozostałej części osiedla.

Jeżeli zgodzilibyśmy się z tą interpre!:acją, to jednocześnie należałoby się zgodzić z hipotezą zakladającą, iż naj starsze słowiańskie siedlisko w Szczecinie.. o łącznej powierzchni około l ha 2, już u swego zarania miało strukturę dwuczłonową, mniejszy jego człon - zajmujący najwyższą partię 'wysoczyzny i człon bardziej rozległy, półkoliście obejmujący górującą nad osadą wyniosłość (ryc. 1). Przyjęcie tej v"'Ykhidni dopuszcza możliwość .ITóżnic..Qwania funkcjonalnego między tymi dwoma segmentami zespołu osadniczego. Może ta \\'Ydzieiona część osady, pief\votnie otoczona ro"vern., później zasypanym, w którym trudno byłoby jednak widzieć tnvały element obronny, stanowiła okręg sakralny, być może także miejsce liczące się w struk1urze lokalnych organów \vładzy.

Powstaje jednak p_y1anie, czy sugestia ta nie idzie zbyt daieko, może jest to przykład nadinterpretacji, brak bowiem w zasadzie świadectw archeologicznych, które wspierałyby ten domysł. Stwierdzono jedynie. że poziom pierwotny w północno-zachodniej części dziedzińca zamkowego (\\fykop tV) opadał zarówno w kierunku wschodnim, jak i południowym. odkryto tam ponadto jamę, bórą zgodnie z tradycją myślenia archeologicznego uznano za obiekt gospodarczy (Cnotliwy, Leciejewicz, Łosiński (red.) 1983,79). Potwierdzony został w każdym razie domysł, że właśnie w tym rejonie znajdowało się wypiętrzenie terenowe, górujące nad najbliższą okolicą, jama zaś nie musiała pełnić funkcji gospodarczej, równie dobrze mogła ona stanowić jeden z elementów większego założenia o zgoła innym przeznaczeniu. Informacje te trudno uznać za rozstrzygające w analizie interesującej nas tu spr.ą.wy Wydaje się jednak, że szereg przesłanek pośrednich U\viarygodnia koncepcję o istnieniu we wskazanym rejonie osiedla szczecińskiego wydzielonej przestrzeni sakralnej. Sięgnąć tu należy przede wszystkim do dotychczasowej wiedzy archeologicznej na temat miejsc świętych w struk.1urze osadniczej populacji wczesnodziejowych.

str 65

Ostatnie lata przyniosły w tym zakresie liczący się postęp. Z jednej strony zrobiono niezmiernie dużo w doprecyzowaniu kryteriów identytikacji przestrzeni sakralnych.. z drugiej zas empirycznie wykazano możli",vość odczytanie treści sakralnych w zespołach znalezisk pozyskanych metodami wykopaliskmvymi. Przykład interpretacji obiektów odkrytych w Kałdusie na ziemie chełmińskiej stanowi dobrą ilustrację możliwości poznawczych archeologii w badaniu tej złożonej problematyki (Chudziak 2003d). Sięgając po stwierdzenia W. Chudziaka. h.1:Óry pełną garścią korzystał również z ustaleń innych badaczy, w przypadku Szczecina wskazać należy na fakt. iż domniemany okręg sakralny zajmował wyodrębnioną. wypiętrzoną formę terenową. wydzieloną dodatkowo przez rów jako dodatkowy, ważny element delimitacji terenu. Propono\\t<l11a przez nas interpretacja jest tym bardziej prawdopodobna. ponieważ właśnie w tej części Wzgórza Zamkowego lokalizuje się przestrzeń sakralną związaną z istnieniem kąciny Trzygło\\-'a. Tradycja KLlltowej funkcji tego miejsca utrzymałaby się zatem do czasów misji św. Ottona z Bambergu, kiedy to Szczecin pełnił funkcję ośrodka typu wczesnośredniowiecznej republiki miejskiej. Ważne jest jednak i to, że wprowadzenie chrześcijaństwa nie przerwało tej tradycji. 'Właśnie tam. jak podaje Ebon, misjonarz ziem pomorskich miał wznieść kościół św. Wojciecha J, później zaś w tym rejonie zbudowano świątynię pod wezwaniem św. Ottona (por. ostatnio Kalita-Skwirzyńska 1995. 136-137). Było to zresztą'zgodne z doktryną Kościoła (patrz Labuda 2002. 219). Cytowany badacz napisał. ., ... że od czasów Grzegorza I (590-604) Kościół zalecał budowę chrzeScijaIlskich świątyń w tych samych miejscach ... ". IV których uprzednio znajdowały się ośrodki k-ultu pogańskiego.

Przyjęcie zaprezentowanej pmvyżej hipotezy poZ\vaiałoby uznać naj starsze osiedle w Szczecinie za znaczący ośrodek osadniczy, a nie za Z\vykłą wiejską osadę, jak się zaZ\vyczaj przypuszcza w literaturze przedmiotu (Leciejewicz 1989b, 44-45: 1995a. 25). Było to zapewne czoło większej wspólnoty terytorialnej, zajmującej lewobrzeże dolnej Odry, gdzie naj starsze osady wczesnośredniowieczne s\:vymi początkami sięgały już zapewne 'lII stulecia (por. Rogosz 1991/1992. ryc. n Czv rejon ten stano\vił wó\vczas wschodnia enklawe wieleckie2:o niemienia

• _ .- v ..; , '- _ 1

Wkrzan, czy też już tej doby sięgały początki kształtowania się tam niezaleznego bytu plemiennego trudno rozstrzygnąć. na pewnie jednak w IX wieku wraz z pow-staniem na miejscu interesującej nas osady ośrodka obronnego o zwanej i regularnej zabudowie i mniej więcej równocześnie z założeniem w bliższym i dalszym sąsiedztwie Szczecina sieci grodów, uformowanie się li ujścia Odry samodzielnego plemienia zvviązanego jednak nadal z połabskimi Wieletami jest powszechnie akceptowane w literaturze przedmiotu (od strony archeologicznej patrz Losiński 1982. 161. 198)-t.

Powstaje jednak pytanie_ czy "\vyniki badań wykopaiisko\V)'ch nawarstwień l-mlturowych Z\viązanych z naj starszym osadnictwem na Wzgórzu Zamkowym skłaniają do przyjęcia wyżej stormułowanej hipotezy o liczącej się już wówczas roli osady szczecińskiej w rejonie dolnej Odry. Już dawno wskazyv/ałem na obecność w zespołach znalezisk z tego czasu zab·ytków. w świetle hórych teza o w)!łącznie autarkicznym. wiejskim charakterze interesującego nas tu osiedla nie jest zgodna z realiami archeologicznymi (Łosiński 1993a. 228 n.). Występujący tam inwentarz zabytkO\v)l niewiele odbiega od typowego, znajdowanego w chronologicznie młodszych poziomach osadniczych Z\viązanych z okresem funkcjonowania na Wzgórzu Zamkowym grodu, a później jednej z dzielnic w pełni ukształtowanego miasta wczesnośredniowiecznego. Liczebność zabytków jest oczywiście mniejsza niż w warsnvach o młodszej metryce. ale też osiedle rozpoznano wykopaliskowo na stosunkowo nieznacznej powierzchni, nieporównywalnej ze skalą badań wyżej zalegających nawarstwień. Znaleziono zarówno narzędzia. obok uniwersalnych.. przydatnych \V każdym gospodarstwie domowym, także bardziej wyspecjalizowane związane z uprawianiem konkretnych zajęć, w tym również wytwórczych, jak i sprzęty oraz elememy wyposażenia domów, a także ozdoby. części indywidualnego ubioru i wreszcie zabytki typu militarnego. Z v"yrobów metalowych uwagę zwracają noże, ość rybacka. ucho cebrzyka. z drewnianych zaś - dwa wiosła. ułamek nicielnicy, klepka naczynia i miska. być moze toczona (byłby to pierwszy dowód

3

str 71

Przypisy

* Umpełniona i przeredagowana 'vversja artykułu pod tym samym tytułem, hóry został opublikowany w 2003 roku (patrz Łosiński l003a, 69 n.).

l W obrębie kwartału 5 dotarto dotąd do poziomów osadniczych datowanych na schyłek X wiekLI: patrz Wilgodci 2004, l40.

, Ustalenie rozległości naj starszej osady w Szczecinie nie jest sprawą prostą z uwagi na stopień jej archeologicznego rozpoznania. Nie wiemy przede wszystkim jak daleko sięgała ona w kierunku południowo-zachodnim. Może już wówczas dochodziła do linii wału późniejszego grodu. Wydaje się to jednak mało prawdopodobne w świetle przesłanek topograficznych (por. ryc. l).

Wg Ebona kościół św. Wojciecha wzniesiono na Wzgórzu Trzygłowa, natomiast wg Herborda znajdował się on in medio foro S/etinensia . czyli naj pewniej na terenie dzielnicy nadodrzańskiej, być może w miejscu. gdzie późnieJ zbudowano kościół św. Mikołaja (por. Chłopocka 1948, 325: Leciejewicz 1962, 206, 211; patrz też dalsze liczne późniejsze prace pośvvięcone dziejom wczesnośredniowiecznego Szczecina). Za całkowicie nieuzasadniony uważam natomiast niedawno zgłoszony domysł, jakoby kościół św. Wojciecha znajdował się na miejscu późniejszej kaplicy szpitalnej św. Jerzego (Krzymuska-Fatlus 1999, 290), uSytuowanej nie tylko daleko od granic wczesnośredniowiecznego miasta, ale i poza murami Szczecina polokacyjnego.

-+ Problem związków Szczecina z plemieniem Wkrzan jest w literaturze ujmowany dość rozmaicie. Sprawę tę szczegółowo referuje 1. M. Piskorski (2002, 93 n., 157 n.). G. Labuda sądzi, że terytorium domniemanego plemienia Szczecinian, etnicznie związanego z Wieletami, wchodziło co najmniej okresowo w skład tworu politycznego określonego mianem ,,\vieikiego plemienia Wolinian" Domysł ten uważam za mało prawdopodobny. Wolin stanowił przykład klasycznej republiki miejskiej, której celem było przede wszystkim objęcie swymi w-pływami rozległego zaplecza gospodarczego, dostarczającego towarów i to głównie masowych, zbywanych później na rynkach handlu dalekosiężnego, a nie polityczne opanowanie obszernego terytorium. Na temat mechanizmów- gospodarczych w nadmorskich ośrodkach rzemieslniczo-handlowych w dobie funkcjonowania nadbałtyckiej strefy gospodarczej patrz Łosiński 1996a, 163 n.; 2000c, 493 n.

5 Inna jest w tej sprawie opinia E. Cnotliwego; patrz Cnotliwy, Leciejewicz, Losiński (red.) 1983,231-232.

e) Na temat struk-rury kołobrzeskiego zespołu ceramicznego z tego czasu patrz Łosiński 1972, tab. III.

W późniejszej pracy 1. Żak (Żak. Maćkowiak-Kotkowska 1988,35 n_, 94 n_) podtrzymał pogląd o VI-wiecznej metryce naj starszych ostróg z zaczepami haczykowato zagiętymi do \vnętrza.

str 73

IV. 3. Topografia wczesnośredniowiecznego Szczecina w dobie misji św. Ottona z Bambergu *

Problem struktury przestrzennej wczesnośredniowiecznego ośrodka miejskiegG yy Szczecinie w latach misji ś"v. Ottona z Bambergu od dawna budził żywe zainteresowanie badaczy. Już w czasach dość odległych szereg uczonych niemieckich poświęciło tej kwestii wieie U\vagi '. Później również nauka polska uznała tę sprawę za niezmiernie istotną w studiach nad początkami procesów urbanizacyjnych na ziemiach zachodniopomorskich we wczesnym średniowieczu. Zwłaszcza pierwsze lata po zakończeniu drugiej wojny śv.riatowej były okresem, YV którym zagadnienie to stało się przedmiotem gruntownej analizy. Początkowo była to głównie zasługa polskiej mediewistyki 2, wcześnie jednak do dyskusji włączyli się ró\.vnież archeolodzy 3 wraz z podjęciem badań wykopaliskowych na terenie zachodniopomorskich ośrodków wczesnomiejskich, \.v Szczecinie zapoczątkowanych już w 1947 roku i trwających z krótszymi lub dłuższymi przerwami ponad pięćdziesiąt lat. W świetle osiągniętych wyników, w znacznej części wprowadzonych już do obiegu naukowego 4, dość wyraźnie zarysowały dzieje tego ośrodka od momentu powstania naj starszej osady słowiańskiej po lata lokacji miasta na prawie magdeburskim 5 Istotne są zwłaszcza informacje na temat topografii i struk-tury przestrzennej ośrodka wczesnomiejskiego. Skonfrontowanie ich z danymi źródeł pisanych jest głównym celem niniejszego szkicu.

We wszystkich dyskusjach wokół tej sprav'lY punk.-tem wyjścia były wiadomości przekazane przez żywociarzy biskupa bamberskiego, opierające się na relacjach uczestników działalności misyjnej Ottona, obejmującej początkowo Pomorze, później również ziemie zaodrzańskie, zasiedlone przez północne odłamy plemion wieleckich, które znalazły się w granicach zachodnio pomorskiej monarchii wczesnofeudalnej. Za niezmiernie ważny uznano zwłaszcza przekaz ~fnicha z Priet1ingen (II/7), k1óry odnoto\val, że Szczecin " ... rozchlKając się od podnóża gÓl}' WZH}'Ż i z trzech stron !(bezpieczony umocnieniami naturalnymi i sztucznymi uchodzil za stolicę calego ATaju" b. W literaturze przedmiotu informację tę kojarzono zazwyczaj z relację Bbona (III!l), kolejnego żywociarza św. Ottona, według k1:órego Szczecin obejmował s\Vy'm zasięgiem trzy wzgórza (tres montes), , .... z których .<'rodkowe H)'Ższe po.<'więcone h,vlo ._. Trz,rgI01!'OH'i" 7 W innym jednak miejscu (TI/9) ten sam dziejopis misji św. Ottona podaje, że miasto znajdowało się nie na trzech, ale na czterech wzgórzach (quatuor monte.\). Jak postaram się \vykazać poniżej są to jedynie pozornie sprzeczne opinie: obydwie można uznać za poprawne, a ich opozycyjność była pochodną umiejętności dostrzegania przez informatorów Ebona istotnych elementów topografii miasta w jego panoramie widzianej z perspektywy nadodrzańskiej.

Problem lokalizacji owych trzech, e\ventualnie czterech wzgórz, od davvna stanowił przedmiot szczególnej U\vagi badaczy. Zgodnie wzgórze środkO\.ve, wyższe, poświęcone TrzygłO\.vmvi, syiuowano na obecnym Wzgórzu Zamkowyrn, gdzie we \vczesnym średniowieczu znajdmvał się gród, w obrębie którego w czasach misji św. Ottona znajdoviała się kącjna pogai1ska, a także d\-vór książęcy oraz jedna z założonych \v Szczecinie przez biskupa bamberskiego ś\viątyń chrześcija11skich, a mianO\.vicie kościół św. Wojciecha - jak podaje Ebon (II1Jl), chociaż Herbord (I1!36) lokalizuje go na podgrodziu "in medio foro Stetillcnsia" 8, gdzie później - jak się dość powszechnie sądzi (por. np. Chłopocka 1948, 326, 332) - wzniesiono kościół Ś\v. Mikołaja.

Brak już zgodności na temat lokalizacji w granicach szczeci6skiej aglomeracji miejskiej pozostałych d\'\'óch, a może trzech \vzniesień - wzgórz. W tej kwestii vvypowiadano Słę \vielokrotnie, często bvłv to jednak opinie \vzajemnie się wykluczające 9 Prezentacji

str 74

poglądó\;v najczęściej spoty'kanych \v literaturze poswięcę poniżej nieco więcej uwagi, omawIając na wstępie propozycje zgłaszane wyłącznie przez mediewistów, później zaś również przez archeologów, dobrze jednak zaznajomionych z problematyką dziejów wczesnośredniowiecznego miasta. Przegląd ten zakończy przedstawienie vAasnej koncepcji, opierającej się na wynikach naj nowszych badań \vykopalisko-wych przeprowadzonych na Starym Mieście \v Szczecinie.

Na szczególną m-vagę zasługuje ujęcie H. Chłopockiej (ryc. l). zamieszczone \v niezmiernie cennym studium pt. Początki Szc::ecina (1948), w praktyce inaugurującym poważne zaimeresmvanie się po\vojennej nauki polskiej wczesnymi dziejami tego ośrodka. Podobnie jak się powszechnie przypuszcza i ta badaczka Wzgórze TrzygłO\va - to środkowe ­H~visze - lokalizuje na obecnym \Vzgórzu ZmrJcovvym. Byłoby ono zatem identyczne z grodem zespołu miej ski ego. chociaż niej ednokrotnie U\vażano, że gród miał zasięg o v/iele większy, na zachodzie sięgając po ulicę Farną. rv'liał on mieć formę quasi ósemkovv"ą (Labuda 1952, 557 n.), Koncepcję tę już davmo uznano za bezzasadną. Ze strony archeologów bodaj

jako pier.vszy z\vrócił na to uwagę T. Wieczoro\vski (1959, 13-14) pisząc, że .,H' dot-rchca.)' pr::J]n7oH'Gn.y ósemA'OH)' kS::lalt grodu H' naleiy sh-e.Ś'lić H' odno5ne,j literaturze jako nie odpowiadając.v r::ec::"lll'isiO.{ci histOl~vc:nej. "

Z duża intuicja badav"cza drw:Óe Ivzniesienie H. Chłopocka (1948, 317 n.) lokalizuje

~ -'- ~. -- ... - -

na terenie suburbium" \v rejonie davmego rynkll zajmującego ,vedług niej najwyższą część

podgrodzia, ktora topogratJcznie mogła \vydzielać się głównie dzięki działalności czynnika antropogenicznego. Bardziej już złożona jest sprawa usytuowania trzeciej wyniosłości. Głów"nie na podsta\vie późniejszych przek3zów pisanych autorka ta doszukuje się jej na terenie Placu iviariackiego, gdzie \v 1263 roku Barnim I ufundO\'lał kościół :N?vLP (Chłopocka 1948. 318-319). UOfzednio miała tam znaidovv'ać sie obwarov..-ana ('l) siedziba nrefekta. a później księci; w < Archeologia hipotezy tej nit po~wierdziła, był t~ jednak r~jon, gdzie rozległe prace ziemno-ni\velac:yjne pro\\adziły niew-ątpliwie do zniszczenia układu \varst.v kult1..lro\vych, spra\va jest zatem nadal otwarta. Jedn'J w każdym razie zdaje się nie ulegać \vątplivv'ości, a mianow"icie, że \V okresie działalności misyjnej śvv. Ottona teren ten pozostawał poza zasięgiem miasta, chociaż mogły znajdov.-ać się tam dw-ory przedstawicieli ó\vczesnej elity społecznej (por. Białecki 1992. 35: Cnotli'.1.-}' 1996a, 11). Interpretacja H. Chłopackiej doszukującej się trzeciego \\y'niesienia IV rejonie późniejszego kościoła N:~vfP nie wydaje się zatem słuszna.

Do propozycji tej autorki nawiązuje L Leciejewicz (962) v; podstavyo\\·ym s"\'vym dziele poświęconym kształto\vaniu się \vczesnośredniowiecznych ośrodków miejskich na Pomorzu Zachodnim (ryc. 2). I on \Vzgórze Trzygłowa lokalizuje na miejscu późniejszych zabudovv·ań Zamku Książąt Pomorskich, drugie zaś \\yniesienie sytuuje między Wzgórzem Zamkowym a korytem Odry. czyli na terenie obwarowanego suburbium, ostatnie natomiast na zachód od gÓlY Trzygłowa. \v okolicach Placu l\lariackiego, zajmującego lokalne v/zniesienie \v obrębie wysoczyzny (Leciejewicz 1962. 204-213: por. też Leciejewicz 1973, 70 n.: Chłopocka, Lecieje\vicz, Wieczoro\vski 1985.42 n.)_

Sprawa ta i później stanowiła przedmiOt zainteresowa!l wspomnianego pO\vyżej badacza. \Viele miejsca tej k\vestii poś\vięcił on zwłaszcza w jednej z ostaTnich swych prac na temat dziejó\v wczesnośredniowięcznego Szczecina (l 995a, 27 n.). Wskazał on przede "vszystkirn na różne możli"vości interpretacji danych zamieszczonych \v ży\.votach Św. Ottona. Najbardziej interesująca jest jego propozycja (ryc. 3) identyfikująca środkowe-''vy'ższe wzniesienie ze \\'zgórzem Trzyglowa. idemycznym z obecnym Wzgórzem Zamkowym. przy

str 75

założeniu. że kolejne \vzgórze obejmo\vało rejon ,przed brwmlu.iiliasl13'" , gdzie ,vedług ""lnieha z Prietlingen (II/U: Wikarjak 1979, 103) św. Otton "vzniósł kRkiół św. Piotra i Paw'ła, ostatnie zaś - po \vyeliminowaniu z rozważań Placu Mariackiego,skąd brak danych archeologicznych - miałoby zajmować obszar, gdzie później Beringer, jedcl z przedstawicieli obcych etnicznie przybyszó\v, uhmdował kościół S\V. Jakuba. Z koncepcjilej wynikałoby. że wszystkie wzgórza - wzniesienia znajdowały się na terenie wysoczyzny. Jakie widzenie tej sprawy nawiązuje do davvnego poglądu zgłoszonego przez S. Bobiit5kie~(1975, 92), który ogół O\vych 'wzniesień 10kalizO\vał w granicach tzw. gómego miasta, iUzciągającego się wyłącznie na obszarach wysoczyznov.;ych. Realia wykopaliskm-ve Oil:itnich lat badań skłaniają jednak do uznania za bardziej prav/dopodobną inną interpraację, \v istotnych szczegółach odmienną od zgłaszanych dotąd propozycji (1)'c. 4).

\Vzgórze Trzygłowa - to środkowe-wyższe - to niewątpli'l-vie obecne Wzgórze Zamko\ve, gdzie znajdował się gród \-vczesnosredniowiecznego miasta hórego zasięg po odkryciu fragmentów \valu obronnego (Cnotliwy, Leciejewicz, lDsiński (JOO.) 1983. 244 n., ryc. 222) można ustalić z dość znaczną precyzją. wspartą przez bada1ia specjalistyczne przeprowadzone 'przez inż. B. \Volnego_ Gród powstał w IX \vieku na mie~'1l otwill'1:ej osady, pełniąc funkcje społeczno-politycznego centrum domniemanego p!emiennSzczecinian, a \v aspekcie społeczno-gospodarczym rolę osiedla rzemieślniczo-hai1dlO:Jiego o cechach wczesnomiejskich.

\\1 miarę upły"vu czasu ten nadodrzański ośrodek upodobnił się do Vii pełm ""ykształconych miast wczesnośrednio\viecznych. Już 'v początkach X ~ieku na miejscu starych roz!el'visk rzeki, powstała dziElInica nadodrzańska, sukcesywnie rozrastająca się kosztem dawnych podmokłych terenów i rozleg-lych zastoisk \vodnyc~ 13jmująca zarówno północną, jak i południow-ą część obecnego Podzamcza (Losiński .:zOO&. ryc. 116: tamże dalsza literatura). \V końcu X lub na poczatl.-u XI wieku północną częśćsllourbillm po oś ulicy Opłotki otoczono potężnymi obwarmvaniami (por. ostatnio Uciecho~a-Ga,vron 2003, 179 n.), najpe\vniej w postaci podkowiastego \vah częścią otwartą skierg\vanego ku rzece. \V kOI1cU lat 80. Al stulecia \v~ł. posadov,,'iono również \'izdłuż koryta Odry (Dworaczyk

'I 'I R 1 • 'n0~ ""00) li p 1" .. , h 'L ' '

1'\..0\\'a1S1<.a, l~UleV{lCZ -'- JU.J,':d ~ .• oza .ll11ą umocmen ooronnYCl pOZOSlawa1a pOiUCimo,va

część dzielnicy nadodrzańskiej, sięgająca co najmniej do ulicy Darguja. Przema\viałyby za tym \\;yniki badań sondażO\vych przeprow-adzonych w tym rejonie przez byłą PracO\vnię Archeologiczno-Konserwatorską PKZ/Oddział \v Szczecinie (Wilgocki i998a, 300). Dla obsenyatora panoramy miasta te dwa człony podgrodzia widziane od str-ot)' Od~;T ~/sO\vały się nie\.vątpJiv/ie jako 'vvyraźnie wyodrębniające się topografkznie \vynie~nia, nad którymi górO\vała trzecia - w'}'ższa v/yniosłość, czyli rejon grodu, który \-li czasach misji św. Ottona, mimo miejscami z\vartej i regularnej zabudO\vy, pełnił przede wszystkim iiltl.l.;:cje społeczno­publiczne i kulto\ve ośrodka typu republiki miejskiej, stąd naZ\ya Wzgfize Trzygłmva na określenie tej części miasta. \Vszysrkie jego człony natie nisko położonycl1 okolic t"vorzyly oddzielne \vzniesienia, chociaż d,va z nich stosunko\yo niskie - o~ujące dzielnice nadodrzmi.skie - takie określenie za\.vdzięczaly przede \vszvstim działalności antropogemczneJ.

Przypomnijmy jednak, że Ebon w jednej ze swych relacji (W9 w~mina o czterech wzgórzach. I tę spra\vę można - jak się wydaje - wyjaśnić op erając się na danych arcbeol02ii. St\vierdzono miano\vicie, że iuż naistarsze osiedle szczecińskie założone w VIII stuleciu -;a później szym \V zgórzu ~ ZamkO\vy~ miało naj pewniej dv;uczfono-rvą strukturę przestrzenną (Losirlski 2003:.1. 7l n.). W północno-zachodniej części oscrly znajdo\vało się Q\.valne wyniesienie. pienvomie otoczone zape\'vne rO\vem, nie pełnią0111 jednak funkcji

i"f

str 76

obronnych. Można sądzić, że ta wydzielona część osady stanO\viła centrum kultowe. Tam też, a nie w północno-wschodniej części 'Wzgórza Zamkowego - jak się czasami sądzi (Lecieje\vicz 1973, 70) - należy lokalizować kącinę Trzygłowa, k.1óra niewątpliwie górowała nad pozostałą, niską zabudową mieszkalną grodu. Tę jego część uznano być może za o\ve czwarte wyniesienie.

Tak widziałbym problem topografii Szczecina w czasach działalności misyjnej sw.

Ottona. Do wyjaśnienia pozostałaby jedynie bvestia dotycząca południowej CZęSCI szczecińskiego suburbium, którą identyfikujemy z jednym ze wzgórz odnotowanym przez Ebona. Jak dotąd nie odkryto tam śladów obwarow'ań, w związkll z czym tę partię podgrodzia uznaje się za "otwartą" część dzielnicy nadodrzańskiej. Zakres przeprowadzonych tam wykopalisk był jednak wyjątkowo skromny (pOL Cnotliwy! 1996a, 9), a dziś teren ten - już zabudowany - jest niedostępny dla archeologa. Sprm-va jest jednak niezmiernie \vażna, ponie\vaż da'wniej właśnie tam, między ulicami Osiek i Opłotki, 10kalizO\vano naj starszą gminę niemieckich osadników (przegląd literatury daje ostatnio Wilgocki 1998a, 299 n.), hóra miała mieć - jak wynikałoby z późniejszych przekazó\v pisanych - o?dzielne obwarov,,·ania. przylegające do umocnień podgrodzia słowiańskiego. W świetle ostatnich badaÓ terenov,,'}'ch interesuj ąc)' nas tu obszar stanowił integralną część słow'iańskiego suburbium, a tym samym osiedle zamieszkane przez Niemców musiało zajmo\vać tereny położone na południe co najmniej od ulicy Darguja, w rejonie portu gminy niemieckiej czyli przy "Havening" (Wachov,'iak 1955, ryc. l). Tam też ostatnio W. Filipowiak (1999, ryc . .8:4) umieszcza naj starszą osadę kolonistów niemieckich. Poszukiwanie jej wokół wzniesionego \v 2. połowie XII \vieku kościoła śV/. Jakuba nie wydaje się pomysłem szczęśliwym, chociaż stosunko\vo wcześnie mogła tam pojawić się luźna, rozproszona zabudO\va, ciągnąca się wzdłuż trah.'tu przęcławskiego. Jeżeliby za prayvdzi\ve uznać wszystkie te domysły, to należałoby jednocześnie zgodzić się z hipotezą zakładającą, że i południowa część nadodrzańskiej dzielnicy' miasta miała s\voie obwarowania, chociaż mogł;,r sie one ograniczać

~.- ...• - -~' ~ -'

do prymity\.vnej palisady czy płotu. Takie też mogły być umocnienia naj starszego osiedla

obcych Dfzvbvszó\v. Odkrycie metodami Vv'.'koDaliskowvmi tych domniemanvch urzadzeń

- .l. •.. "" _- .•• "- _' •.. _i ••.•

obronnych przy bardzo ograniczonej skali badań jest w):lącznie sprawą przypadhl.

Bibliografia

Źródła

Sw. Ottona biskupa hamberskiego ':JWOl :; Prąfenillg, [w:] Pomniki dziejowe Polski, seria 2, t. 7, cz. ł. \.vydanie krytyczne przygotował J. Wikarjak \vstępem i komentarzem opatrzył K. Liman, Warszawa 1966.

Ebo, 4vwot .ś·w. Ottona biskupa hamhersA:7ego. [w:] Pomniki dziejowe Polski, seria 2, t. 7, cz. 2, wydanie krytyczne przygotował 1. WikaJjak, wstępem i komentarzem opatrzył K Liman, Warszawa 1969.

Herhord. Dialog o i"vciu .Ś),!'. OUona biskupa bamberskiego. [w: J Pomniki dziejowe Polski, seria 2, t. 7, cz. 3, wydanie krytyczne przygotował 1. Wikarjak, wstępem i komentarzem opatrzył K. Liman. Warszawa 1974.

Wykaz skrótów

AP AAP APol ABP AuF BMJ B.M-VI EAZ FPP KH:KJ.\-f KZ!vI MZP PArch

PH

PomAnt PZ

PZP RH

SL SiAm SprArch SSS S\V \VA WN ZfA ZO\V

- Archeologia Polski

- Acta A.rchaeoiogica Pomoranica

- Archaeoiogia Polona

- Archaeologia FIistorica Polona

- Ausgrabungen und Funde

- Bodendenkmalpt1ege in Mecklenburg, Jahrbuch

- BodendenkmalpI:1ege in Mecklenburg- V orpommem, J ahrbuch

- Etnographisch-A.schaologische Zeitschrift

- Folia Praehistorica Posnal1iensia

- Kwartalnik Historii Kultury Materiainej

- Koszalińskie Zeszyty Muzealne

- Materiałv ZachodnioDomorskie

..

- Przegląd i\rcheologiczny

- Przegląd Hisroryczny

- Pomorania .Amiqua

- Przegląd Zachodni

- Przegląd Zachodniopomorski

- Roczniki Hisroryczne

- Studia Lednickie

- Slavia l~Jltiqua

- Sprawozdania Archeologiczne

- Słownik starozytności słowiańskich

- Studia Wczesnośredniowieczne

- Wiadomości Archeologiczne

- Wiadomości Numizmatvczne

- Zeit~chrift fur Archaologie

- Z otchłani wieków

5

Chudziak W.

2001 Wc:;esnoŚTedniowiec;;ne komO/y grobowe z Kałdusa koło Chełmna na Pomorzu Wschodnim,

SIAnt 42, 63-96.

2002 Sk1G(v skandynawskiej obrzędmvo.5ci w Kaktusie na Pomorzu W,schodnim, [w:] J. Wrzesiński

(red.), Popiół i koSć. Funeralia Ledniclzie 4, Sobótka-Wrocław, 433-447.

2003a Wc::esno,Ś'redmOivieczne .. imporry" skf..mc{vnawskie z Kaldusa pod Chełmnem na Pomorzu Wschodnim. [w:] M. Dulinicz (red.), Słowianie i ich sąsiedzi we wczesnym sredniowieczu, Lublin-Warszawa, 117-126.

2003b Wikingerzeitliche .. 'J{Jlfren des skandinavischen Brauchtums in KaidlIs (Ostpommern), Archaologisches Korrespondenzblatt 33, H. 1, 145-156.

2003c Stan badclli /lad H'czesnym .5rednio'rvieczem ziemi chełmŻllskiej - główne tezy i per:-,pektywy badawcze. [w:] Studia nad osadnicnvem średniowiecznym ziemi chełmińskiej, t. 5, Toruń, 9-

33.

2003d rVc::esno,Ś'redniowieczna przestrzel; sakra/na in eu/mine na Pomorzu Nadwiślallskim, rvIons Sancti Lauremii L Toruń.

2004 Geneza wczesnoroma/lskiej bazylFAi z Kaldusa na Pomorzu Namviślallskim, [w:] Początki

architektury monumentalnej w Polsce, Gniezno, 245-256.

Clarke H .. Ambrosiani B.

1991 Towns in the ViAing Age, Leicester-London.

Cnotlivvv E.

1956

1958

1959 1964

1966

1970a 1970b

1973

1974

1982 1986

1988

1992

1993a 1993b

Z badari nad rzemiosłem ::ąjmującym się obróbką rogu i kości na Pomorzu Zachodnim we 'rj'czesl~vm średniowieczu, :NIZP 2, 151-181.

Wc::esno.5redniowieczne przedmioty z rogu i ko:,d z Vlolina :::e stanowiska 4. iVIZP 4, 155­240.

rVc:;esno.5rednimvieczne wyrob,v kamienne ze stanowiska 4 łr Wolinie, :NIZP 5, 219-248.

Stan i problematyka badali nad rogownictwem wczesno:-,;redniov,Jiecznym w Polsce, ~1ZP 10, 203-233.

J}~1-'lliki badcai arche%gicznJ'ch na osadzie wczesnosredniOlviec:::nej w Gardźcll. pow. Kamieli Pomorski, :N1ZP 12, 205-259.

PracoH'11ie gr:::ebiennic:::e na Srebn~vm Wzgórzu w Wolinie, :WIZP 16, 209-287.

Niektóre problemy backul nad łrczesnos;redniowieczl1}'l1l rogownicnvem po/sA7m, AP 15, 499­518.

Rzemiosło ro'{U1vnicze na Pomorzu wczesllośredniowiecznvm, Wrocław-\Varszawa-Kraków-

L •

Gdańsk.

Geneza i roZ',V(?j rzemiosła rogOlA.'l1iczego na Pomorzu we vvczesll.Vl11 średniowieczu, [w:] Studia Archaeoiogica Pomeranica, Koszalin, 215-240.

Biaiogard - gród lvc:::esnopolski. Koszalin.

Chronologia ceramiki i nffil-'arstwiell wc:::esno:,;redniowiecznego Białogardu, [w:] Problemy chronologii ceramiki '"vczesnośredniowiecznej na Pomorzu Zachodnim, Warszawa, 146-169. Slan, potrzeby i program badalI archeologicZll}'ch szc::eciJlskiego Podzamcza oraz wynik prac w latach 1986-1987, PZP 2/3 L z. 3, 133-149

Początki i roZ',l'ój średniU1viecznej siedziby książęcej w Szc:::ecinie, [w:] Zamek książęcy w Szczecinie, Szczecin. 9-30. __

[ill'agi o rzemio.~/e rogowniczym w strejie nadbaltyc!dej w f7J-_Ull wieku, AP 38, 337-369. F-V!!'prmvie najstarszych dziejów szczecillskiego Zamku. MZP 39, 395-401.

9

Eggers H. 1, Graue J.

1985 Funde der wenc/jsch-wikingischen Zeit in Pommerll. Ta(elband. Kiel.

Eisenschmidt S.

1998 (fra~fl(Jlde der Wikingerzeit in Nord- /llld Siid';chleswig, [w:] D. Meier (Hrsg.), S'vttende

tvaerfaglige Vikingesymposiurn, KieL 55-75.

Ellmers D.

1971 Friihmirtelalterliche Halldeissch~tfjahrt in lviittef- llnd Nordeuropa, Neumiinster.

1985 Die Bedelllung der Friesen fiir Halldelsverbindllllgen des Ostseeraumes, [w:] Society and

T rade in the Baltic during the Vi king Age, Visby, 7-54.

Ericsson L

1998 Slawen in der siiddiinischen Inselregion, [w:] Studien ;;;ur Archaologie des Ostseeraumes,

Neumiinster, 383-388.

Filipiak J. Chełkowski Z.

1999 Szczątki ichtiologiczne z 1vczesllo.Ś'redniowiecznych \varstw osadniczych w Wolinie - Porcie

(stanmvisko l, ltykop 8), 1Y1ZP 45, 385-401.

Filipowiak IN.

1956 PorTwczesno.<;rednimviecznego 'Wolina, lv1ZP 2, 183-210.

1957 Slmt'iańskie miejsca kultu z TrzebiatOlva. pOIli. G-l}jice. MZP 3. 75-97.

1958 Wolin - na}1l'iększe miasto SlowiallszczYZf7.V zachodniej, [w:] Pomorze średniowieczne.

Szkice z dziejóvi Pomorza, Warszawa, 36-76.

1959 Badania archeologiczno-konsenvawrskie w Lubinie, pmr. Woiin. MZP 5, 311-330.

1962a Aus den f{Jrschllngen żiber Vinela-FVollin, Beitrage des Naturkundemuseums Stralsund L

t15-124.

1962b 1967

1968

1972a

₁

0---" /1-:.0

197--:1-a

1974b

1976

1979a

Woiinianie. Swc!illm osadnic:e. część l. Alateriazv, Szczecin.

Stowia/Iskie miejsca kultowe Pomorza Zachodniego w świetle badaJI archeologiczno­roponomastycznym. PZP z. 5. 5-15.

GłÓwne orohlemv i \vvniki óadaJI archeolo,<iczi1vch na Pomorzu Zachodnim !lad

4-. ,..,.' -:._ ~'

tysiącleciem PaJls!1va Polskiego. [w:] Dwudziestolecie nauki polskiej na Pomorzu Szczecińskim, Szczecin. 107-13 L

Z badaJl11ad poc=ątkami miasta TVolilla. PZP 16, 5-19.

Z badaJl nad wczesllo.';rednimvieczJlą wsią zachodniopomorską (Dońropole, pmv. Kamie/l), AP 17, 167-194.

,,>'lowimiskie pr=.ysranie !lad jeziorem BukoH'skim na Pomorzu, [w:] Studia Archaeologica Pomeranica. Koszalin, 241-253.

Dle Ennvicklung der SUldt Wolin vom 9. his Zlfm 12. Jahrhlllldert. [w:] '/or- und Friihformen der europaischen Stadt im !\iIitteialter, Tei11, Góttingen, 190-208.

AliS den archdologischen FÓrschlll1gen fiber die mittelalterlichen Stadt PO/71merns, [w:] Grundfragen der geschichtlichen Beziehungen zwischen Deutschen. Polaben und Polen.

Berlin. i18-127. --...

Die K!fltprońlematik in Wolin vom 9. Zll/71 12. ,;71.. [w:] Rapports du nr Congres International d' Archeologie Slave l, Bratis1ava. 243-257.

1979b

1982

1985a

1985b

1986 1987

1988a

1988b

1989

1991

1992

1993a

1993b

1993c

1994a

1994b

1995a 1995b 1996a

!996b

1997

1998

10

Prob/emarik der archdozoologischen Forsclll111gen au! dem Bei.spiel des

.fhihmiltelalterlichen Wolim, [w:] lVI. Kubasiewicz (ed.), Archaeozoology, Szczecin, 85-96. Der Got::entempel von PVo/ill. Kult ulld A1agie, [w:] Beitrage zum Ur- und Fruhgeschichte 2, Berlin, 109-123.

Die Bedellllmg WolillS im Osteehandel. [w:] Society und Trade in the BaItic during the Viking Age, Visby, 121-138.

SIOłl'iańskie o.5rodki handlowo-morskie nad Ba/~vkiem (uwagi o poc::ątkach i ro::woju), ['vv:] Tezisy dokladov pol'skoj delegacii na V Mezdunarodnom Kongresse SIavjanskoj Archeologii. Warszawa. 60-80

Slowicaiski statek z "\..71 lvieku :: Kamienia Pomorskiego, Nautologia nr 1(8), 84-86. SlowiaJlskie o.Ś'rodki handlowo-morskie !lad Ba/tykiem (uwagi do ich poCZątkÓHi i ro::1l'o}/I), [w:] Trudy V 1tezdunarodnogo Kongressa Slavjanskoj Archeoloii, 1, z. 2b, Moskva, 93-108. Handel llnd Handelspkitze an der Ostseekiisre Westpommerns, 69. Bericht der Romisch­Germanischen Komm,ission, 690-719.

Poc::ątki =eglugi slowiaJIskiej II l(jścia Odry, [w:] Studia nad etnogenezą Słowian i k.Lllturą Europy \vczesnośredniowiecznej. t. 2, Wrocław'- Warszawa-KrakÓw-Gdańsk-Łódź. 29-46. Die Hąj'en llna der Sch(tjbau cm der Odenmindung im 9.-12, Jahrhundert, [w:] Umersuchungen zu Handel und Verkehr der vor- und friihgeschichtlichen Zeit in Ivlittel- und Nordeuropa, Teil V, GOttingen, 351-398.

Die Al?fdnge des Sttidtelvesens in Pommern, [w: J Fruhgeschichte der europaiscnen Stadt. V oraussetzungen und Grundlagen. Berlin, 148-158.

Z najstar:cych dziejól1/ Od/}' jako szlaku kOtnllnikac)jnego i handlowego , Rzeki. Kultura ­Cyvvilizacj a - Historia l, 65-81.

Die Ht!len von Wollin im 9. -1-1. Jahrhunderr. [w: J Archaologie des lVlittelslters und Bauforschung im Hanseraum. Eine Festschrift fur Giinter P. Fehring, Rostock, 261-269. Shm'ische Klllllrr::enrren :lvischen Odenniindung /Ind Rżigen, [\v:] 825 Jahre Christianisierung Rilgens, Altenkirchen, ! 9-36.

,,)'lowimiskie lvier::enia pogGlJskie li l(;:kia Odry, [w: J M. K \vapiński. H. Paner (red.), \Vierzenia przedchrześcijańskie na ziemiach polskich, Gdańsk, 19-46.

Shiphuilding at fhe Alo11nt ol fhe River Odra (Oder). [w:] Crossroads in Ancient Shipbuilding. Proceeding of the SiXIh International Symposium on Boat and Slup Archaeology, Oxbow Monograph 40, 83-96.

Wolin i ::egluga li ujścia Odr,v }li .ś'}vietle chronologii radiowęglul-vej, Geochronometria 9 Zes~/ty Nauko\ve Politechniki Sląskiej, Seria r.,/latematyka-Fizyka 70, 113-125.

Wolin - die Entwicklzmg des SeehandelszelltrUm5; im 8,-12. Jh.. SIAm 36, 93-104.

Die Bedeutllllgder BinnenschijJahrr im Odergebiet, Germania 73,481-493.

Archeologia a uprmva morza, [w:] 50 lat archeologii polskiej na Pomorzu Zachodnim, Szczecin. 103-130.

".z:VWO!'· statku wc::es!1o . ..,;redniOlviec::nego, [\v:] Z. Kurnatowska (red.), Sło\-viańszczyzna w Europie średniowiecznej, t. 2, Wrocław, 91-96.

rVollin (Wolim /Ind Kanllnin (Kamiel? Pomorski) im ji'iihe-ll /v/iltelalta, [w:] Liibecker Koiloquium ZUf Stadtarchaologie im Hanseraum L Stand, Au(gaben und Perspektiven,

_L

ub ' ..... -..., ...,.­u eck. L,),J-L,6).

Ceramika slowiatls'ka i "ba~tycka" - l!1vagi do produkcji i handlu morskiego, AAP 1. 23 7­243.

15

Hulthen B.

I .

1978 Keramiktillverloling i kV.1 Tankhaten i Y"stad. Ystads Fornminnesforenings skrift 23, 103-113.

Indruszewski G.

1996 Wczesnosreanimrieczne l/odzie klepkOlve z południowej .<;trefy Bałtyku ,v s"wietle analizy

porÓwllffivczej, Y1ZP 42,161-76.

I

Jagodziński M. I

1988 Wczesnolredniowiec=na osada rzemie.5Iniczo-handIOlva w Janmvie Pomorskim nad jeziorem

I

Drużno -poszukiwane Tmso?, Elbla2:.

J ~

1991 Truso w .">r1!ielle flOHych pd!aYL;. Uwagi na marginesie badali 'r1!czesnośrednimviec=nej osady

rzemie.Ś:lniczo-handI01vej[w Janowie Pomorskim (gmina Elbląg). [w:] Archeologia bałtycka,

_O

",.' l" - I

sztvn, . .:>0- ,,). I .

1998 Arch;o!ogiczne Hady oladnic/H/a międ:."}} TVisią a Pasłęką we wczesnym .5redniowieczu.

Komentarz do katalogu ~tanowisk. [w:J P. Urbańczyk (red.), Adalbertus. Wyniki programu badań interdyscyplinarnych, Warszawa, 159-197.

1999 Rejon ujścia Wis/y we 1fcze.S71ym .Ś:redniowieczu. Struktura zasiedlenia i stosunki etniczne.

[w:] M. F. Jagodziński (red.), Pogranicze polsko-pruskie w czasach św. Wojciecha, Elbląg, 35-79.

2000 Trllso -- Siedlung und Ha/en im skr.visch-estnischen Grenzgebiet. (w:] A. Wieczorek, H.-M.

Hinz (Hrsg.), Europas Y1itte um 1000. Beitrage zur Geschichte, KunsI und Archaologie, Stuttgart, 170-174

Jagodziński M., Kasprzycka M.

1988 Zarys problematyki badffivc::ej wc::esno.5redniowiecznej osady rzemieślniczo-hand!ovv'ej w

Janowie Pomorski, gm. Elbl(LR', POmAJ1I 14. 9-49.

JanlmimH.

1975 Zllsammef~lassende Schlussbemerkunge, [w:] Vor- und Fruhformen der europaischen Stadt

im Mittelalter, Tei12, Gbttingen, 305-322.

Janocha H. W .. Lachowicz F. 1.

1989 GÓra Chełmska. lviiejsce dalvf~vch kultów i sanktuarium l11afyjne. Koszalin.

Janowski A.

2003 :\,jL"y brązowe męskim anyblllem w)posażenia? Groby::: misami brąz()'yvymi na terenie :ziem

polskich we wczesnym ,,,'redniOlvieczll, Funeralia Lednickie 5, 331-347.

Jansson L

1985 Omla spdnnbucklor. En studie (tV vikingatida standard<;mycken med utgangspullkt Iran

Bjorko-fynden, Uppsala.

Jensen S.

1992 Ribe ::111' Wikingerzeit, Ribe._.

Jochemczyk L.. Skoczyias 1.

1994a 1994b 2000

•

35

Skoczylas 1.

1988 Surowce skalne wc::esno.~·redniowieC::llego Wolina, MZP 34, 47-67.

1990 Uż..vtkowanie surowców skaln.vch we wc::esn.vm .{:redniowiec::u w pólnocno-zachodniej Polsce.

Poznań.

1994 Uż..vrkowanic"urowcóH' skalnych w j...JOc:=ątkach pmlstwa polskiego lV rVielkopolsce, [w:]

Użytkowanie surowców skalnych \'1 początkach państwa pojskiego, Poznań, 63-74.

Skrzypek L

1974 Archeofogic::ne hadania raroWI1;ce na lvc:=esnośredniow;ec::nej osad:=ie otwartej H' Blotnic.v,

.',tan. l, pow. Kolo hr:=eg, IV latach 19ń9-1970, KZ.0,'t 4,35-83.

Słowiński S.

1992 Badania na grodzisku 'v Lipianach w N92 roku,\t1ZP 38, 249-276.

2004 vFp(1l1t}, skandynawskie w dekoracp, drewnianych przedmiotów codziennego użytku ze

szczecillskiego Podzamcza, [w:] Terra Transoderana. Sztuka Pomorza Zachodniego i davvnej Nowej Marchii w średniowieczu, Szczecin, 173-188.

Słupecki L. P.

1993a Ślviątynie pogculskich Pomorzelll w cZClSClch mi.~jź .,,;więtego Ottona (SZczecin), Przegląd

Religioznawczy z..3( 169), 13-32.

1993b jJie slawischen Tempel jfnd elie Frage des saATa/cn Rallmes hei den Westslmt'en in vorchristlichen Zeiten, Tor 25,247-298.

Slavonic pagclll Sanctuaries, \Varszawa.

Problem simvical:,-jdch ś'wiąt)/ll, SIAm 35. 47-67.

Jómsviking!og, Jómsl'ikings, .JomshorgrVolin and Danish circular burgs, [w:] P Urbańczyk (red.), The Neighbours ofPoiand in the 10'h cemury, Warsow, 49-59.

Smolarek P.

1955 ImvenlCll:1'zacja irÓdel do dziejÓw techniki .<.;zkllll7lCZej Słowian pomorskich. i'vIZP 1.91-107.

1956 W spralvie rekonstrukcji H-'czesn05,;redniOlviecznych fodzi pomorskich. .KHl<J.v14, 78-86.

1969 Srudia nad szkutnictwem Pomorza GJailskiego .'1' - -"\.711 wieku, Gdańsk.

1971 Kilka lIlvag w sprawie kształtowania się i}pÓw pohrdniOll-'O-haityckich ladzź klepkrJltych,

PomAnt 3. 497-509.

1972 C;/ÓIl'ne etapy rozwoju szklllnicnva'itrefjJ balf.vckiej we wczesnym .~redniowieczll, [w:]

Historia budownicnva okrętowego na Pomorzu Gdańskim. 11-67.

Stanisław'ski B.

1997 rVczesJ]o.{:redniowieczna ceramika ,.,/OIvimlska z FVolilla-porw. CI procesy ((vsnyhuc.ji nac::]'j},

l'vlZP 43. 159-192.

1998 Ceramika H'czesno,średniowieczna z osac(v poludnimve; prz.v Wzgórzu WisielcÓw w FVo/inie a

analiza proce.s/J1V osadniczych, iVIZP 44, 247-272 .

2000a Ceramika typu rVoiin - FresendO!f na tle. ba(ku] llad wczesno.średniowiec:::ną ceramiką slowiaJlską w poludnimvo-zachodniej strefIe BaltyklI, MZP 46, 125-156.

2000b Dysk dreHniaJZv z JVo/ina. jako kompas s/onec::n}' - następ17}' la·ok w óadaniach nad wczesllo.{:redniowieczllą f7mv~'2;acją? vrzp 46.157-176.