KAPUŚCIŃSKI:
nie ogarniam świata
z Ryszardem Kapuścińskim
spotykają się
WITOLD BEREŚ i KRZYSZTOF BURNETKO
Świat Książki
Gabriel Garcia Márquez mówił o nim „Mistrz”
Kapuściński był odważnym pisarzem, znakomitym dziennikarzem śledczym o spojrzeniu wielkiego prozaika. Za każdym razem sprawiał, że mikrokosmos przemawiał w imieniu całego świata. Podziwiałem go z oddali, a częstokroć to najlepsza przyjaźń, jaka może się przydarzyć pisarzom.
John Le Carré
Żyjemy w najbardziej zagadkowym stuleciu w dziejach świata, jego prawdziwa natura pozostaje mroczną tajemnicą. Bardzo potrzebujemy takich deszyfrantów jak Ryszard Kapuściński.
Salman Rushdie
Ryszard Kapuściński wniósł nową jakość do gatunku, jakim jest reportaż. Był inspiracją dla autorów piszących o polityce na całym świecie i będzie go nam bardzo brakować.
Timothy Garton Ash
1991. Rozmowa pierwsza: Rosja, czyli o różach na placu Czerwonym ......... 15
Podsumowanie myślenia Kapuścińskiego o Rosji nazywa się "Imperium" ..... 39
1993. Rozmowa druga: Afryka, czyli Trzeci Świat nie jest czarno-biały ....... 43
"Dziś nie ma lewicy ani prawicy" ................................................................... 53
Czy korespondent zagraniczny w czasach komunizmu to był grzeszny zawód?............................................................................................................ 120
Takie sobie zwrotki / na urodziny Dorotki .................................................... 127
1994. Rozmowa trzecia: Innego świata nie będzie, czyli media, dusza i pieniądze ........................................................................................................ 131
Il cinico non e adatto a questo mestiere ……………..……………………. 145
Pieniądze i wszelkie dobra materialne Kapuściński ma za nic ..................... 160
1996. Rozmowa czwarta: Wspólna Europa, czyli po upadku muru .............. 163
Scenariusz: Archiwum polskich wydarzeń kulturalnych. 1978: "Cesarz" .... 181
1997. Rozmowa piąta: Trzecie tysiąclecie, czyli bić na trwogę czy czekać z nadzieją? ........................................................................................................ 187
2002. Rozmowa szósta: Globalizm, czyli człowiek posprząta ruiny ............ 205
Im stawał się sławniejszy w świecie, tym częściej był pytany, czemu nie pisze o Polsce ............................................................................................................ 217
2005. Rozmowa siódma: Polska, czyli między „Solidarnością” a duchami przeszłości ..................................................................................................... 221
Kapuściński patrzy z uśmiechem, ale mówi poważnie:
„O Trzecim Świecie można opowiadać tak: najgroźniejsza była malaria mózgowa w Ugandzie. Spieszyłem się na uroczystość uzyskania niepodległości i ocknąłem się w szpitalu w Kampali. Dowiedziałem się później, jak było: dojechałem bezwiednie, prowadząc swego landrovera po bezdrożach ponad tysiąc kilometrów, a jak dojechałem — to padłem. A kiedy mnie złapał oddział partyzancki, to tylko dlatego, że konwojent był pijany, nie zostałem rozstrzelany.
Ale ja wolę o Trzecim Świecie opowiadać inaczej. Kiedyś ledwo dowlokłem się do wioski gdzieś we wschodniej Afryce, a tam mnie położyli i następnego dnia zaprosili na kolację. Uroczyście dali mi jajko. Kurze jajko. Nie można było odmówić — trzeba było zjeść wszystko. Zjadłem więc, a oni szczęśliwi patrzyli na mnie. Tylko że cała wioska na to jedno jajko dla mnie polowała przez dwa dni — oni sami nic nie mieli... Bo gościnność w Afryce, podobnie jak w całym Trzecim Świecie, jest niezwykła.
Uważam więc — i to nie tylko z racji własnych doświadczeń — że biała cywilizacja jest dłużnikiem Trzeciego Świata. Biały jest na ogół człowiekiem zamożnym. Prawdziwa bieda jest kolorowa. A bieda tam jest naprawdę niewyobrażalna.
To dlatego podział na lewicę i prawicę wydaje mi się dość sztuczny: to raczej kwestia pewnej wrażliwości, zauważenie drugiego człowieka, chęć niesienia pomocy”.
Ryszard Kapuściński mówi spokojnie, długimi zdaniami, jakby wcześniej przygotowanymi, nie spiesząc się i nie naciskając. Nie indoktrynując.
Patrzymy na niego z zachwytem i pijemy mocną herbatę.
(Zresztą za chwilę się przekonamy, że do wywiadu jest naprawdę przygotowany — ma już karteczkę ze spisanymi punktami, które chce poruszyć w rozmowie dla „Tygodnika”).
Za oknami jest ponure popołudnie. Jest koniec października 1991 roku. Siedzimy w pracowni Kapuścińskiego na warszawskiej Ochocie. Nasz wschodni sąsiad nazywa się Związek Sowiecki i jeszcze kilka tygodni temu niejaki Janajew próbował przeprowadzić pucz i wyeliminować Gorbaczowa. W Polsce rządzi już Wałęsa, choć Kaczyńskich wyrzuci dopiero za kilkanaście dni. I dopiero za kilka dni odbędą się pierwsze, w pełni demokratyczne wybory parlamentarne. Co prawda wdraża się plan Balcerowicza, ale inflacja wciąż wynosi ponad 70 procent rocznie (choć jeszcze rok temu wynosiła ponad 580 procent). Po dziesięciu latach redagowania wyłącznie prasy podziemnej, mniej więcej od czasów wolnej Polski (czyli niewiele ponad dwa lata) pracujemy po raz pierwszy legalnie w mediach — w krakowskim „Tygodniku Powszechnym”, zacnym i szanowanym piśmie, które — choć zdecydowanie katolickie — podkreślało zawsze swoje społeczne, lewicowe spojrzenie na gospodarkę i społeczeństwo.
Mamy 26 i 31 lat, a po latach PRL-owskiego socjalizmu i po pierwszych miesiącach zauroczenia wolnym rynkiem hasło „socjalizm” budzi w nas tylko odruch obrzydzenia. A tu spotykamy człowieka, którego nawet w najczarniejszych czasach komunizmu uważaliśmy za swój autorytet opisujący w gruncie rzeczy również Polskę, i tenże autorytet tłumaczy nam — wysłuchując naszych zarzutów — że lewicowość to mądra wrażliwość. I że on wie (a musi wiedzieć, bo to widział i zbadał), że szczególny wymiar ma ta lewicowość w krajach, które są naprawdę biedne i gdzie represje są dużo poważniejsze niż nasz stan wojenny.
To ciekawe, że chociaż w wielu punktach zapewne „Tygodnikowi” byłoby do Kapuścińskiego blisko, to jednak praktycznie nigdy wcześniej nie było między nimi żadnych kontaktów. Czy powodem była legitymacja partyjna, którą oddał tuż po wprowadzeniu stanu wojennego? Chyba nie, bo na łamach pisma w latach 80. pojawiali się ludzie mocno związani z ancien régime. A może związki z warszawską „Polityką”, która zawsze uważana była na Wiślnej za pismo szczególnie uprzywilejowane przez władze? Też nie, bo wraz z upadkiem muru berlińskiego okazało się, że i dla krakusów wielu ludzi z tej gazety stało się ludźmi ciekawymi i wartymi co najmniej rozmowy.
Nie wiadomo więc, dlaczego Kapuściński nigdy wcześniej nie tylko nie pojawił się na łamach „Tygodnika”, ale nawet na Wiślnej. Ale wiadomo, że dziś wysyła nas do niego sam Jerzy Turowicz: „Panowie interesujecie się tak Związkiem Sowieckim i dużo o tym piszecie w »Tygodniku«. Powinniście pojechać do pana Ryszarda Kapuścińskiego — to wielki specjalista i do tego bardzo przyzwoity człowiek. Zdaje się, że właśnie wrócił z ZSRR. Może zrobicie z nim wywiad dla nas?”.
Szef oczywiście dobrze wie, że Kapuściński jest dla nas wielkim autorytetem zawodowym. I dlatego później myślimy sobie, że jest niewykluczone, iż wysłał nas nie tylko po to, by zdobyć wywiad na temat Rosji, ale głównie dlatego, by nas edukować poprzez spotkanie z mądrym człowiekiem.
Ale my wiemy o nim tyle, co się ogólnie wie — te najbardziej głośne rzeczy w stylu „Przygód Indiany Jonesa z notatnikiem”. Że cztery razy groziło mu rozstrzelanie. Że był na dwunastu frontach. Że zna biegle pięć języków obcych (angielski, rosyjski, francuski, hiszpański, portugalski). Że prawie nie pije alkoholu („Mam bardzo słabą głowę, a nie mam czasu — muszę pisać” — uśmiecha się nieśmiało). Że był w blisko stu krajach. Że nie pali, również dlatego, by nałóg nie przeszkadzał mu w pracy w trudnych miejscach („Oj, panowie, ja to chyba z siedem razy rzucałem palenie”).
Teraz jeszcze widzimy kilka innych rzeczy. Przede wszystkim — gigantyczny księgozbiór — we wszystkich chyba językach świata. Nie widzimy komputera — nie jest to w roku 1991 jeszcze coś oczywistego, ale skoro nawet jest w „Tygodniku Powszechnym”, to... („Nie umiem obsługiwać i pewnie się już nie nauczę — jestem przyzwyczajony do ołówka i notesu” — tłumaczy).
Ale przede wszystkim widzimy coś niezwykłego. Mamy tremę, ale on nas traktuje niezwykle poważnie. Słucha i uważnie pyta. Od razu wiemy, że na wywiad o Rosji trzeba będzie przyjechać jeszcze raz, że spotkanie z Kapuścińskim to coś dużo więcej niż tylko pytania i odpowiedzi...
Już jego pierwsze lekcje są niezwykłe.
Kapuściński tłumaczy — ale opowiadając o sobie, żadnego mentorstwa — że najważniejszy w pracy dziennikarza jest uśmiech, bo „to mi nieraz ratowało życie”. Że do najmniejszego nawet tekstu trzeba się solidnie przygotować, mnóstwo książek przeczytać, bo tylko tak można coś osiągnąć. Przed wyjazdem do Rosji przeczytał około dwustu książek i artykułów. Że trzeba żyć tak, jak żyją miejscowi. Tu pada słynny przykład („to oburzające”), jak to ekipa telewizji CNN przywiozła ze sobą do Rosji wagon zachodniej wody mineralnej. Że nie wolno tylko pokazywać wydarzenia, ale trzeba też szukać odpowiedzi na ważne, ogólniejsze pytania: co do tych wydarzeń doprowadziło. Nie tyle wojna w Somalii jest ważna, ile pytanie: dlaczego w Afryce doszło do faktycznego rozpadu społeczeństw, państw, do katastrofy? Że dziennikarstwo to nie atrakcyjne wyjazdy, bo konflikt, który winien interesować reportera, ma być nie tylko poważny, ale niedostępny. Po co pisać znakomity reportaż z wojny w byłej Jugosławii, skoro może tam pojechać niemal każdy?
Kapuściński nie należy do dziennikarzy, którzy kierują się zasadą: „im większe nieszczęście, tym lepiej dla reportażu”. Pola konfliktów są dla niego tylko poligonem, na którym się strzela i gdzie co jakiś czas ktoś ginie. To dla niego przede wszystkim dramat ludzi i współczucie dla nich. Nie jest też zdeklarowanym pesymistą. Po pierwsze: liczy na nowe pokolenia przywódców. Po drugie, liczy na rozsądek świata. Na przykład w Afryce „rozwiązaniem są inwestycje wodne i środki na odtworzenie stad. Trzeba przysłać firmy, które będą drążyć studnie, robić ujęcia. To da tym ludziom wodę i przyniesie szansę na powrót do pasterstwa”.
Ale nie udaje przy tym, że na wszystko ma gotową receptę. I teraz, i jeszcze wiele razy później, będzie tłumaczył, że świat trudno pojąć, że sam tego nie ogarnia, że tak naprawdę nic nie wiadomo. I choć wiedzieliśmy, że ogarnia doskonale, to jednak wiemy też, że mówi to szczerze, bez udawanej skromności.
Jest w ogóle człowiekiem niesłychanie pogodnym i sympatycznym. Kto wie, czy to nie jest największa trudność dla każdego dziennikarza: by zyskując sławę, nie zapominać, po co się pisze. Dla własnej przyjemności, rzecz jasna. Ale przede wszystkim dla czytelników.
A Kapuściński tego nie powie wprost, ale widać, że on pisze również po to, żeby świat naprawić...
*
Zresztą wiele mówi o nim jego poddasze w dwupiętrowym domu na Ochocie. Ciepłe, drewniane, ze starą maszyną do pisania, z olbrzymią szafą z segregatorami pełnymi wycinków podręcznego archiwum... I książki, książki, książki (bo nim zabierze się do pisania czegokolwiek, najpierw stara się przeczytać wszystko, co niezbędne). I kilka stron dziennie, co najwyżej, bo pisanie to ciężka praca, no i musi to mieć swoją wysoką jakość. A nim usiądzie nad pierwszą kartką papieru, lubi położyć się na podłodze: myśli nad pierwszym zdaniem i w ogóle...
Pisze bardzo powoli. Ale też zawsze będzie narzekał, że ma za mało czasu. Wyliczał, ile lat przeżył jego ojciec i ile pewnie on przeżyje, a zatem — ile książek ma szansę w tym czasie napisać. Powtarzał, że jeśli nie pisze, to ma wrażenie, że marnuje życie i czas. (A jednak co rusz znajduje dla kogoś czas).
Więc pisze bardzo powoli. Czasami cały dzień układa jedno zdanie, jak mówi, przypłaca je krwią, ale stawia je na kartce od razu czyste, bez jakiegokolwiek skreślenia. Są dziennikarze, którzy piszą bardzo szybko, ale bardzo długo poprawiają. Wyrzucają, co napiszą, biorą czystą kartkę i przepisują od nowa. Żeby znaleźć właściwy rytm.
Dla Kapuścińskiego rytm też jest szalenie ważny. Tyle że ustala rytm, zanim zacznie pisać.
Opowiada, jak to było z Cesarzem.
„Sytuacja była fatalna. Wróciłem z Etiopii już dość dawno po zamachu stanu obalającym cesarza Hajle Sellasje i ciągle nie mogłem się zabrać do reportażu. Redakcja »Kultury«, w której tekst miał się ukazać, naciskała coraz mocniej; nawet wziąłem specjalnie urlop, żeby wypełnić zamówienie, a tu nic nie przychodziło mi do głowy. Bardzo nie chciałem pisać znowu zwykłego tekstu: że czołgi, wojsko, strach... Ale nie miałem żadnego pomysłu. Dochodziło do tego, że ukrywałem się przed redakcją lub kłamałem, że już kończę tekst. A tu nic. Po prostu — nic. Już się chciałem przyznać, że prawdopodobnie nic z tego nie będzie, kiedy wpadł mi do głowy rytm i pierwszy akapit tekstu. Właśnie ten piesek Lulu... »To był mały piesek rasy japońskiej. Nazywał się Lulu. Miał prawo spać w łożu cesarskim«.
Raz — dwa — trzy, cztery — pięć. Raz — dwa — trzy. Raz — dwa — trzy, cztery — pięć”.
*
Kapuściński ujawnia nam jeszcze jeden swój sposób. Ciekawe spotkanie, rozmowa? Zaraz po nim, natychmiast, choćby miejsce było najdziwniejsze, notatka. Czysto, schludnie, bez skreśleń spisane wspomnienie. Właściwie już gotowy tekst. Tu pokazuje nam zapiski do Lapidarium...
(Będziemy tak próbować robić, ale — jak to w przypadku naśladowców — zawsze jest dużo gorzej).
No i przede wszystkim — że trzeba być otwartym na innego człowieka. Chcieć go słuchać i rozmawiać z nim.
To nasze pierwsze spotkanie i pierwsza lekcja.
Szczęśliwie — nie ostatnia.
1991.
Rozmowa pierwsza:
Rosja,
czyli o różach na placu Czerwonym
— Czy ludzie w Związku Radzieckim boją się jeszcze łagrów? Czy nie boją się, że wróci stare?
— Ależ tam łagry ciągle są! My kojarzymy je ze stalinizmem, z obozami dla więźniów politycznych, podczas gdy ciągle istnieją łagry kryminalne. A w ZSRR przestępczość jest zastraszająca. To kraj masowego bandytyzmu, i to mafijnego. Tam się używa broni. Różne grupy kryminalne strzelają do siebie. Miasto walczy z miastem. Dzielnica z dzielnicą. Profesjonalne gangi, niemal prywatne armie. Często pokoleniowe. To przechodzi z ojca na syna w ramach rodu...
Jest taki znakomity film leningradzkiego reżysera, zresztą przyjaciela Wysockiego, Stanisława Goworuchina Tak żit nie lzia (Tak żyć nie można). To dokument o świecie przestępczym, długo niepuszczany na ekrany. Teza filmu brzmi tak: komunizm, system komunistyczny, doprowadził do wytworzenia się nowego — jak by to powiedzieć — genu. Kamera cały czas idzie po twarzach przestępców. I nie wiadomo, czy to są jeszcze ludzkie twarze... Nie wiadomo, czym są te pokazywane istoty...
Do łagrów nadal zsyła się element przestępczy. Dotarłem kiedyś do Magadanu. To jedno z najstraszniejszych miejsc w Związku Radzieckim. Byłem zresztą i w drugim złowieszczym miejscu — w Workucie. I w tym Magadanie nadal, w samym mieście, są trzy łagry. Pojęcie łagrów jako instytucji wciąż zatem istnieje, choć nie ma już konotacji politycznej. Ocenia się, że w zasadzie nie ma już w Związku Radzieckim więźniów politycznych. Naturalnie i tu są sceptycy.
A czy ludzie boją się powrotu starego? Problem w tym, że zmiany docierają do różnych miejsc w różnym tempie — im dalej od Europy, tym mniej pierestrojki.
Najsilniej ruch demokratyczny rozwinięty jest w europejskiej części ZSRR. Im bardziej w głąb, tym bardziej fala opada. W terenie ludzie boją się może nie powrotu do stalinizmu czy breżniewizmu — w to już właściwie nikt nie wierzy — natomiast ciągle jest tam lęk przed represją, przed aparatem.
— Lokalnym czy centralnym?
— Tym i tym. To też jest zróżnicowane. Jeżeli pan pojedzie na wieś, na głęboką prowincję, to ludzie jeszcze będą ostrożni. Tam, gdzie ciągle istnieją struktury stalinowskie, w republikach azjatyckich na przykład, nadal panuje strach. Ale już w Moskwie czy Leningradzie ludzie otwarcie mówią o wszystkim. Nie ma żadnych obaw.
Ale to nie strach przed powrotem starego jest w tej chwili największym problemem przeciętnego Rosjanina. Dziś ludzie najbardziej lękają się przyszłości. Troską numer jeden jest: jak przeżyć. Jeżeli rozmawia się z tzw. szarym człowiekiem w kolejce, w domu, w pociągu, to on nie będzie mówił o powrocie stalinizmu. To już odeszło w przeszłość. Będzie się natomiast zastanawiał, jak przeżyć. To jest główne zmartwienie.
Lęk więc ciągle istnieje. Ale jego przedmiot jest już inny. Nie łagier, ale przyszłość. Przyszłość, którą wszyscy widzą tam w czarnych kolorach.
— Raczej więc apatia niż aktywność, pesymizm niż optymizm? Mimo tak wielkich zmian?
— Tak, apatia. A przede wszystkim bieda. To rzadko się uwzględnia w analizach — że społeczeństwo ZSRR jest strasznie biedne. I że jest to bieda chroniczna.
W tym kraju są jakby dwa rodzaje biedy: jeden wynika z tego, że to jest generalnie biedny kraj. Potencjalnie jest bogaty, ale faktycznie ogarnięty jest wręcz strukturalną biedą. Świetny amerykański historyk i sowietolog Richard Pipes w swojej książce Rewolucja rosyjska zwraca uwagę, że zjawisko głodu występuje stale w historii Rosji. Gdy spojrzy się na XVII czy XVIII wiek, to co kilkanaście lat przychodziły klęski masowego głodu. Rosja ma niedobre gleby. W dodatku ma straszny klimat. I bardzo krótkie lato. Zimny klimat i marne gleby sprawiają, że wydajność rolnictwa była zawsze niska. Stąd pęd, ekspansja Rosjan na południe. Do ciepła. Dlatego tak ważna była i jest dla nich Ukraina. Głód jest więc zjawiskiem chronicznym w tym kraju. Głód był ciągle, tylko mniejszy lub większy. A niekiedy śmiertelny.
Na to nałożył się „głód komunistyczny”: albo, powiedzmy, polityczny, albo wynikający z niesprawności komunistycznej gospodarki. Mówiąc o głodzie politycznym, myślę o wyniszczeniu ukraińskiego chłopstwa na początku lat 30. Użyto wtedy mechanizmu głodu do celów politycznych — by zlikwidować potencjalne zagrożenie dla władzy sowieckiej. Z drugiej strony do głodu prowadziła ideologia gospodarcza, zwłaszcza system kołchozowy. To on zniszczył do końca i tak już słabe rolnictwo.
Wyjście z tego będzie niesłychanie trudne. Właściwie nie ma szans na szybką poprawę sytuacji. Przecież ciągle nierozstrzygnięty jest problem własności. A to sprawa podstawowa. Tu przemiany jeszcze nie dotarły. Niedawno mer Leningradu Anatol Sobczak wystąpił z inicjatywą, by ponownie kolonizować Rosję... Niemcami. By przyjeżdżali niemieccy farmerzy, a on da im ziemię. Byłby to więc powrót do koncepcji Katarzyny Wielkiej sprzed dwustu lat. Przez dwieście lat nikt nie był w stanie nic nowego wymyślić!
Inny problem polega na tym, że w Związku Radzieckim nie ma w ogóle przemysłu wytwarzającego narzędzia dla rolników indywidualnych. Nie ma żadnych maszyn rolniczych poza wielkimi traktorami czy kombajnami. Co więc z tego, że ten były kołchoźnik weźmie tę ziemię, skoro nie ma jej czym uprawiać? Gdy byłem w Uzbekistanie, to widziałem działki przyzagrodowe, na których Uzbecy spulchniali glebę... kilofami. Tak dziabali, dziabali, bo żadnych innych narzędzi nie mieli.
Cała idea odchodzenia od systemu kołchozowego jest więc pieśnią przyszłości. Bo najpierw trzeba wybudować fabryki, które produkowałyby podstawowe narzędzia.
Naturalnie jest z tym różnie w zależności od miejsca. Na Białorusi czy zachodniej Ukrainie można zobaczyć jeszcze jakieś stare pługi czy siewniki. Ale i to rzadko.
— A czy można zaryzykować tezę, że równie chroniczne jak głód są apatia i pesymizm? A więc, że ich powszechność, o czym Pan wspominał, nie jest tylko czymś przejściowym?
— Tak. Jeżeli sięgniemy do historii Rosji, postudiujemy rosyjską filozofię i myśl społeczną, to wniosek jest jeden — Rosjanie są wielkimi fatalistami. Ten ich fatalizm zresztą, paradoksalnie, pozwolił im przetrwać. Hamował postęp, ale umożliwiał przeżycie. Taka jest też ich religia. Prawosławie tym się różni od innych wyznań chrześcijańskich, że nigdy nie było w nim ruchów reformatorskich. Prawosławie nie przeżyło odrodzenia, reformacji, oświecenia. Rdzeń religii zachował się nietknięty przez tysiąc lat. Jeżeli w prawosławiu pojawiał się jakiś nurt krytycznej refleksji, jakiś bunt, to od razu był odrzucany. Dlatego w Rosji powstało tak dużo małych sekt.
Społeczeństwo, jego myślenie, jest więc bardzo statyczne. Z tego bierze się ów fatalizm, pesymizm, pogodzenie się z losem. To społeczeństwo bardzo konserwatywne. Niechętne zmianom, bo zmiany oznaczały tylko pogorszenie. Przeciętny Rosjanin, gdy zdobędzie już jakąś pozycję w społeczeństwie, to kurczowo się jej trzyma. Broń Boże nie próbuje niczego zmieniać. Jeśli już osiągnie jaką taką równowagę, to nie zamierza jej naruszać.
Dlatego też Rosjanie mają tak krytyczny stosunek do Polaków. Bo Polacy są niespokojni, ciągle im się coś nie podoba. Taka postawa jest nie do zaakceptowania przez Rosjanina.
Rosjanin traktuje wszystko jako dopust boży. „Niczewo nie podiełajesz”, mówią. No bo co zrobisz? Porażki i nieszczęścia traktują tak, jak my traktujemy klęski żywiołowe. Jak powódź czy pożar. Podobny stosunek mają do komunizmu. To był element natury, tak do tego podchodzą. Jak jest głód, to jest i trzeba go po prostu przeżyć. Koniec.
W samym języku rosyjskim istnieje wiele powiedzeń, które wyrażają to pogodzenie z losem. Takie, na przykład, przysłowie: „Ciesz się z każdego dnia, bo tak dobrze, jak było dzisiaj, już nigdy więcej nie będzie”.
Podobne kody są w ich myśleniu. Często w porównaniach odnoszą się do Kołymy. Ona ciągle wraca jako ucieleśnienie piekła. Dziś nie ma co jeść? Tak — stwierdzają — ale na Kołymie i tak było gorzej. A więc teraz jest lepiej. W ogóle z wszystkiego trzeba się cieszyć, bo rzeczywiście jest lepiej niż na Kołymie.
— Czy wielkie wydarzenia historyczne, zwycięstwa — takie jak pokonanie puczystów w sierpniu 1991 — są w stanie wykrzesać optymizm? Naładować akumulatory. Spełnić rolę podobną do Sierpnia 1980 roku w Polsce...
— Tak, pokonanie puczystów stworzyło całkiem nową sytuację. Było wielkim przełomem. Po raz pierwszy widziałem naprawdę cieszących się Rosjan. I dumnych. To ważne, bo psychika przeciętnego Rosjanina jest ostatnio bardzo złożona. Istnieje bowiem ogromna połać psychologiczna, której nigdy się nie dotyka. Ale która gdzieś jest zakodowana. Jest nią sprawa winy. Zginęło kilkadziesiąt milionów ludzi. Ktoś ich zabił. Gdzie są ci oprawcy? A było ich dziesiątki tysięcy.
— Nie licząc masy tych, którzy przez bierność przyzwalali...
— O tych można powiedzieć, że byli sparaliżowani strachem. Chodzi jednak o to, że i takich, którzy zabijali, było strasznie dużo. Część z nich zmarła, ale wielu przecież żyje. Gdy jadę metrem i siedzę obok starszego mężczyzny to się zastanawiam: kim ten człowiek był? Oprawcą czy ofiarą? Bo mógł w łagrze siedzieć, ale mógł być strażnikiem. A w dodatku komplikacja rosyjskiego losu polega na tym, że on często mógł być i jednym, i drugim!
To jest tragedia rehabilitacji postalinowskiej i pochruszczowowskiej. I dnia dzisiejszego. Za Chruszczowa zrehabilitowano ofiary stalinizmu. Młody człowiek, który dowiedział się, że jego ojciec zginął w łagrze w 1937 roku, czerpał z tego pewien rodzaj dumy. Jako dziecko ofiary systemu. Lecz w miarę, jak zaczynają otwierać archiwa, okazuje się, że choć ów ojciec rzeczywiście padł ofiarą czystek 1937 roku, to w czystce 1933 roku sam rozstrzeliwał! Losy były bardzo poplątane. I to jest nader skomplikowany problem, którego Rosjanie raczej nie ruszają.
— Nie ma tzw. nastrojów rozliczeniowych?
— Nie. Właśnie z tego powodu. Mało tego, oprawcy nie tylko są na wolności i chodzą po ulicach, ale nadal mają przywileje, wysokie emerytury, dostęp do sklepów za żółtymi firankami itd.
Karl Jaspers, niemiecki filozof, po klęsce hitleryzmu napisał słynny esej o problemie winy. W Rosji niczego takiego nie ma. Przeciwnie, istnieje wiele nurtów filozofii czy ruchów starających się oczyścić naród rosyjski z winy. Najgłośniejszym jest nacjonalistyczna organizacja Pamiatʹ („Pamięć”). I one zdobywają sporą popularność. Bo dla Rosjanina Rosja jest pojęciem świętym. Bożym. A co jest święte, nie może być przecież winne.
Byłem kiedyś na takim misterium w Jakucku, w starej cerkwi, zamienionej na muzeum. Kupowało się bilet za dwa ruble i wchodziło. Była tam grupa Rosjan ubranych po starorusku, w butach z cholewami, z wypuszczonymi koszulami, podpasani itd. I oni, przy wtórze fanfar, wygłaszali... antyfony na cześć Rosji. Widziałem inną manifestację — już w samej Moskwie! — gdzie gęsty tłum modlił się do Rosji. A modły te prowadził nie jakiś fanatyk, ale Stankiewicz, burmistrz Moskwy, jeden z liderów demokratycznych. I on czyta tę długą litanię. „Rosjo, wybacz nam nasze winy. Że nie byliśmy dla Ciebie dobrzy. Rosjo, prowadź. Rosjo, Rosjo, Rosjo...”. A tłum z nabożeństwem to powtarza.
— Dla nich więc podstawowym problemem jest to, czy Rosja była oprawcą... czy może ofiarą?
Jako że w odczuciu Rosjan rewolucja październikowa była skierowana przeciwko Rosji. Mają na to całą teorię. Po pierwsze podają fakty natury demograficznej. Gdyby nie było rewolucji październikowej — mówią — to naród rosyjski liczyłby dziś 300 milionów ludzi, a nie tylko 150 milionów. Połowa narodu została wymordowana. Przez bolszewię.
Po drugie — argumentują — zabito najzdolniejszych, najenergiczniejszych. Najlepszych. Została gorsza połowa. To dlatego jest tak źle. Wniosek brzmi: my musimy się dopiero odrodzić. Musimy odzyskać nasze siły i zalety. Dopiero wtedy wrócimy do dawnej świetności. Rosjanie bronią się w ten sposób. Bronią się, mówiąc: właściwymi ofiarami rewolucji byliśmy my, Rosjanie. Do tego dochodzi coś jeszcze. W pismach Pamiati, takich jak „Nasz Sowremiennik” czy „Żurnał pisatielej Rossiji”, przy nazwiskach przywódców rewolucji zawsze podawane są w nawiasach ich rodowe nazwiska. Trocki to Bronstein.
— Żydowskie nazwiska...
— Nie tylko. Także polskie czy łotewskie. Oni starają się wykazać, że był to międzynarodowy spisek przeciwko Rosji. Wokół tego trwa wielka dyskusja.
Pucz miał więc wielkie znaczenie psychologiczne dla Rosjan. Ludzie byli dumni, że jednak potrafili się przeciwstawić. Że zdobyli się, mimo wszystko, na akt protestu. Że odważyli się wystąpić przeciw przemocy i aparatowi.
— Czy ktoś jeszcze wierzy tam w komunizm? Poza zatwardziałym aparatem...
— Tak, są jeszcze grupy ideowych komunistów. Tu znowu jest różnica między społeczeństwem polskim a rosyjskim. Różnica dotycząca... przestrzeni wiary. Społeczeństwo rosyjskie nie ma wiary. Oni przez ponad siedemdziesiąt lat byli wychowywani w wierze w Lenina, w Stalina, w bolszewizm. W komunizm. Wielu z tych ludzi rzeczywiście w to wierzyło.
Bo mentalność Rosjanina jest mentalnością bardzo religijną. Z tego wynika ich stosunek do życia, filozofii, do wszystkiego. Przecież filozofia rosyjska, ta klasyczna, z XVIII i XIX wieku, jest w całości filozofią religijną. Nie było świeckiej filozofii rosyjskiej. Sołowjow, Bierdiajew, Frank — wszyscy są religijni. Nie mają nawet języka świeckiego. Cała używana przez nich terminologia, wszystkie pojęcia wywodzą się z prawosławia. Tyle że religijność ta nie miała nigdy charakteru instytucjonalnego. Cerkiew nigdy nie była mocną i samodzielną instytucją. Zawsze była traktowana jako przybudówka caratu. Status naszego Kościoła katolickiego i Cerkwi jest nieporównywalny. Przykładowo: oglądałem kroniki z lat 1917—1925. Wtedy nie było jeszcze szalonego terroru czy cenzury, stąd stopień ich prawdopodobieństwa jest duży. Otóż tam są zdjęcia pokazujące, jak burzona jest jakaś cerkiew. Wokół stoi tłum i... nic. Widać nawet uśmiechnięte twarze. Potem ci gapie rozkradają obrazy, ikony, szaty liturgiczne. Tłum przygląda się z zadowoleniem, jak runęła dzwonnica itd. Nigdy, w żadnym momencie naszej historii czegoś takiego w Polsce nie można sobie wyobrazić — żeby tłum cieszył się, gdy ktoś burzy kościół. Widać więc różnicę w mentalności i podejściu do religii. Tam zburzyli masę cerkwi, inne przerobili na składy i magazyny, a w najlepszym wypadku na muzea ateizmu. Paradoksalnie zresztą przetrwały właśnie te cerkwie, w których były muzea ateizmu, bo te jeszcze remontowano. Inne są zwykle w stanie nienadającym się nawet do remontu.
A więc kwestia wiary. Kolejny rosyjski wielki problem: w co wierzyć? Oni często o tym dyskutują. Bo Rosjanie są ludźmi bardzo serio. Będą godzinami rozmawiać o życiu i śmierci, o miłości czy innych poważnych sprawach. Ale właśnie dlatego w tym, co robią, są często bardzo fanatyczni. Jeżeli więc ktoś był przekonanym komunistą, to nim zostanie. Bo w myśli rosyjskiej nie ma elementu krytycznego. Taka „cywilizacja bezkrytyczna”. Gdy tylko pojawiały się takie refleksje — na przykład u Czaadajewa czy Gogola — to traktowało się jej wyrazicieli jak wariatów. Zmuszano tych „szaleńców” do odwoływania swych poglądów. Albo musieli — jak Hercen — emigrować. Dlatego Rosjanie gdy już przyjmą jakąś wiarę, to się jej trzymają.
A teraz nie mają żadnej wiary. „W co wierzyć?”, pytają sami siebie. Bo „niczewo nie ostało”. Nic nie zostało. Ten dawny Bóg jest już bardzo daleko. Właściwie go już nie ma. Jak przychodzi się do cerkwi, to jest to cerkiew tych babć, staruszek. Same kobiety, żadnych mężczyzn. To jest społeczeństwo, w którym umieralność mężczyzn jest bardzo wysoka. W łagrach mordowano przeważnie mężczyzn. No i przecież wyginęły całe rosyjskie armie. Zresztą — na marginesie — dopiero teraz grzebie się te trupy. Przez pięćdziesiąt lat od wybuchu wojny były całe pola z niezakopanymi zwłokami! Bo Stalin nie pozwalał grzebać poległych. Za karę... Taki przykład: w okolicach Leningradu walczyła 2. Armia. Dostała się do kotła, a Stalin uznał, że to była zdrada... I nie pozwolił ich pochować. Dopiero teraz młodzieżowe grupy ochotników zajmują się pochówkiem poległych.
Mówi się wprawdzie o odradzaniu się chrześcijaństwa w Rosji, ale to jest ciągle margines. Przeciętny Rosjanin żyje w pustce. I dlatego są jeszcze ideowi komuniści. Bo Rosjanin jak już był komunistą, to jest nim nadal. Wciąż w to wierzy.
— A młodzież?
— Młodzież generalnie odwraca się od wszystkiego, stoi na uboczu. Młodzi są bardzo nieszczęśliwi. Chcą wyjechać. Poza naprawdę małymi grupami, elitami.
— Jak wygląda stosunek tzw. szarego człowieka do elit? Czy przepaść jest duża?
— Ogromna. Społeczeństwo rosyjskie, to tradycyjne, składało się zawsze z dwóch klas. Znaną analizę społeczeństwa rosyjskiego na początku XIX wieku przedstawił Wissarion Bieliński. Była więc zawsze klasa dworiaństwa, elity biurokratyczno-wojskowo-intelektualne. Może jeszcze kupiectwo... Trzy wielkie grupy. To była elita. I poza tym był naród czy, lepiej, lud. To ogromna przepaść. Dużo większa niż w jakimkolwiek innym społeczeństwie na świecie. I nader silna jest świadomość tego podziału. Komunistyczna elita przejęła ten system.
Gdy wybuchł strajk górników w Workucie, pojechałem tam, byłem z tymi górnikami. Trwało to parę tygodni. Strajkowała masa ludzi. I nie było nikogo z Moskwy. A należało sformułować postulaty, czego ci górnicy nie potrafili zrobić, prowadzić negocjacje itd., takie same problemy jak u nas w sierpniu 1980 roku. Potem pojechałem do Moskwy i spotkałem się z moimi przyjaciółmi pisarzami, dziennikarzami. Sama czołówka pierestrojki, walczą z komunizmem, z totalitaryzmem. I mówię: Słuchajcie, byłem w Workucie, sytuacja jest taka a taka, ale dlaczego nikt z was tam nie pojechał. Gdzie? — pytają. No... do Workuty — odpowiadam. Oni nie wiedzieli, o co mi w ogóle chodzi. To było ciekawe — oni nie pojmowali, czego od nich chcę. Górnicy w Workucie strajkują i on, intelektualista z Moskwy, ma tam jechać? Nonsens. Jak ja to sobie wyobrażam?
— Czyli raczej nie ma co marzyć, by reformy ruszyły także od dołu. By ludzie zaczęli sami brać to w swoje ręce, sami się organizować?
— Natan Ejdelman, znakomity, niedawno zmarły rosyjski historyk, wydał tuż przed śmiercią taką książkę o odgórnym charakterze rewolucji rosyjskiej. Ona zresztą tak się nazywa: Rossijskaja rewolucja iz wiercha. Analizuje w niej historię Rosji od utworzenia państwa moskiewskiego i udowadnia tezę, że w Rosji możliwa jest tylko rewolucja odgórna. Tak też zostało skonstruowane państwo rosyjskie. Wszystkie wielkie rewolucje rosyjskie — Piotra Wielkiego, Aleksandra czy wreszcie przewrót październikowy — miały charakter odgórny. Nie było nigdy ruchu przemian od dołu. Owszem, były bunty —Pugaczowa, Antonowa. Chłopskie, żywiołowe rewolty. Ale wszelki postęp dokonywał się zawsze jako ruch odgórny. Taką tezę stawia też Pipes. Jeszcze przed Gorbaczowem pisał o konieczności wymuszania reform w Związku Radzieckim. Uważał, że Zachód powinien wymuszać na kierownictwie ZSRR reformy, demokratyzację, postęp, korzystając właśnie z tego mechanizmu „odgórnego charakteru przemian w tym kraju”. Bo tylko reformy zadekretowane przez Komitet Centralny mają szansę. Nie powinno się — jego zdaniem — liczyć na jakiekolwiek oddolne działania.
I faktycznie, te strajki górnicze są przykładem pewnej prawidłowości w historii rosyjskich ruchów społecznych. Wybucha strajk, trwa jakiś czas i potem raptem koniec. Nic dalej się nie dzieje, niezależnie od tego, czy postulaty są spełnione, czy nie.
Byłem w Doniecku na Ukrainie, parę dni po zakończeniu wielkiego, długotrwałego strajku w Kuzbasie. I już niełatwo było znaleźć jakieś jego ślady. Był niby staczkom, czyli komitet strajkowy. Ale tam już nikogo nie ma... Pytam, gdzie są ci przywódcy. Trudno było ich znaleźć. I tak dalej.
To samo dotyczy konfliktów narodowościowych. Wybucha rzeź w Sumgaicie czy Furganie. Trwa parę dni i koniec. Nie ma śladu. To kolejna charakterystyczna cecha tego kraju. Także nienowa. Był taki rosyjski myśliciel w XIX wieku, główny teoretyk panslawizmu, znana postać, Mikołaj Danilewski. Napisał książkę Rossija i Jewropa.
Znowu dygresja: takie przeciwstawienie jest częste. Znowu ta wieczna dyskusja w myśli rosyjskiej: czy jesteśmy Europą, czy nie? Był nawet taki nurt w latach 20. już na emigracji, w Paryżu, nazywali się Ewrazijcy od zbitki Europa-Azja. Głosili, że Rosja nie jest ani Europą, ani Azją, ale całkiem osobną częścią świata. Wręcz odrębną cywilizacją. Inność leżała właśnie w niepodzielności — nie można powiedzieć, że jesteśmy Europejczykami, nie można też powiedzieć, że jesteśmy Azjatami. Jesteśmy Euroazjatami. W tym jest rosyjska specyfika.
No więc wracając do Danilewskiego, on w tej książce wyłożył teorię o momentalnym charakterze rosyjskich rewolucji. Gdy dokonuje się w Rosji przewrót, to trwa najwyżej kilka dni. Naturalnie skutki mogą być długotrwałe, ale sama rewolta jest szybka.
Przyczyna jest prosta: w Rosji wszystko toczy się tajnie, po cichu. Do ostatniej chwili nic nie wiadomo. A o świcie wszyscy się dowiadują, że jest już wszystko inaczej. Znowu zapada cisza, na lata... a potem znienacka coś wybucha. Na Zachodzie zaś walka toczy się długo, jawnie i oficjalnie, po czym ewentualnie następuje moment kulminacyjny i jakiś skutek.
I to jest charakterystyczne dla rosyjskiego procesu historycznego. Klasycznym potwierdzeniem jest pucz w sierpniu 1991 roku. Wszystko zdecydowało się w zasadzie w ciągu trzech dni.
— Jak wyglądają perspektywy wolnego rynku w Związku Radzieckim? Zwłaszcza w sytuacji braku aktywności i zasady, o której Pan wspominał —tego zatrzymywania się ludzi na pewnym pułapie stabilizacji życiowej? Czy widać jakieś zalążki wolnego rynku na ulicy? Czy ekspedientki się już uśmiechają?
— Nie. Do tego jeszcze daleko. Przecież to społeczeństwo o bardzo silnie zakorzenionym poczuciu potęgi władzy! Władza jest czymś cennym, właściwie najwyższą wartością. Gdy nie było bogactwa materialnego, to wywyższenie się dzięki władzy miało być elementem zastępczym, rekompensującym. Cały system zbudowano tak, by każdy miał choć odrobinę władzy. Wszyscy uczestniczą we władzy. Nawet prosty stróż, gdy jest na służbie, to ma władzę. On za chwilę pójdzie stać do kolejki i będzie pod władzą ekspedientki. Ale na tej swojej budowie on jest panem.
Rosjanie mają silne poczucie hierarchii, uczestnictwa w strukturze. A przede wszystkim mocno rozwinięty instynkt państwa. Rosjanin to dwie natury. Pierwsza — ta zwykła, prywatna. Normalna rozmowa, normalne problemy. Druga — publiczna. Bo ten sam człowiek, gdy idzie do pracy w swoim urzędzie czy wkłada mundur, to staje się kimś zupełnie innym. Zaczyna mówić innym językiem, na inne tematy, w inny sposób. I on jest autentyczny w obu tych rolach. To nie jest sprawa dwulicowości. On po prostu natychmiast autentycznie się przekształca.
No więc, czy ekspedientki się uśmiechają... Ona jest na służbie. Ona ma władzę. Jak się ma uśmiechać? Ona nie może się uśmiechać. Władzę pełni się poważnie. Władza jest groźna. Władzy trzeba się bać. A uśmiechniętego człowieka się nie boimy. Władza jest czymś serio. Uśmiech i uprzejmość są sprzeczne z samą koncepcją władzy. Zwłaszcza tak brutalnej władzy, jak władza bolszewicka.
Zresztą wszelkiej... Gdy czytamy historię Rosji czy rosyjską literaturę, to wszyscy, którzy mieli władzę, postępowali niezwykle brutalnie. Z korespondencji Tołstoja zachowały się dwa listy do cara. Otóż pewnego razu pod nieobecność Tołstoja przyszedł do jego domu patrol żandarmerii i zrobili rewizję. Kompletnie zdemolowali mu gabinet, porozrzucali papiery itd. Tołstoj skarży się więc carowi. Prosi go, żeby jakoś zareagował, no bo jakże to możliwe... Wielki hrabia, nazwisko, sława i duma Rosji, a tu przychodzi patrol żandarmów i demolują mu cały pałac...
Za komunizmu władza została jeszcze bardziej zmistyfikowana. Gdy stajemy przed jakimkolwiek rosyjskim urzędnikiem, to — jeśli chcemy cokolwiek osiągnąć — musimy zachowywać się pokornie. Tak, by on od razu wiedział, że my wiemy, co to jest władza. I żeby poczuł, że to on właśnie ma tę władzę. Dlatego nie można oczekiwać od urzędników czy ekspedientek uprzejmości. Oni nawet nie bardzo będą wiedzieli, o co chodzi. Mało tego — jak pan się będzie uśmiechał, to taka ekspedientka może to źle przyjąć. Może uznać, że śmieje się pan z niej. I z jej władzy. „Poczemu wy smiejetie?”. Kolejna sprawa, często zresztą opisywana w literaturze, nie wolno się przyglądać z ciekawością komuś wyższemu rangą, pozycją. W wojsku wyższy stopniem, gdy przyglądał mu się zwykły żołnierz, wpadał w szał. Dlaczego mi się przyglądacie?
Jeżeli więc chcemy w Rosji coś załatwić, to musimy od razu ustawić się co najmniej o szczebel niżej od osoby, od której ta sprawa zależy. To bardzo ważne. Dopiero z tego szczebla można w ogóle zaczynać. Trzeba też wiedzieć, że przy jakimkolwiek spotkaniu z jakąkolwiek władzą pierwszym jej odruchem będzie agresja. Czyli „nie”. To trzeba przyjąć, przeczekać i dopiero potem rozpoczynać starania, różne manewry natury perswazyjnej i korupcyjnej. Dopiero gdy uszanuje się te reguły gry, to można liczyć na sukces.
Wracając do zalążków wolnego rynku. Przede wszystkim istnieje handel.
— Właśnie, czy tak dobrze rozwinięty w Rosji czarny rynek pomaga w rozwoju wolnego rynku?
— To się tak nie przekłada. Czarny rynek był zawsze. Także w okresie najczarniejszego stalinizmu. I dziś też jest. Ale teraz pojawił się handel uliczny, wszędzie są stragany. Jest ich pełno. Gdy ostatnio znalazłem się na jednej z moskiewskich stacji metra, na której byłem w ubiegłym roku, to jej prawie nie poznałem. Po prostu obrosła straganami. Zmiany są szalone, ogromny postęp.
To się oczywiście nie przekłada na produkcję. Rozwija się tylko handel. Ale samo zjawisko jest pozytywne. Wreszcie można coś kupić. Przecież to jest kraj, w którym była straszna bieda. I jest nadal...
Zaledwie przed dwoma miesiącami byłem w Kijowie. Jest taka dzielnica starego Kijowa, nazywa się Podoł. Tam stoi taka resursa, gigantyczna hala. Wchodzę, by zobaczyć, co w niej jest. I widzę, że są tylko dwie rzeczy: trzylitrowe butelki soku jabłkowego i litrowe butelki starego, zsiadłego mleka. W trzymilionowym mieście, w stolicy 52-milionowego kraju europejskiego! Wieje grozą. Dlatego każdy stragan, na którym ktoś coś sprzedaje, jest wielkim sukcesem.
— A czy można mówić już o zalążkach nowej klasy — biznesmenów? Nie mafiosów, ale biznesmenów, którzy jakoś tam przestrzegają prawa, wypracowali swój styl zachowania, ubierania się.
— To nieliczne środowisko. Prasa pisuje nawet o takich milionerach, ale to wyjątki. Czy to jest czysty biznes? Tam bardzo trudno jest zrobić czysty biznes. Bo co jest w tym kraju prawem?
Rosjanie często, i to nawet w oficjalnych dyskusjach, używają zwrotu: „Kiedy już będziemy cywilizowanym krajem...”. Albo mówią: „W cywilizowanych krajach jest tak a tak”. Ale charakterystyczna jest wypowiedź Władimira Maksimowa, szefa emigracyjnego pisma „Kontinient”, zwanego przez niektórych rosyjską „Kulturą”. Z pozycji takiego dumnego Rosjanina stwierdził on niedawno, że to, co się teraz dzieje w Rosji, jest niedopuszczalne. Jak to możliwe, by amerykański sekretarz stanu Baker przyjeżdżał do Moskwy i zwoływał prezydentów republik? — oburza się Maksimów.
Bo Rosjanie przeżywają rozterki. Wręcz na granicy schizofrenii. Mają silne poczucie dumy wielkomocarstwowej, wpajane latami. Także na zasadzie, że jak czegoś brakuje — a brakowało wszystkiego — to dlatego, że musimy pomagać całemu światu oraz walczyć z imperializmem. Są też dumni z Dostojewskiego, Czajkowskiego, wspaniałego malarstwa itd. A równocześnie mają ogromne kompleksy, poczucie strasznej biedy, zapóźnienia, niedoskonałości. Często gdy przychodziłem do domu rosyjskiego, zwłaszcza gdzieś na prowincji, to oni wprowadzając mnie do swoich biednych mieszkań, mówili: „Izwinite naszu sowietskuju nieszczast”. Wybaczcie naszą sowiecką nędzę.
— Jak zachowują się teraz Rosjanie mieszkający poza republiką rosyjską? Czy chcą wracać?
— Nikt nie chce wracać! Problem leży w kolejnym paradoksie tego imperium, wykorzystywanym zresztą przez Pamiatʹ i Wielkorusów. Otóż z całego Związku Radzieckiego najgorzej żyje się w Rosji. Przeciętny Rosjanin, mieszkając poza terytorium Rosji, jest w lepszej sytuacji niż Rosjanin mieszkający u siebie.
Jeżeli opuszcza się tę starą tradycyjną Rosję, Moskovię, jak się dawniej mówiło, to wszędzie, niezależnie od miejsca, w którym się przekracza granicę, wjeżdża się do lepszego kraju. Na trasie Moskwa-Warszawa widać to nawet po stanie dróg — w republice rosyjskiej jest on fatalny, na Białorusi już lepszy. Podobnie na Ukrainie żyje się lepiej niż w Rosji, a także w Taszkiencie czy Tbilisi. Już nie mówię o różnicach, jakie dzielą Rosję i republiki nadbałtyckie. To wręcz inny świat. Dlatego Rosjanie tak kurczowo trzymają się na Litwie, Łotwie i w Estonii. Bo gdy się mieszka w Rydze, która przy całym zniszczeniu komunizmem jest jednak europejskim miastem, to gdzie może być lepiej? Dlatego oni za nic nie chcą się stamtąd ruszyć.
Mało tego, miejsce zamieszkania było często w Rosji elementem kary lub wyróżnienia. Zsyłka była przedłużeniem kary — po więzieniu było się skazanym na przymusowe osiedlenie zwykle na Syberii. W okresie stalinowskim znana była kara sto pierwszego kilometra. Gdy wychodziło się z łagru, nie można było zamieszkać w dużym mieście, ale tylko w odległości co najmniej stu kilometrów od niego. Wokół wielkich miast powstawały więc swoiste pierścienie osad, właśnie w odległości stu jeden kilometrów.
Z kolei formą nagrody, na przykład dla oficera marynarki wojennej, było skierowanie do pracy w Rydze czy Kłajpedzie. Wielu z nich potem się tam osiedlało na stałe. W tej chwili w Rydze Łotysze są mniejszością. A Rosjan mieszkających poza Rosją jest oficjalnie 25 milionów.
Ponadto ci Rosjanie po prostu nie mają gdzie wrócić. Kryzys gospodarczy dotknął też budownictwo. Większość ludzi mieszka w strasznych warunkach. Masa ludzi w ogóle nie ma mieszkań. Do tego dochodzi klimat — w Rosji nie można spać w barakach czy na ulicy.
Jedną z przyczyn naprawdę wielkiej gościnności Rosjan jest świadomość, że gdy nie przyjmie się człowieka, to on może umrzeć. Kiedy wylądowałem w Workucie, było 40 stopni mrozu. Nie ma czym oddychać, człowiek się dusi. Na takim mrozie można wytrzymać pół godziny. No, góra godzinę. Potem się umiera. I to Rosjanie rozumieją. Ktoś musi mnie przenocować, bo wie, że nie mogę chodzić długo po mieście w poszukiwaniu hotelu, bo nie dam rady i umrę. Nie można odmówić gościny, bo byłoby to równoznaczne ze skazaniem na śmierć. To nie byłoby normalne wyrzucenie z domu, lecz wydanie wyroku.
Gdzie więc mają się ci Rosjanie podziać? Problem komplikują uchodźcy wewnętrzni. Gdy wybuchły walki w Baku, to ludzie stamtąd masowo uciekali. Lokowano ich w koszarach. Tak było najprościej. Co teraz z nimi zrobić, skoro nie chcą wracać do Baku, bo tam wciąż jest niebezpiecznie? Takich kłopotów jest masa. I zwykle są one beznadziejne. Bez wyjścia.
Pojawia się też następne pytanie: kto jest Rosjaninem? Zresztą tu cały czas poruszamy się w obszarze nieokreśloności. Bo co to jest dziś Związek Radziecki? Oni sami już nie wiedzą. Używają nawet różnych terminów. Po pierwsze ciągle jeszcze stosują nazwę Związek Radziecki. Na dokumentach, pieczątkach itd. Ale też używają już tego nowego określenia: Związek Niezależnych Państw. Tyle że znowu — w rosyjskim myśleniu pojęcia: suwerenny i niepodległy różnią się. To było widać — Ukraina najpierw, rok temu, ogłosiła suwerenność, a dopiero niedawno niepodległość. Suwerenny to taki... półniepodległy. Posługują się też trzecim określeniem — Prostrana. Przestrzeń. Podpisali Dogowor Ekonomiczeskowo Obszczestwowo Prostrana — Umowę o wspólnej przestrzeni gospodarczej. Chcą podpisać Dogowor Demokraticzeskowo Prostrana.
To samo jeśli chodzi o Federację Rosyjską. Czym innym jest Rosja, czym innym Federacja Rosyjska. Jelcyn jest prezydentem Federacji Rosyjskiej. Ale nie wszystko, co wchodzi w skład Federacji Rosyjskiej, jest Rosją. Baszkirowie, Tatarzy, narodowości na Syberii — oni wszyscy chcą się odłączyć od Federacji Rosyjskiej.
Do wielkich konfliktów narodowościowych może prowadzić fakt, że w obrębie dawnego ZSRR wytyczonych jest tylko 15 procent granic. Cala reszta nie jest prawnie uregulowana. I już to może być powodem wojny. Stąd szok i protesty wywołało oświadczenie rzecznika Jelcyna, że Rosja zastrzega sobie prawo do rewizji granic.
Więc co to jest Rosja? Kto jest Rosjaninem? Często, gdy pyta się obywatela ZSRR, kim jest, to on się zastanawia, zastanawia i wreszcie odpowiada: „ja pripisan Ruskim”. Bo w paszporcie radzieckim jest rubryka narodowość i każdy się deklaruje. Ale są miliony ludzi radzieckich, którzy mają z tym kłopoty. Bo dziad był Kirgizem, babka Uzbeczką, matka wyszła za Ukraińca itd. On więc nie wie, kim jest. W dodatku gdy robiono spisy ludności, to wywierano różne naciski. Dla uniknięcia takich problemów często podaje się „ja zdziesznyj”, czyli „jestem tutejszy”.
Wszystko tam tak wygląda. Trudno jest coś w tym kraju precyzyjnie zdefiniować. Lepiej opisywać rzeczywistość przez jakieś porównania czy szukać omówień.
— A czy pojawiają się nastroje antyrosyjskie w republikach, w których mieszkają rosyjscy „kolonowie”? Zwłaszcza na Ukrainie, gdzie Rosjan jest najwięcej —13 milionów...
— Rzecz ciekawa: w konfliktach narodowościowych — w Azerbejdżanie, Armenii, Gruzji — zginęła masa ludzi, ale Rosjan nie atakowano. Ludzie się boją. Przecież wojska interwencyjne były rosyjskie... Naturalnie nikt Rosjan tam nie kocha, ale fizycznych ataków nie było.
Na Ukrainie problem jest złożony. Ludność Ukrainy to dziś 52 miliony ludzi. Ale składa się z co najmniej trzech grup. Pierwsza to rdzenni Ukraińcy, mieszkający głównie w zachodniej części kraju, na terytorium dawnej Galicji. Oni czują się Ukraińcami, mówią po ukraińsku, mają silne poczucie identyfikacji narodowej. Jest ich około 10 milionów. Druga grupa to Rosjanie mieszkający na Ukrainie od pokoleń. Z dziada pradziada. Nie tak jak na Litwie od co najwyżej czterdziestu lat, lecz od lat trzystu. Wedle statystyk jest ich 13 milionów. Zamieszkują zwykle wschodnią Ukrainę. Wreszcie trzecia grupa, tzw. obruszczennyje Ukraińcy. Zrusyfikowani. To ci, którzy już mówią po rosyjsku, ale sądząc po nazwiskach, byli kiedyś Ukraińcami. Ruchowi demokratycznemu nadają ton ci rdzenni Ukraińcy. Stolicą ruchu jest Lwów.
Rosjanie nie chcą więc wracać, tym bardziej że nie są atakowani. Równocześnie mają mocno zakorzenioną swoją rosyjskość. Mieszkają na przykład w Kirgizji, ale swoje domy budują na modłę rosyjską — drewniane, małe okna, charakterystyczne zdobienia. W rosyjskim stylu utrzymują obejścia. Tworzą — sami — swego rodzaju getta. W mieście od razu widać, przy których ulicach mieszkają Rosjanie. Na ogół też nie uczą się miejscowego języka. Żądają, by miejscowi mówili po rosyjsku. Tymczasem na terenie Związku Radzieckiego coraz mniej ludzi mówi po rosyjsku. Odradzające się nacjonalizmy w dużym stopniu manifestują się przez język. Byłem w Erewaniu. Tam, gdy nie zna się alfabetu i języka ormiańskiego, to człowiek jest kompletnie zgubiony. Wszystkie szyldy sklepowe, napisy informacyjne na dworcach itd. są po ormiańsku. Ja znałem tylko rosyjski. Rozglądam się, kogo by tu po rosyjsku spytać. I szukam raczej starszego Ormianina. Bo on będzie pewnie znał rosyjski. Ale młodzież albo już nie zna rosyjskiego, albo nie chce w tym języku mówić.
Moi ormiańscy przyjaciele, pisarze i dziennikarze, zapraszali mnie do siebie. A tamtejsza gościnność jest wręcz przysłowiowa. Głównym meblem w każdym domu jest wielki stół, zawsze zastawiony. Oni się ciągle odwiedzają. Gdy ktoś przychodzi, to pierwszą rzeczą jest posadzenie go do stołu i nakarmienie. I kiedy dzieci tych moich kolegów wracały ze szkoły, to nie mogłem się z nimi porozumieć. One nie umiały po rosyjsku ani słowa. Gdy zaś weźmiemy jeszcze dynamikę przyrostu naturalnego, która jest największa w społecznościach azjatyckich, zakaukaskich, a najmniejsza wśród Rosjan, to nie dziwi, że za życia dwóch-trzech pokoleń zasięg języka rosyjskiego bardzo się skurczył. W szalonym tempie rozwija się natomiast turecki. Już teraz jest to drugi co do zasięgu język na obszarze Związku Radzieckiego — mówi nim 80 milionów ludzi. I w posługujących się nim grupach narodowościowych przyrost naturalny jest największy. Język ten będzie się więc rozwijał, podczas gdy rosyjski zanikał.
— Czy rzeczywiście słuszne są obawy Rosjan, że po podpisaniu wspomnianej umowy o wspólnej przestrzeni ekonomicznej Rosja stanie się „dojną krową” dla pozostałych republik? To może być kolejna przyczyna niepokojów...
— Te obawy są zwykłą reakcją ludzi biednych, którzy chcą usprawiedliwić swe niepowodzenia, obwiniając kogoś innego. Nikt nie przyzna się do własnej nieudolności. Łatwiej obciążać winą kogoś innego. Zresztą w Związku Radzieckim władza zawsze to wykorzystywała.
Jeden z Polaków pracujących na kontrakcie opowiadał mi taką historię. To było w Wołgogradzie. Tam zawsze była bieda, nic nie można było kupić. Wołgą płynęły barki. Cały konwój. Tłum zbiera się na pobierieżach i czeka, co będzie dalej. Rosjanie instynktownie ustawiają się w kolejkę, bo a nuż... Ale te barki płyną dalej, nie dobijają do portu. I ktoś z tego tłumu mówi, z takim rosyjskim poczuciem rezygnacji: „apiatʹ w Polszu idut”. Każdy ma przecież poczucie, że coś tam robi, coś wytwarza, a tu nic nie ma. A więc co się dzieje? Gdzie to jest?
I te dzisiejsze obawy są reliktem tego myślenia. Tymczasem nikt nikogo nie będzie doił, bo po prostu nikt nic nie ma.
— Na ile bardziej ludzie chcą tego nowego wolnego rynku, demokracji, czy bardziej się tego boją? Czy nie występuje taki mechanizm, że za głód, biedę obwinia się właśnie demokratów i reformatorów? I czy nie wywoła to tęsknoty za rządami silnej ręki?
— Tu znowu mamy do czynienia ze sprzecznymi zachowaniami. Oni z jednej strony cieszą się, że mogą mówić, że za to się już nie idzie siedzieć, że za to nie rozstrzeliwują. Z drugiej strony jest bieda. W związku z tym oskarżają pierestrojkę. Mówią: Było dobrze, a teraz jest źle. Za Stalina było dobrze? — pytam. No tak, Stalin prześladował, wsadzał do łagrów, ale było.
Lecz co w rosyjskim myśleniu znaczy to „było”? Otóż system wprawdzie zawsze źle funkcjonował, ale starał się zapewnić pięć podstawowych rzeczy: chleb, ziemniaki, sól, cukier, wódkę. I one faktycznie zwykle były. Nic więcej nie mógł Rosjanin kupić, zazwyczaj jednak nie chodził głodny. Zawsze kupił ten chleb, zaparzył czaj, posłodził i jakoś tam było...
— A teraz jest tylko sok owocowy i mleko...
— Tak. A Rosjanie to naród, który żywi się chlebem. Stąd problem ze zbożem w Związku Radzieckim. Chleb jest miarą wszystkiego —być albo nie być to znaczy mieć chleb lub go nie mieć. Głód zaczyna się, gdy nie ma chleba. Inne rzeczy są bez znaczenia, bo one i tak rzadko były lub nigdy ich nie było. Ale chleb... Jak się widzi tych obładowanych ludzi, idących po pracy do domu, to wszyscy niosą torby z ogromną ilością chleba. A jest on tam rzeczywiście dobry. Ja też podczas moich podróży żywiłem się zwykle chlebem. Wsadzałem do kieszeni skórki chleba i gdy już byłem bardzo głodny, to sobie je żułem. W drugiej kieszeni miałem kostki cukru i dało się jakoś żyć. Tak samo żywi się Rosjanin. Chleb jest w dodatku tani. A tu właśnie w okresie pierestrojki zaczęły się kłopoty. Zniknęły podstawowe rzeczy: na wódkę przez jakiś czas były kartki, brakowało cukru. A przede wszystkim pojawiły się problemy z chlebem. To zaczęło budzić niepokój. Zwłaszcza że Rosjanie mają zakodowany lęk przed głodem. I to nie takim, że chodzi się nienasyconym. Ale takim, że z głodu się umiera. Masowo. W pamięci starszych pokoleń tkwią jeszcze te klęski głodu powojenne. Od 1944 do 1947 roku była w Związku Radzieckim wielka klęska głodu. Ludzie uciekali przed nią do... Workuty. Spotkałem człowieka, który chwalił się, że przeżył tam całe pięćdziesiąt lat. Pytam: Byłeś łagiernikiem? A on: Nie, przyjechałem z własnej woli. Jak miałem 15, 16 lat, to przyjechałem tu, bo u siebie w Tobolsku nie miałem co jeść. A mówili, że w Workucie jest jeszcze jedzenie. To pojechałem. I zostałem. Bo nie jest tak, że Workuta to są tylko łagry. Równocześnie żyli tam normalni ludzie —bo tam był chleb. Zresztą Rosjanie zdają sobie sprawę, że to ciągłe myślenie o chlebie jest ich słabością. U nas — powiadają — jedyny problem to „pażrat’”. Nażreć się.
Gdy więc pojawiły się kłopoty z chlebem, to zaczęto obwiniać Gorbaczowa i pierestrojkę. Gorbaczow jest w ZSRR bardzo niepopularny z tej właśnie przyczyny — że doprowadził do braku chleba. Równocześnie wypłynęło hasło „silnej ręki”. Rosjanin nie zna przecież innego sposobu zapewnienia porządku. Demokracja jest czymś nieznanym. Na czym ona ma polegać? Jak ma wyglądać? Tego Rosjanin nie wie. Poza kilkoma miesiącami między lutym a październikiem 1917 roku to społeczeństwo nie zaznało demokracji. Jest ona dlań pełną abstrakcją.
W dodatku Rosjanie są ekstremistami. Gdy oni się oskarżają, to w szalenie brutalnym i krańcowym języku. „Faszysta”, „Cały Kreml to faszyści. Rozstrzelać ich” — mówią. Nie ma żadnych pośrednich stanów, żadnej tolerancji w tych zachowaniach. Albo ktoś jest w porządku, „swój”, i wtedy Rosjanin oddałby mu ostatni kawałek chleba. Albo jest „wróg” — faszysta. A wtedy już jest tylko nieubłagana nienawiść. Stąd ta ostrość ataków na Gorbaczowa.
Myślę jednak, że to nie niezadowolenie najlepiej charakteryzuje dzisiaj stan rosyjskich umysłów, ale raczej szok, w jakim znajduje się i władza, i społeczeństwo. Tak dużo się stało i tak szybko, że trudno się w tym zorientować... Zwłaszcza gdy się pamięta o marazmie i terrorze za Stalina i Breżniewa.
Co do władzy, to myślę, że właśnie ów szok ułatwił likwidację KPZR. Zszokowani aparatczycy po prostu nie byli w stanie zareagować. Oni ciągle nie mogą się odnaleźć. Przecież część wojska odmówiła strzelania. Puczystom nie mogło się to zmieścić w głowie...
A jeśli chodzi o społeczeństwo... Jak się widziało dawniej ten paniczny, potworny strach. Strach potwornie demoralizujący. Przecież to jego skutkiem jest jedna z najstraszniejszych plag narodowych — mentalność donosicieli. Bo to ciągle istnieje. Demokraci wzywają publicznie swoich wpółobywateli: przestańcie donosić!
Inny przykład: gdy rozpoczął się pucz, w klinice rządowej leżała matka Janajewa, już staruszka. Gdy tylko radio podało, że Janajew stoi na czele nowej władzy, to wokół jej łóżka zebrał się tłum pacjentów i zaczął jej gratulować. Dawali jej kwiaty. Gdy po dwóch dniach przewrót upadł, ci sami ludzie zażądali usunięcia tej staruszki ze szpitala. Bo to przecież matka tego zdrajcy Janajewa....
Widać, jakie spustoszenia poczynił ten system. Zwłaszcza że on był bardzo pryncypialny. Mówiłem już, że Rosjanie są bardzo serio. Gdy już mają coś robić, to na poważnie i do końca.
A tu zawaliły się wpajane od pokoleń wartości, a raczej pseudo-wartości. Co innego zburzyć pomnik Lenina w Nowej Hucie czy nawet w Erewaniu, a co innego zburzyć pomnik Lenina w Moskwie. Oni nie bardzo wiedzą, co robić.
Co im zostało? Państwo, bo ono ciągle istnieje. Właściwie jedyna władza, jaka została, to biurokracja państwowa. Ale to też się chwieje. I nie jest jasne, co się ma dalej z tym państwem dziać. Jest wyraźny proces dekompozycji, silne tendencje odśrodkowe. Też zresztą niejednoznaczne, bo prowokowane często przez stare komunistyczne elity, dla których jest to jedyny sposób utrzymania się przy władzy.
Klasyczny przykład — Azerbejdżan. Podobnie, choć na nieco innej zasadzie — Armenia. Wchodzę na obrady tamtejszego frontu narodowego, a tu w prezydium siedzi I sekretarz KC. Ogłoszenie niepodległości Uzbekistanu też jest przecież procesem prokomunistycznym. Oni przechwytują te nastroje. Mówią o niepodległości, uniezależnianiu się od Moskwy itd. Wchodzą w to całe dawne struktury. Układy partyjne nakładają się w dodatku na układy plemienne. Na przykład w należącej do Gruzji autonomicznej republice Adżarii kolejne składy KC jeszcze nie tak dawno, w czasach pobreżniewowskich, wsadzano do więzień za przestępstwa kryminalne. I nazwiska aresztowanych były takie same. Bo miejscowe wielkie rody obsadziły władze tamtejszych kompartii. Po aresztowaniach na ich miejsce wchodziła inna rodzina. Tam odtworzyły się normalne struktury plemienne. Jeden klan zwalczał drugi.
To wszystko jest bardzo skomplikowane. W dzień po puczu dodzwoniło się do mnie do Moskwy BBC. I pytają: Jak wygląda teraz Związek Radziecki po likwidacji komunizmu? Jaki tu koniec komunizmu? Jeszcze do tego daleko...
Cały ten pucz... Oglądając relacje w telewizji, można było odnieść wrażenie, że to jakaś wielka rewolucja. A tymczasem... Moskwa ma 9 milionów mieszkańców. Drugie tyle przyjeżdża tam codziennie coś załatwić lub na zakupy. Dzień w dzień znajduje się więc w Moskwie około 18 milionów ludzi. W szczytowym momencie zamachu wokół gmachu parlamentu Rosji było może 90 tysięcy ludzi. Parę ulic dalej było spokojnie. Stały kolejki, bo akurat rzucili arbuzy. Działała komunikacja, były korki. Nie mówiąc o tym, że w takim Kijowie w ogóle nic się nie działo. Tam ludzie dowiedzieli się ze sporym opóźnieniem, że coś się stało.
Teraz medium numer jeden to telewizja. A ona tworzy wypaczony obraz wydarzeń. Dla niej ważne są obrazki. Płonący czołg. Obiektyw skupia się na jednym miejscu. Tak było i tym razem. Podczas puczu pracowało w Moskwie parę tysięcy dziennikarzy. Sama CBS przysłała jedenaście ekip. Wszyscy pilnowali się nawzajem. I choć autentycznie masowe manifestacje były nie w Moskwie, ale w Leningradzie, to nikt o tym nie wiedział, bo ekipy siedziały w stolicy. I filmowały ten płonący czołg. Bo to jest atrakcja. Najlepiej jeszcze, jak to się dzieje w nocy. Wtedy wokół uganiają się takie chmary operatorów...
Ale... jeszcze jedna ważna sprawa. W Rosji pojawiły się kwiaty. Można je kupić na straganach, w metrze. To jest dopiero symbol zmian, jakie nastąpiły.
Kwiaty.
Podsumowanie myślenia Kapuścińskiego o Rosji — Imperium — ukazuje się w roku 1993. Po wielu latach przerwy zetknął się z ZSRR dopiero jesienią 1989.
„Reporter musi wszystkiego doświadczyć na własnej skórze” — pisał wcześniej. Teraz przebiera się w mundur rosyjskiego pilota, by w ten sposób dostać się do odciętego Górnego Karabachu. Ryzyko jest duże, bo trwa tam przecież wojna, a w samym Stepanakercie nieograniczoną władzę mają rosyjscy komandosi. Ważną częścią relacji z „przemytu” jest opis strachu.
W grudniu 1990 jedzie zobaczyć strajki w kopalniach Workuty. Nie dociera tam żaden inny — nawet rosyjski! — dziennikarz. Wybucha katastrofa ekologiczna w Ufie. Zatrucie miasta fenolem. To nowy Czarnobyl — ostrzegają przyjaciele. „Lecę — odpowiada reporter. — Jeżeli dostanę miejsce, to lecę jutro”.
Potem przyzna, że z czasem zdał sobie sprawę, że nie sposób ogarnąć wszystkiego. Imperium przerasta możliwości reportera. „Zrozumiałem, że w książce nie mogę wdawać się w wielkie analizy. Moją najsilniejszą stroną było osobiste doświadczenie. Uznałem, że siłą tego, co napiszę, może być tylko autentyzm przeżycia i obserwacji, to, że tylko ja tam byłem, tylko ja to widziałem i przeżyłem”. I doda: „Dla mnie podstawową rzeczą jest żyć tak, jak ludzie, o których piszę”.
*
To dlatego wspomina o narzekaniach Anny Andrejewnej z Nowogrodu na to, że komuniści zmusili ją do pracy przy warsztacie ślusarskim i przez to dziś ma męskie, masywne i szorstkie ręce. Dlatego zdaje relację ze spotkania z profesorem Aleksandrem Pietrowiczem, który poświęcił już dwadzieścia lat życia na rekonstrukcję zniszczonych podczas wojny XIV-wiecznych fresków nowogrodzkiego kremla. Dlatego tyle miejsca poświęca dziesięcioletniej Tani z Jakucka, która opowiedziała mu o codzienności życia mieszkańca Syberii.
*
Bronią reportera jest pytanie. O wszystko. O fakty i przyczyny. Kto, jak, kiedy, dlaczego, po co. Często na granicy naiwności. Dopiero analizując wszystkie otrzymane odpowiedzi — i te zgodne z prawdą, i te, które są kłamstwem — reporter może poznać rzeczywistość, którą ma opisać.
Ale jak tu pytać w Imperium, gdzie lata terroru sprawiły, że ludzie boją się pytań. Przyzwyczaili się, że pytania zadaje władza (czasem sam śledczy) i że od odpowiedzi zależy wiele (czasem życie). Lepiej nic nie wiedzieć, o nic nie pytać. (Z drugiej strony — zauważa Kapuściński — „cywilizacja, która nie zadaje pytań, która wyrzuca poza swój obręb cały —wyrażający się właśnie pytaniami — świat niepokoju, krytycyzmu i poszukiwań, jest cywilizacją stojącą w miejscu, sparaliżowaną, nieruchomą. I o to też ludziom z Kremla chodziło, ponieważ najłatwiej jest panować nad światem nieruchomym i niemym”).
Ale dobry reporter wie też, że nie zawsze można pytać. Czasem trzeba tylko słuchać. Gdy rozmówca ma za sobą tragedię — a w Imperium przeżyło ją wielu — trzeba to uszanować. Są takie rejony, gdzie zwyczajem jest okazywanie bólu — zatrzymanie się przy gruzińskiej kobiecie, która siedzi na ulicy z fotografią swojego zabitego w wojsku syna, i zadanie jej paru pytań będzie przyjęte z wdzięcznością. Ale gdzie indziej trzeba się ograniczyć do wysłuchania zwierzeń. Takie wyczucie też należy do reporterskiego instynktu i warsztatu.
*
Dodać trzeba, że można Rosję widzieć inaczej. Andrzej Drawicz, wybitny rusycysta, rozmawiając z nami dla „Tygodnika Powszechnego”, polemizuje z wizją Kapuścińskiego:
„Denerwuje mnie to podkreślanie rzekomej niezwykłości i odmienności Rosji. (...) W tym jest dużo pychy, a nawet niektórzy nasi intelektualiści, publicyści, dziennikarze zmierzają w tym kierunku i robią wszystko, by pokazać Rosję jako kraj dziwaczny, w ogóle do niczego niepodobny, irracjonalny — i im bardziej się uda im coś zagadkowego z tej Rosji wyciągnąć, tym czytelnik jest bardziej zafascynowany. Przykładem jest niestety dla mnie ostatnia książka Kapuścińskiego Imperium: jakieś rozjarzone powietrze, dziwy ludzkie i przyrodnicze... I nagle okazuje się, że wszyscy są niesłychanie racjonalni, tylko ta jedna, jedyna Rosja sterczy niczym Sfinks. Zacytuję złośliwą choć nieco obsceniczną replikę na słynne słowa Tiutczewa: »Umom Rossiji nie poniatʹ, a szynom obszyny izmieritʹ«, czyli nie można Rosji pojąć umysłem, a tylko można w nią uwierzyć. Na to współczesny poeta rosyjski Juz Aleszkowski, taki trochę cwaniacki, żartobliwy, odpowiada zdecydowanie: »Pora uże, jebiona matʹ, umom Rossiju ponimat«”.
*
Ludzie z Imperium odzwyczaili się od zadawania pytań. A gdy chodzi o odpowiedzi, to powstał bogaty zasób standardowych powiedzonek i zwrotów, które łączy jedno — wyrażają całą tamtejszą filozofię życia, tragiczną przeszłość, są świetnym komentarzem politycznym. Kapuściński cytuje: Co ma być, to będzie! Pożyjesz — zobaczysz! Wsiewo mira nie pierebiosz! Wszystko możliwe! Życie? Takie ono jest, i lepszego nie trzeba! Itd., itd. Majstersztyki.
Całą rzeczywistość Imperium na dobrą sprawę można by opisać, przytaczając tylko będące w użyciu zawołania i czastuszki. Tak jak wszystko o Imperium mówi odpowiedź, jaką dała reporterowi staruszka z Jakucka. — Jak się żyje? „Kak żywiom?... Dyszym!”.
*
Według Kapuścińskiego upadek ZSRR jest dopełnieniem jednego z najważniejszych procesów XX wieku — mentalnej i politycznej dekolonizacji. Łączy się także z innym zjawiskiem — słabnięcia autorytarnej formy rządów. Od Miltona Obote w Ugandzie i Ferdynanda Marcosa na Filipinach po Augusto Pinocheta w Chile.
Ale ciągle jeszcze stare się nie daje. Kapuściński wylicza pozostałości systemu: nomenklatura i biurokracja państwowa, gospodarcza, wojskowa i policyjna, olbrzymie armie, KGB i milicja, ciągle państwowy ciężki i średni przemysł (w tym kompleks zbrojeniowy), państwowa własność ziemi (nadal dominują kołchozy i sowchozy), nawyki myślowe, prawo. Aby to naprawić, trzeba lat. Tymczasem obóz demokratów został odsunięty na margines życia politycznego. Ster przejmują zwolennicy silnej (czytaj: autorytarnej) władzy. Społeczeństwo jest bierne i zobojętniałe.
Na terenach dawnego Imperium — przewiduje Kapuściński — będą dominować trzy procesy. Pierwszy to „walka między siłami integracji a dezintegracji. Nacjonalizm. Rosjanie będą chcieli utrzymać duże i silne państwo (...) mocarstwowe i imperialne, natomiast różne nierosyjskie mniejszości mogą coraz wyraźniej dążyć do własnych, autonomicznych, celów”. Drugi proces to wzrost zróżnicowania materialnego w społeczeństwie. Trzeci to „rozwój enklawowy” — powstawanie azylów dobrobytu, zachodniej jakości życia i pracy, miejsc doinwestowanych wśród starej, brudnej, sowieckiej rzeczywistości.
Wszystkie te trzy zjawiska niosą całą masę potencjalnych konfliktów. Kapuściński wierzy, że zostaną one rozwiązane. Przypomina, że historia dowodzi, iż wielkie społeczeństwa mają wielką siłę wewnętrzną, która pozwala im „podnieść się z najdotkliwszych porażek i wyjść z najcięższych kryzysów”. Mimo to kończy swą książkę o Imperium cytatem z Tołstoja: „Jedziemy Bóg wie dokąd i Bóg wie, co się z nami dzieje!”.
Książka jest ciekawym dopełnieniem do rozmowy z listopada 1991 —widać, że już naprawdę zniknął Gorbaczow i ZSRR.
Polskie problemy wynikające z ducha Rosji trwają, jak trwały.
czyli Trzeci Świat nie jest czarno-biały
— Spójrzmy na mapę Afryki: na ile kontynent ten jest dziś znany, a na ile jest białą plamą? Na ile nasza sytuacja jest podobna do stanu z XIX wieku: czy są miejsca i problemy, o których nic nie wiemy?
— Pod względem geograficznym kontynent jest już dobrze spenetrowany. Przełomowym momentem dla poznawania Afryki był koniec XIX wieku. Równocześnie był to początek wszystkich problemów, z którymi mamy do czynienia teraz, sto lat później. Obecny podział Afryki z granicami, jakie widzimy na mapie, został ustalony w 1885 roku na konferencji berlińskiej. Pięć ówczesnych mocarstw — Francja, Belgia, Anglia, Niemcy i Portugalia — podzieliło kontynent i ustanowiło własne strefy wpływów.
Włosi jeszcze pod koniec XIX wieku zaczęli szukać dla siebie miejsca w Afryce, próbować gdzieś się wcisnąć. Zajmują wybrzeże Morza Czerwonego od Assabu do Massana, które wkrótce stało się włoską kolonią Erytreą; dokonują zbrojnej inwazji na Etiopię, która wówczas była niepodległym krajem. Bo niepodległą Afryką były wtedy tylko trzy państwa: Liberia, Etiopia i Egipt. Potem Włochom udało się opanować część Fall of Africa, czyli Rowu Afrykańskiego. Utworzyli tam kolonię Somalię ze stolicą w Mogadiszu.
— Do tego czasu Somalia była w rękach brytyjskich...
— Tak, ale tylko jej północna część ze stolicą Hergeisa. Somalia właściwa, w koncepcji nacjonalistów somalijskich, składała się z pięciu prowincji: włoskiej, brytyjskiej, z Ogadenu, który wchodzi w skład Etiopii, a który Somalijczycy uważają za swój, z Dżibuti, która stanowiła wówczas kolonię francuską, a którą również Somalijczycy mieli za swoją, i z tzw. północno-wschodnich rejonów Kenii. Somalijczycy twierdzili, że to wszystko to ich ojczyzna.
Bo naród somalijski jest przede wszystkim narodem pasterzy. I faktycznie: to były tradycyjne pastwiska, na których plemiona somalijskie hodowały swe stada.
Cały ten podział Afryki był zresztą sztuczny. Jak widać na mapie, wiele granic jest wytyczonych za pomocą linijki. Dyplomaci europejscy, którzy zwykle wyznaczali granice, nie orientowali się, gdzie co jest. Przecież w Afryce były jeszcze wtedy obszary prawie niezbadane. Na przykład rejon Konga, czyli dzisiejszego Zairu (obecnie Republika Demokratyczna Konga — przyp. red.), był znany tylko wzdłuż rzeki Zair (obecnie ponownie Kongo — przyp. red.) dzięki wyprawom pojedynczych podróżników lub dziennikarzy. Rzekę Zair przepłynął i opisał wielki angielski dziewiętnastowieczny odkrywca Henry Morton Stanley. W miarę dobrze znane były tylko nadbrzeżne rejony Afryki, bo tam były centra handlu niewolnikami i płodami rolnymi.
Dziś sytuacja jest inna: praktycznie nie ma większych obszarów Afryki, które byłyby nieznane. Afryka jest poznana. Ale jest inny problem: są całe obszary Afryki, do których trudno dotrzeć, bo toczą się tam wojny domowe i trwają konflikty regionalne. Wiemy o tym, ale żadnych szczegółowych informacji już nie mamy. Druga trudność to komunikacja. Infrastruktura komunikacyjna Afryki jest słabiutka i do wielu miejsc ciągle trudno dotrzeć po prostu z przyczyn technicznych. Na przykład nie ma połączeń samolotowych między poszczególnymi krajami. Linie lotnicze nakierowane są ciągle na Europę. Byłe kolonie mają połączenia tylko z ekscentralami. To brzmi niewiarygodnie, ale gdy chciałem przedostać się do sąsiedniego państwa, musiałem lecieć do Europy i tam dopiero, w którejś ze stolic, mogłem złapać samolot do miejscowości, która była o 200 kilometrów od punktu wyjścia. Po prostu między nimi nie było żadnej komunikacji lotniczej ani lądowej, bo trwała wojna.
I w dalszym ciągu, jeśli spojrzycie na mapę sieci lotniczej Afryki, to zobaczycie większość lotów ułożoną tak, że leci się przez Europę. W Afryce komunikacja albo jest nieregularna i niepewna, albo w ogóle jej nie ma.
Równie fatalny jest stan dróg. W wielu miejscach drogi pochodzą jeszcze z czasów kolonialnych, a potem już nie były odnawiane. A przecież w klimacie tropikalnym, zwłaszcza w wilgotnym tropiku, niszczeją o wiele szybciej niż normalnie. Dlatego tak wiele dróg jest nieprzejezdnych, nawet w miastach. W takiej Kampali, stolicy Ugandy, po mieście nie da się jeździć, bo drogi są zrujnowane, z takimi dołami i dziurami, że samochód ledwie może się poruszać.
Ale cały czas trzeba pamiętać, że Afryka to 30 milionów kilometrów kwadratowych. To wielki kontynent, największy po Eurazji. Dlatego pojęcie Afryki zawsze trzeba precyzować i uwzględniać różne sytuacje. Bo na przykład w południowej Afryce są wspaniałe drogi, podobnie w części Maghrebu, gdzie kraje naftowe miały pieniądze, by zamówić wielkie firmy do budowy autostrad. Tak samo w Algierii i Maroku. Nie można zatem uogólniać tego terminu.
Właściwie trzeba mówić o trzech Afrykach.
Jest Afryka Północna, czyli Afryka Morza Śródziemnego; ciągnie się pasem wzdłuż tego akwenu, była pod silnym wpływem cywilizacji śródziemnomorskiej i ma ścisłe związki z historią Europy. Zaczyna się zaraz od północnej granicy Sahary i różni w zasadzie wszystkim — kolorem skóry, historią, językiem i religią — od pozostałej Afryki.
To właśnie tu kolonizacja rzymska rozwinęła się jeszcze przed narodzeniem Chrystusa. Potem ta część utrzymywała w średniowieczu silne związki handlowe ze starym kontynentem. Wreszcie: cała inwazja islamu na Półwysep Iberyjski szła właśnie wzdłuż wybrzeża Morza Śródziemnego.
To Afryka arabska i muzułmańska.
To w tej chwili największy problem dla Europy Zachodniej. Ludność Maghrebu, czyli Maroka, Algierii i Tunezji, masowo stara się dostać do Europy, zwłaszcza do Francji, Hiszpanii, Włoch i Niemiec. Niektórzy politolodzy twierdzą, że po wygaśnięciu konfrontacji komunizmu z demokracją tu właśnie — na tym trudnym pograniczu Europy i północnej Afryki, wzdłuż Morza Śródziemnego — będzie przebiegać główna linia zagrożeń dla przyszłej Europy. Oprócz emigracji widzą oni inne niebezpieczeństwa: terroryzm, przemyt narkotyków, fundamentalizm islamski.
To jedna Afryka i jej odmienne problemy.
Druga Afryka to tereny na południe od Sahary, czyli właściwa Czarna Afryka. Jej północna granica przebiega wzdłuż tzw. pasa Sahelu, który jest równocześnie pasem biedy. To idzie mniej więcej tak: Mauretania, Mali, Burkina Faso, północ Nigerii, Czad, Sudan. Właśnie w tym rejonie najwięcej ludności cierpi teraz z powodu suszy i głodu. Sahel dochodzi tu do granicy Morza Czerwonego. To są kraje pustynne. W dodatku jednym z długofalowych dramatów Afryki jest rozszerzanie się Sahary.
Sahara, która prawdopodobnie w przeszłości była po prostu zieloną krainą, od tysięcy lat wysycha. Więcej: ten proces nabiera przyspieszenia w ostatnich dziesięcioleciach. W rezultacie następuje zakłócenie równowagi biofizycznej, jaka się wytworzyła między niewielką liczbą plemion koczowniczych a małą liczbą oaz. Tu życie jest możliwe tylko w oazach, a życie w oazach zależy od wody.
Kolejnym wielkim dramatem Afryki jest właśnie ubytek wody pitnej, słodkiej, i ubytek opału, czyli drzew. Następuje upustynnienie Afryki i jej deforystacja. 80 procent ludności Afryki jako opału używa drewna, a wiele krajów je eksportuje. Na wielką skalę wycina się więc lasy i drzew ubywa, to zaś powoduje erozję gleby, bo to drzewa zatrzymują wilgoć. I to są dwa procesy, które się z sobą łączą: ubywa drzew, rozszerza się pustynia i ubywa pitnej wody.
Wreszcie dramat trzeci to straszny przyrost ludności.
To dobrze widać w Somalii. Nieprawdziwie zresztą prezentowanej w mediach, ponieważ nie mówi się, o co tam naprawdę chodzi. A jedną z przyczyn somalijskiego dramatu jest po prostu brak wody. Somalia ma ogromny przyrost ludności, a nie ma co pić i nie ma czym uprawiać ziemi tam, gdzie się cokolwiek uprawia. To jest właśnie ta sytuacja bez wyjścia.
Wyjściem praktycznym dla ludów tropikalnych będzie dopiero wynalezienie taniej technologii odsalania wód oceanicznych. Takie fabryki odsalające zbudowano na przykład w krajach Bliskiego Wschodu: Kuwejcie czy Zjednoczonych Emiratach Arabskich. Problem w tym, że są szalenie drogie, a państwa Czarnej Afryki nie mają takich pieniędzy. Dopóki się więc nie wymyśli taniego systemu odsalania wód słonych, wód oceanów i mórz, dopóty ten dramat będzie trwał. A nawet się pogłębiał, gdyż woda, która już dziś jest w głębszych pokładach ziemi, schodzi coraz niżej i jej wydobycie jest coraz bardziej kosztowne.
Częścią tej Afryki jest Afryka tropikalna: teren zielony, dżungle, zwłaszcza wielka dżungla Zairu. A Republika Centralnej Afryki jest pograniczem. Część północna będzie sucha tak, jak część Czadu, a południowa, czyli Republika Środkowoafrykańska ze stolicą Bangi, to Afryka tropikalna, przechodząca w rodzaj suchego buszu. To już jest inny typ Afryki.
Specyfika Republiki Południowej Afryki wynika z tego, że to jest jedyny kraj na całym kontynencie zamieszkany przez biały naród, tzn. Afrykanerów. O ile wszędzie biali byli osadnikami, przedstawicielami administracji centralnej, swoją ojczyznę mieli poza Afryką, to tu mamy jedyny przypadek, kiedy biały naród ma ojczyznę tylko na tym kontynencie. To właśnie Afrykanerzy. Stanowią połowę białej ludności w Południowej Afryce, druga połowa to Anglicy, Holendrzy itd. Problem Południowej Afryki polega na tym, że ten naród nie ma gdzie emigrować, bo to jest jego ojczyzna.
Niepodległe Suazi i Lesoto były i są praktycznie ograniczone przez RPA, ale równocześnie są w stu procentach krajami afrykańskimi. To właściwie czarne enklawy, i to z ich wzoru zrodził się pomysł bantustanów. Obecnie na tamtym terenie jest dziesięć takich organizmów politycznych. Te wyłączone regiony, rodzaj samodzielnych jednostek administracyjnych, były po prostu rezerwuarem taniej siły roboczej dla przemysłu Południowej Afryki.
Jeśli mówimy dziś o Afryce, o jej wielkich problemach, to w zasadzie chodzi o tę Afrykę tropikalną, centralną, na południe od Sahary. To Afryka, która ma specyficzną historię, a z językowego i z kulturowego punktu widzenia jest Afryką zamieszkaną przez plemiona zaliczane do ludów Bantu.
Obraz Afryki z punktu widzenia językowego też jest szalenie skomplikowany. W Afryce mówi się ponad dwoma tysiącami języków, upraszczając sprawę, można zredukować tę liczbę do tysiąca. I dalej: można wymienić ponad 50 języków, którymi mówi co najmniej milion ludzi. Ale tych języków, którymi mówi nieco mniej niż milion, jest też ponad 50. To powoduje szalone problemy komunikacyjne. W Afryce były — i ciągle są! — plemiona, które wymierały z powodu głodu czy chorób, a z nimi umierał język, bo nikt nie zdążył już go zapisać. Pamiętam pogranicze północnej Kenii i Etiopii, tam żyły takie niewielkie, kilkuosobowe plemiona, które wymarły na skutek epidemii, a wraz z nimi wymarł ich język. To jest kontynent ginących języków.
— A czy powstają nowe języki?
— Nie, nie ma takiego zjawiska. Tyle że pomiędzy językoznawcami trwa ciągle spór, w jaki sposób powstaje język. Wielu zwolenników ma teoria, że język wymyślają dzieci, lecz nie jest ona udowodniona. Nie można więc właściwie podać żadnego przykładu narodzin nowego języka, częste są natomiast przypadki — ba, to postępujący proces — zanikania języka.
— Ważny w tym kontekście może być inny podział Afryki — ze względu na wpływy postkolonialne. Wpływy mocarstw europejskich. Czy można stwierdzić, że powstaje część Afryki, w której język angielski zmieszany z językami miejscowymi staje się językiem tubylców?
— Tak, istnieje taka zależność. Przede wszystkim Afryka Północna mówi po arabsku. Język arabski jest językiem uniwersalnym. Różni się dialektami, ale wszyscy się dogadują. To jest jeden język Afryki Północnej i to jest jeden z oficjalnych języków Organizacji Ligi Arabskiej. Druga wielka grupa to języki francuskie. Francuskojęzyczna jest w większości Afryka Saharyjska. Afryka Wschodnia jest zaś anglojęzyczna. Wreszcie czwarta wielka Afryka to jest Afryka portugalska, luzytanojęzyczna. To Angola, Mozambik, Gwinea, Wyspy Kanaryjskie.
— A ślady niemieckiego?
— Są, ale niewielkie. Może w Namibii, może w części Afryki Wschodniej, bo tam też Niemcy mieli kolonie. Ale to już zamarło. Czarnych mówiących po niemiecku nie ma.
— W jakim stopniu te główne języki rzeczywiście organizują życie ludności?
— Na spotkaniach Organizacji Jedności Afrykańskiej mówi się po angielsku, francusku albo portugalsku. Ponadto można się tymi językami porozumieć z szarymi obywatelami, bo w każdej większej wiosce ktoś będzie mówił po angielsku, francusku czy portugalsku. Albo nauczyciel, albo misjonarz, albo jakiś robotnik, który gdzieś pracował, nauczył się i wrócił do swojej wioski. To może być porozumienie na prymitywnym poziomie, ale zawsze. Z tym że na skutek olbrzymiego przyrostu ludności, za którym nie nadąża między innymi oświata, coraz mniej ludzi mówi tymi europejskimi językami. Ich ekspansja jest niemożliwa, bo masa dzieci nie ma po prostu dostępu do szkoły, żadnej szkoły.
— A czy nie ma takich państw czy terytoriów, na których dawny język kolonialny pełniłby taką rolę, jak kiedyś angielski w Stanach? W gruncie rzeczy wypierając języki rodzime i stając się językiem rodzinnym?
— Nie, bo nie ma środków na naukę tego języka. Ponadto w każdym z tych krajów żyje wiele plemion, a tendencja była taka, zwłaszcza w okresie, kiedy Afryka uzyskiwała formalną niepodległość, żeby każde państwo miało swój język. To było ambicją tych plemion. Kiedy w 1962 roku byłem w Zambii, to dziennik radiowy był powtarzany w dwudziestu kilku językach! Podobne historie spotykało się w całej Afryce. Takie samo zjawisko mamy dziś w byłym ZSRR: dzieci nie chcą się uczyć rosyjskiego, tylko armeńskiego czy gruzińskiego.
Potem ta tendencja zaczęła słabnąć. A dzisiaj jest inny problem — masa dzieci, które już nie mają dostępu do szkół.
Jednym z wielkich dramatów Afryki jest olbrzymi przyrost naturalny w ostatnich dziesięcioleciach. Afryka jest kontynentem o najwyższym przyroście ludności na świecie. W 1992 roku było nas na świecie 5,3 miliarda. Ale stopa przyrostu jest rozłożona nierównomiernie. W krajach rozwiniętych 0,5 procent rocznie, ale na terenach słabo rozwiniętych, a więc i w Afryce, sięga 2,8 procent. A jak to wygląda w samej Afryce? Otóż na początku XX stulecia, w 1922 roku, ludność Afryki liczyła 180 milionów. W 1950 roku, kiedy zaczął się ruch ku niepodległości, na kontynencie żyło 200 milionów ludzi. A zatem w ciągu prawie trzydziestu lat przybyło zaledwie 20 milionów.
Pamiętam tę Afrykę, kiedy liczyła 230 milionów — to był rok 1960, słynny rok Afryki, kiedy 17 państw uzyskało niepodległość. A trzydzieści lat później, w 1990 roku, ludność Afryki wynosi 650 milionów. W ciągu trzydziestu lat przybywa 420 milionów ludzi!
Przyrost ludności jest tam więc blisko sześć razy wyższy niż na przykład w Europie. Co roku na każdego nowo narodzonego Europejczyka przypada sześciu Afrykańczyków! To wywołuje mnóstwo problemów.
Według szacunków Instytutu Demograficznego ONZ przy utrzymaniu obecnego tempa przyrostu około roku 2000, a więc zaledwie za siedem lat, w Afryce będzie żyło 900 milionów ludzi. A to tempo się utrzyma, bo nic nie wskazuje na to, żeby się mogło zmniejszyć.
Porównajmy: weźmy 1960 rok w Polsce, było nas około 32 milionów. Trzydzieści lat później, w 1990 roku, jest nas 38 milionów, a według tempa afrykańskiego powinno być 100 milionów! Wyobraźmy sobie Polskę, w której jest 100 milionów ludzi, tzn. Kraków ma dwa miliony ludzi, Warszawa ma sześć milionów itd. Liczba kłopotów — a przecież żyjemy jednak w dość zamożnym społeczeństwie — byłaby niewyobrażalna!
W Afryce w tej chwili, w 1993 roku, żyje 12 procent ludności świata. Ale przy zachowaniu obecnych trendów ta liczba w roku 2025, a więc za waszego życia, wzrośnie do 20 procent, czyli co piąty żyjący na Ziemi będzie mieszkańcem Afryki.
Afryka ma najwyższy bezwzględny, to znaczy nieuwzględniający śmiertelności, przyrost naturalny w świecie — 6,2 procent. Dla porównania: w Szwecji czy Włoszech wynosi on 1,6 procent, czyli jest pięciokrotnie niższy.
— Czy równocześnie z tak dużą rozrodczością zachodzi charakterystyczne dla zachodniej cywilizacji zjawisko przedłużania długości życia?
— W Afryce jest trend przeciwny — średnia życia jest coraz niższa. Przeciętna długość życia w większości krajów nie przekracza tam 50 lat. W siedmiu najbardziej rozwiniętych państwach świata długość życia mężczyzny sięga w tej chwili 75, a kobiety 80 lat, czyli kobieta w Europie Zachodniej żyje o 30 lat dłużej od przeciętnego Afrykańczyka.
Dlaczego? Bo od 1970 roku Afryka nieustannie biednieje, tzn. spada dochód na głowę mieszkańca. W roku 1990 był o 20 procent niższy niż w roku 1980, a była to już kolejna, druga dekada spadku.
Ludność Afryki coraz bardziej ubożeje i coraz liczniej wchodzi w kategorię tego, co w oficjalnym języku demograficznym ONZ nazywa się extreme poverty, czyli zupełna nędza. To kategoria ludzi po prostu wegetujących. W tej chwili ogromna liczba ludzi na świecie żyje na pograniczu świata roślinnego: to znaczy, jak dostanie pokarm, to zje i żyje, a jak nie dostanie, to umiera; nie jest w stanie absolutnie nic wyprodukować. W takiej sytuacji w roku 1970 było 46 procent ludności Afryki, czyli około 166 milionów, a w 1985 roku (bo z tego okresu są ostatnie dane) głodowały tam stale (używa się pojęcia „codzienne głodowanie”) 283 miliony ludzi. Ponieważ ta tendencja się utrzymuje, możemy spokojnie przyjąć, że obecnie w Afryce jest ponad 300 milionów ludzi umierających z głodu. To jest ta skala. Planowana na rok 1993 amerykańska operacja w Somalii „Przywrócić nadzieję”, która ma przynieść ratunek głodującym Somalijczykom, może zapewnić, w najlepszym razie, krótkotrwałe wyżywienie milionowi ludzi. To jest około 1/300 spośród głodujących! I to, powtarzam, przez krótki okres.
Co gorsza, te 300 milionów ludzi nie potrafi już żyć dzisiaj inaczej niż tylko z otrzymywanej pomocy. Dlaczego? Jaka jest ciemna strona pomocy? Taka, że to błędne koło. Głód rozprzestrzenia się z powodu postępującej suszy i braku wody oraz przyrostu ludności, który jest tak duży, że wyklucza możliwość wyżywienia tych ludzi. Ale równocześnie przyrost naturalny rośnie wraz ze wzrostem liczby głodujących. Jest takie prawo, które kiedyś ustalił znany socjolog brazylijski José de Castro w książce Geografia głodu (1954): że największy przyrost ludności następuje albo w warunkach superdobrobytu, albo supernędzy. Pierwszy przykład to Stany Zjednoczone, gdzie bogate rodziny mają po pięcioro dzieci, niańki, pałace, baseny itd. Stać ich na dzieci. Drugim przykładem może być Afryka.
Według Castro symbolem biedy jest duży przyrost ludności. Twierdzi on, że jest to instynktowna samoobrona gatunku. Kobieta może rodzić przez cały okres płodności, czyli powiedzmy od 14 do 50 roku życia. I jeśli w tym czasie urodzi 20 dzieci, to choć 15 z nich umrze w tych ciężkich warunkach, ale jednak pięcioro przeżyje. W każdym razie jest większa szansa na przedłużenie gatunku, niż gdyby urodziła jedno. I tak właśnie, mimo nędzy, nakręca się przyrost ludności.
To się w Afryce potwierdza, widzimy całą serię takich sprzężeń zwrotnych. Z jednej strony wzrasta bieda, ponieważ jest wysoki przyrost ludności, z drugiej — jest wysoki przyrost ludności, ponieważ jest bieda. Jest coraz mniej wody, bo coraz więcej ludzi chce pić wodę itd. Wpadamy w zamknięty krąg przeklętych problemów. Nikt nie wie, jak z tego wybrnąć, i jedyna metoda przeciwdziałania to operacje typu amerykańskiego, ale one niewiele rzeczywiście pomagają. Pewne wysiłki podejmują też międzynarodowe organizacje do spraw uchodźców, dzieci, zdrowia itd., czy misjonarze.
Dlaczego tak trudno wyjść z tego zaklętego kręgu? Dlatego, że wskutek suszy i braku wody oraz przyrostu ludności masy ludzi ze wsi ruszyły do miast. Migracja do miast jest problemem, bo skrajne ubóstwo dotyczy przede wszystkim ludności wiejskiej, która teraz, chcąc przetrwać, rusza do miast.
Nędza Afryki, a dokładnie — nędza Trzeciego Świata, to jedna z przyczyn lewicowej wrażliwości Kapuścińskiego i jego konsekwentnej otwartości wobec Słabszego.
„Dziś nie ma lewicy ani prawicy, są tylko ludzie o mentalności otwartej, liberalnej, chłonnej, zwróconej w przyszłość, oraz ludzie o mentalności zamkniętej, sekciarskiej, ciasnej, zwróconej w przeszłość” — przekonywał już w XXI wieku.
Ale jeszcze w połowie minionego stulecia kategoria „lewicy” była żywa, i to nie tylko dlatego, że dla propagandy PRL stanowiła kryterium podziału świata na dwa bloki polityczno-wojskowe. Była ważna również dla wielu uczciwych ludzi.
RK nigdy nie krył, że w dzieciństwie poczuł, co to bieda, głód, zimno, brak butów, poniżenie. Nie krył też, że wojna z całym swoim okrucieństwem była dla niego głównym punktem odniesienia jeszcze długo po 1945 roku. Mógł więc postrzegać wtedy — jak wielu innych — komunizm przede wszystkim jako siłę, która pokonała nazizm, a nie jako równie totalitarny system. Sam tłumaczył, że jego ZMP-owskie zaangażowanie wzięło się również z braku tradycji, wiedzy („a te trochę wykształcenia zdobyliśmy na stalinowskich podręcznikach”), doświadczeń, młodzieńczego zapału i naiwności.
Z drugiej strony to jego reportaż o Nowej Hucie, który w zamierzeniu kierownictwa „Sztandaru Młodych” miał być odpowiedzią na głośny demaskatorski Poemat dla dorosłych Adama Ważyka, wywołał wielką awanturę z udziałem samego Jakuba Bermana, najbardziej złowrogiej wówczas postaci w obozie władzy. Kapuściński przedstawił bowiem sztandarową budowę socjalizmu w jeszcze czarniejszych barwach — i w bardziej przejmującym stylu — niż zrobił to Ważyk. Zwrócił uwagę nie tylko na wyzyskiwanie robotników, ale też na pogardę, z jaką traktował ich nadzór. Więcej: pisał o zakłamaniu partyjnych aktywistów, ale też o mentalności mieszkańców tego modelowego miasta PRL i ich demoralizacji. W ustroju, który głosił, że to właśnie klasa pracująca jest jego przewodnią siłą, tekst miał więc podwójnie druzgocącą wymowę. A był przecież dopiero wrzesień 1955 roku, więc o „błędach i wypaczeniach stalinizmu” mówiło się wciąż tylko półgłosem, a postulaty reformy socjalizmu i „odwilży” traktowano jako wręcz rewolucyjne.
Dopiero rok później, po buncie robotników Poznania, wypuszczeniu z więzienia prymasa Wyszyńskiego i październikowym plenum partii, tekst Kapuścińskiego został nagle uznany za jeden z symboli „odwilży”.
Tyle że wcale nie musiało to oznaczać wyłącznie splendorów. Przeciwnie.
Niektórzy sugerują że naciskane przez partyjnych zwierzchników redakcyjne szefostwo tylko dlatego w 1956 roku wysłało młodego reportera w świat, by przestał zajmować się niewygodnymi tematami krajowymi. Nie znał przecież języków, nie zajmował się wcześniej sprawami międzynarodowymi, a o Azji nie wiedział więcej, niż nauczył się w szkole i na studiach. Nadto korespondencje z Indii mogły interesować wtedy nader wąską grupę czytelników — wprawdzie region ten nawiedziła właśnie ogromna powódź, miliony ludzi pozbawionych zostało domów i walczyło o przeżycie, ale przecież tak naprawdę nawet w Europie mało kto o tym wiedział i mało kogo to zajmowało. W Polsce na dodatek czołówki gazet zajmowały przełomowe wydarzenia krajowe — i nimi siłą rzeczy pasjonowała się większość odbiorców. Lecz właśnie z tego powodu dziennikarz typu Kapuścińskiego — ze swoim podejściem do pojedynczego człowieka, wrażliwością na krzywdę i biedę oraz wiarą w najszczytniejsze lewicowe ideały, ale też dociekliwością i buntowniczością— mógł na miejscu sprawiać szczególne kłopoty władzy i naczelnym.
Nie bez powodu też „Polityce”, uchodzącej wówczas za oręż reformistycznie nastawionej partyjnej inteligencji, zdarzało się otwierać numer nie tekstami publicystycznymi, lecz właśnie reportażem Kapuścińskiego. Tak było choćby z tekstem Wydma. Jak mówi znakomita reportażystka Małgorzata Szejnert: „To mnie zdziwiło. Przeczytałam do końca, a potem jeszcze parę razy. I wiesz, nauczyłam się go na pamięć. Do dziś pamiętam pierwsze zdanie: »Wydmę odkrył Trofim«. Dla mnie to był wstrząs. Spontaniczne, żywe, obrazowe, ważne mimo pozornej lekkości, źródlane, kryształowe. Dotąd wszystko było wyznaczone: jaki stosunek mieć do kogo, co słuszne, co niesłuszne. Wszystko trzeba było odważać i obwąchiwać. A Kapuściński nic nie wąchał, tylko od razu utożsamił się z jakimś Trofimem — pegeerowskim biedakiem w brudnych szmatach. Otworzył mi oczy, że można pisać, jak się chce. W tym czasie. Od razu chciałam wiedzieć, jak wygląda autor”. Nie mówiąc o tym, że Wydmę można było odczytać jako samoorganizowanie się ludzi dotąd poniżanych i spychanych na społeczny margines wbrew biurokratycznemu bezwładowi i władzy.
Recenzenci już wtedy zauważali, że w tekstach dla „Polityki” Kapuściński podejmuje kwestie pomijane przez tych dziennikarzy, którzy jedynie „zachłystują się tempem socjalistycznych przemian”.
*
A potem przecież zawodowy los rzucił go w najbiedniejsze wówczas regiony świata, jakimi były Indie, Afryka czy Ameryka Południowa.
Oczywiście, ciepłe reportaże o marksizujących „ojcach założycielach” niepodległej Afryki i krytyczne opisy prawicowych dyktatur w Ameryce Południowej niektórzy mogą uznać za współbrzmiące z obowiązującym tonem ówczesnej propagandy PRL.
Rzecz w tym, że afrykańscy liderzy faktycznie łączyli wówczas zwykle idee niepodległościowe z lewicowymi, a Stany Zjednoczone nie przebierały wtedy w środkach i sojusznikach, by utrzymać wpływy na sąsiednim kontynencie — na co zresztą dziś znajduje się coraz więcej dowodów.
*
Najlepszym jednak świadectwem jego ideowej wrażliwości jest głośny tekst o strajkach Sierpnia 1980.
To on pierwszy zdefiniował ten protest jako „dramatyczne zmaganie o swoje prawa i Święto Wyprostowanych Ramion, Podniesionych Głów”.
Bo za kluczową dla całego Sierpnia uznał historię grupy pięciu kobiet z miejscowej spółdzielni rzemieślniczej, które przyszły do lokalu Komitetu Strajkowego stoczni gdyńskiej, by przyłączyć się do strajku. „Byłem świadkiem tej sceny. (...) Nie chciały podwyżek, nie domagały się nowego przedszkola. One zdecydowały się strajkować przeciw swojemu prezesowi, który był chamem. Wszelkie próby nauczenia go grzeczności i szacunku do nich — kobiet i matek — kończyły się fatalnie, kończyły się szykanami i prześladowaniami. Wszelkie odwołania do wyższych czynników nie przyniosły nic — prezes był dobry, ponieważ zapewniał wykonanie planu. A one dłużej nie mogą tego znieść. One przecież mają swoją godność. Wobec doniosłości postulatów stoczniowych motyw strajku tych pięciu kobiet zdawał się drugorzędny. Ileż u nas rozjuszonego chamstwa! Ale młodzi stoczniowcy, którzy wysłuchiwali tej skargi, odnieśli się do niej z największą powagą. Oni też walczyli przeciw rozpanoszeniu biurokracji, przeciw pogardzie, przeciw »róbcie, a nie gadajcie«, przeciw nieruchomej i obojętnej twarzy w okienku, która mówi »nie!«. Kto stara się sprowadzić ruch Wybrzeża do spraw płacowo-bytowych, ten niczego nie zrozumiał. Bowiem naczelnym motywem tych wystąpień była godność człowieka, było dążenie do stworzenia nowych stosunków między ludźmi, w każdym miejscu i na wszystkich szczeblach, była zasada wzajemnego szacunku obowiązująca każdego bez wyjątku, zasada, według której podwładny jest jednocześnie partnerem”.
Zauważył też: „W trakcie wspomnianej rozmowy jedna z kobiet powiedziała: »Czy ten nasz prezes nie mógłby także być człowiekiem?«. Dla nich chamstwo było jakąś obcą i zniewalającą naleciałością w naszej kulturze, w której tradycji, owszem, istniała szlachecka wyższość, ale nie rozmyślne upodlenie, nie ordynarność, perfidna szykana, brutalna wzgarda objawiana słabszemu. Te zachowania robotnicy Wybrzeża postawili pod pręgierz, nadając naszemu patriotyzmowi ten nowy walor: być patriotą — to znaczy szanować godność drugiego człowieka”. Tym spostrzeżeniem nawiązywał do najlepszych tradycji polskiej lewicy.
Podkreślał nadto, że „na Wybrzeżu robotnicy rozbili pokutujący w oficjalnych gabinetach i elitarnych salonach stereotyp robola”. Jak pisał: „Robol nie dyskutuje — wykonuje plan. Jeżeli chce się, żeby robol wydał głos, to tylko po to, aby przyrzekł i zapewnił. Robola obchodzi tylko jedno — ile zarobi. Kiedy wychodzi z zakładu, wynosi w kieszeniach śrubki, linki i narzędzia. Gdyby nie dyrekcja, robole rozkradliby cały zakład. Potem stoją pod budkami z piwem. Potem śpią. Rano jadąc pociągiem do pracy grają w karty. Po przyjściu do zakładu ustawiają się w kolejkę do lekarza i biorą zwolnienie. Ciężkie to życie kierować robolami. Nie ma z nimi o czym rozmawiać”.
Uzmysławiał wszystkim — ale i ostrzegał władze — że „na Wybrzeżu, a potem w całym kraju, wyłoniło się nowe pokolenie robotników — myślących, inteligentnych, świadomych swojego miejsca w społeczeństwie i —co najważniejsze — zdecydowanych wyciągnąć wszystkie konsekwencje z faktu, że w myśl ideowych założeń ustroju ich klasie przyznaje się wiodącą rolę w społeczeństwie”. Nie krył zresztą podziwu dla woli wytrwania, twardości, solidarności protestujących i samego strajku jako formy sprzeciwu.
Dostrzegł wreszcie, że na Wybrzeżu rozegrała się również batalia o język, „o przywrócenie słowom jednoznacznego sensu, oczyszczenie z frazesów i bredni, a więc powrót do prostego tak-tak, nie-nie”.
l już wtedy miał świadomość, że Sierpień to rewolucja i że „cokolwiek jeszcze się stanie, od lata 1980 żyjemy już w innej Polsce”. Podkreślał, że inność ta „polega na tym, że robotnicy przemówili — w sprawach najbardziej zasadniczych — swoim głosem. I że są zdecydowani nadal zabierać głos”.
*
Adam Michnik wspomina, że przed paru laty, będąc z Kapuścińskim i księdzem Józefem Tischnerem, gościem letniego seminarium na Uniwersytecie w San Sebastian, zapytał go, kiedy właściwie zmienił swój stosunek do komunizmu? „Przecież w młodości wierzyłeś w komunizm...”. Kapuściński miał zastanowić się chwilę i powiedzieć, że decydujący był rok 1956. „Ale zawsze byłem i pozostałem po stronie biednych i wykluczonych” — dodał jednak od razu.
Faktycznie: w swoich wykładach i analizach poświęconych problemom, przed jakimi stoi świat XXI wieku, nieustannie podnosił kwestię rozwarstwienia społeczeństw, spychania wielkich grup ludzi na margines czy wreszcie wciąż potwornej biedy. Lubił przytaczać druzgocące statystyki o rażącej dysproporcji majątku znajdującego się w rękach nielicznej grupki najbogatszych ludzi świata a stanem posiadania olbrzymiej większości mieszkańców planety. Lubił też podawać obrazowy przykład setek niebywale drogich, a nigdy nieużywanych jachtów zacumowanych w porcie w Neapolu, które zobaczył tuż po powrocie z najuboższych regionów Afryki, gdzie w oczy biła z kolei niebywała bieda.
Co jednak ważne: pytany, jak zlikwidować te dysproporcje, dowodził, że bogaci sami — z poczucia odpowiedzialności za świat, ale i we własnym interesie — powinni podzielić się częścią posiadanych zasobów i to na zasadzie: lepiej dać wędkę niż rybę. Nigdy natomiast nie sugerował, że sposobem jest odgórna, dokonana przy pomocy narzędzi państwa, urawniłowka wedle hasła: zabierzmy bogatym, oddajmy biednym. Absurd tej metody znał bowiem właśnie z czasów własnej lekcji komunizmu.
Czy jednak Afrykanie w dużej mierze nie są sami sobie winni? Albo czy raczej nie jest temu winny odgórnie wprowadzany u nich socjalizm.
Pytamy i o to...
— Ale przecież na wsi powinno być łatwiej zdobyć jedzenie? Tam powinno być lepiej!
— Nie. Bo afrykańskich chłopów zniszczyła biurokracja. Korzyści z uzyskania niepodległości wyciągają elity miejskie: inteligencja, biurokracja, armia itd., te wszystkie siły postkolonialne. Dla własnego dobra wprowadziły politykę cen, polegającą na tym, że żywność jest stosunkowo tania. Miasto niszczy wieś, nie dając chłopu odpowiednich pieniędzy za żywność. Chłop, który chce sprzedać wiązkę bananów, musi ją przenieść wiele kilometrów na plecach, a dostanie za to pięć centów. Żołnierz kupi to za pięć centów, czyli za darmo wręcz, kosztem chłopa. Krótkowzroczna polityka elit rządowych w Afryce spowodowała zniszczenie wsi.
Dlatego zrujnowana ludność wiejska zaczęła migrować do miast, które zaczęły się pauperyzować. One i wcześniej były małe i ubogie, były to przecież miasta służące głównie administracji kolonialnej, ale teraz dodatkowo napłynęła ta masa biedoty. I nawet nie tyle weszła do miast, ile stworzyła wokół nich takie pierścienie nędzy. Powstały slumsy. Jak będziecie w Afryce, od razu rzuci się wam to w oczy.
Wygnani ze wsi przez suszę i głód ludzie otaczają miasta i czekają na pomoc. Bo mogą już żyć tylko z tego, co dostaną. Następuje kompletne oderwanie od ziemi, jeżeli to byli rolnicy bądź — jeżeli to byli pasterze — od pastwisk i stad, bo bydło wyzdychało. Oni już nie mają gdzie wrócić. Są już bezproduktywną masą ludzką, wielomilionową masą, która może żyć tylko z pomocy. Na zawsze będą niczym w sensie produktywności, dlatego że dla nich już nie ma powrotu. Bo woda już nie wróci do tych wiosek, stad już nie będzie, bo wyschły pastwiska. Tworzą więc tę 300-milionową masę, która nie ma się gdzie podziać i która liczy tylko na pomoc międzynarodową.
To jest ten straszny problem, ten wielki dramat i obciążenie nie tylko Afryki, ale całego Trzeciego Świata. Że człowiek, zwykle rolnik bądź pasterz, został oderwany od swego źródła dochodu. To po pierwsze. A po drugie, został oderwany od swojej pracy. W zeszłym roku zwiedzałem obozy uchodźców na granicy Somalii, południowego Sudanu i Etiopii i widziałem obóz, gdzie było 200 tysięcy ludzi, na ogół w wieku produkcyjnym. Bezczynnych. Oni nic nie robili i nic nie będą robić. A to jest ledwie jeden z wielu obozów.
— I im się dostarcza tylko żywność...
— Do tego obozu dzień w dzień przyjeżdżało 80 cystern Mercedesa z wodą. Codziennie przez 100 kilometrów bezdroży pustyni! To było sponsorowane przez międzynarodową organizację pomocy dla uchodźców. Mercedes to dobre auto, więc ten transport funkcjonował. Ale i tak przydział tej wody wynosił trzy litry. Na wszystko w tym tropikalnym, straszliwym upale: na picie, mycie, gotowanie, pranie. Na wszystko trzy litry wody na dobę! A jeżeli zdarzy się, że parę ciężarówek nie dojedzie, to przydział będzie jeszcze mniejszy, dwa litry albo litr. Każdy z uchodźców dostaje taki mały kanisterek. Leżą tak rzędami i czekają na tę wodę. Jak wjeżdżają cysterny, to podniecenie wzrasta, wszyscy się rzucają do kolejek. Ale porządek panuje świetny, pilnują go starcy, wszyscy się ustawiają, tam są bardzo silne więzi dyscypliny plemiennej.
Co znaczy starcy? Jak kiedyś chciałem spotkać się z radą starców i spytałem, kto tu jest najstarszy, to okazało się, że on miał 32 lata. To był już starzec! W tamtejszych warunkach żyje się krótko, połowa ludności umiera tam przed 20 rokiem życia!
Ci ludzie z obozów nigdzie nie wrócą, bo gdzie? Po pierwsze nie pójdą z powrotem do Somalii, bo tam jest wojna, drogi są zaminowane. Według ekspertów na tamtejszych szlakach pustynnych — bo to nie są drogi, tylko szlaki od studni do studni, znane wyłącznie pasterzom — założonych jest milion min. Ale załóżmy nawet, że któryś z nich zaryzykuje. Ale dokąd ten człowiek ma wrócić? Jego styl życia był taki: miał stado wielbłądów czy owiec i chodził z nim po pustyni w poszukiwaniu wody i pastwisk. Teraz całe bydło padło, a on nie ma za co kupić nowych wielbłądów. Jako pasterz stracił więc rację bytu, podstawę egzystencji, sens życia. To samo, jeżeli był rolnikiem. Teoretycznie może wrócić, ale co będzie robił? Co posieje w tej ziemi, czym ją uprawi i zaorze? Nie ma narzędzi, ziarna, ale przede wszystkim nie ma wody.
Bo na czym polega tam walka? Gdy pojechałem tam w czasie pierwszego konfliktu Etiopii z Somalią w 1963 roku, to wojna sprowadzała się do zatruwania sobie studni. Na pustyni wystarczy przeciwnikowi zatruć wodę. I on musi się wynieść, nie może już tam żyć.
Dla tych uchodźców nie ma już powrotu do normalnego, produktywnego życia. Oni stają się bezproduktywnymi istotami ludzkimi, które czekają na pomoc. Taka nędza i wegetacja wywołuje też inne tragiczne skutki. Trwające wiele lat wycieńczenie organizmu powoduje stopniowy zanik zdolności kojarzenia. Zanik myślenia. To się przenosi na dzieci. One już się rodzą upośledzone. To jest jedna z przyczyn zjawiska, które tak trudno zrozumieć: że głodująca przez dłuższy czas masa ludzi nigdy się nie buntuje. Że są całkowicie bierni, apatyczni. Paradoks tej sytuacji polega na tym, że obok znajduje się rynek, na którym jest żywność. A ten tłum nie próbuje jej nawet tknąć, bo już nie kojarzy.
Masa ludzi głodująca tak długo traci wszelką inicjatywę, a nawet instynkt samozachowawczy, już tylko biernie oczekuje na koniec. To się od razu rzuca w oczy, jak wejdzie się do takiego obozu, ten tłum permanentnie głodnych ludzi jest całkowicie apatyczny. Oni coś tam próbują zjeść, coś tam dostać, ale są bierni. Jak dostanie, to zje, jak nie dostanie, to nie zje.
Na tym kontynencie, tak strasznie głodującym, nie ma buntów głodowych! Były różne wojny plemienne, polityczne, nie było natomiast buntów głodowych.
— Czy nie jest jednak tak, że Afryka zawsze była taka biedna, że zawsze była taka głodująca?
— Przecież Afryka jeszcze na początku lat 60. była eksporterem żywności: kawy, kakao, prosa, różnego typu zbóż i, przede wszystkim, mięsa, zwłaszcza wołowiny i baraniny. Dopiero dziesięć lat później, w latach 70., Afryka zaczęła przechodzić na pozycję importera żywności. Właśnie z tych powodów, o których mówiliśmy. W latach 80. import zbóż do Afryki, biorąc pod uwagę ceny, wzrósł w stosunku do lat 70. dziesięciokrotnie! W ciągu jednego dziesięciolecia! Jeżeli więc w latach 70. Afryka płaciła za import żywności x, to już 10 lat później musi płacić 10x! I ten import stale wzrasta. Jego barierą jest tylko brak środków. Gdyby Afryka miała pieniądze, to musiałaby importować o wiele, wiele więcej, żeby wyżywić swą ludność. Bo nawet jeżeli produkcja rolnicza nieznacznie w poszczególnych latach wzrasta, co jest uzależnione między innymi od opadów, to i tak ten wzrost jest niwelowany przez przyrost ludności. Przyrost ludności pożera wszystko.
To jest widoczne także w innych dziedzinach: nawet jeśli wzrasta liczba szkół czy szpitali, to one i tak nie są w stanie obsłużyć tych mas. Procentowo przyrasta więc liczba analfabetów. I tak dalej, i tak dalej...
— W gruncie rzeczy w krajach takich jak Somalia wojna polega na tym, że niewielkie uzbrojone grupy trzymają wodę, żywność, drogi, miasta.
— Oczywiście. Gdy się patrzy na życie na pustyni i walkę o tę wodę, której jest niewiele, to wojna paradoksalnie nabiera sensu. Walczy się naprawdę po to, by przetrwać. To jest rzeczywiście walka na śmierć i życie.
Telewizje pokazują jeżdżące samochody z żołnierzami, strzelaniny w miastach itp. To bzdura. W rzeczywistości walka idzie o przetrwanie całych wielkich klanów. Bo po prostu nie ma elementarnych rzeczy. To nie jest wojna o szynkę, to jest wojna o wodę. Kto kontroluje ujęcia wody, ten jest zwycięzcą. I tylko ten przeżyje. Przykładem Mogadiszu: napływ ludności do tego pustynnego miasta spowodował wybuch walk między dwoma wielkimi klanami. Zabijają się o to, kto będzie miał wodę i ile. Ale to oznacza przetrwanie.
Gdy weszli tam Amerykanie, to nie wiedzieli, co się dzieje: widzą tylko, że jacyś faceci do siebie strzelają. Kazali im się całować i ściskać, no to dla świętego spokoju się pocałowali. Ale nic z tego nie wynikło. Bo obiektywna przyczyna konfliktu nie została usunięta.
— Czy te klany, zbrojne grupy są w stanie same sobie wyprodukować żywność?
— To nie jest tak, że wszyscy głodują. Coś się tam produkuje. W Somalii jest 7,5 miliona ludzi, a strefa ścisłego głodu, na granicy śmierci, dotyczy około 40 procent, czyli jakichś trzech milionów ludzi. To jest przecież kraj, gdzie są i plantacje, i stada bydła.
Rzeczywiste wyjście z problemu somalijskiego nie leży ani w udzielaniu im pomocy żywnościowej, ani w godzeniu klanów. Przysłanie im kolejnego transportu worków z kukurydzą czy z prosem nic nie da. Oni to zjedzą i dalej będzie to samo, bo nic się z tego nie urodzi. Rozwiązaniem są inwestycje wodne i środki na odtworzenie stad. Trzeba przysłać firmy, które będą drążyć wodę, robić ujęcia. To da tym ludziom wodę i szansę na powrót do pasterstwa.
— Ale nawet gdyby im zafundować to nawodnienie, to czy oni są w stanie, po dwudziestu latach upadku państwowości, się urządzić?
— To jest problem. W ogóle nie ma łatwych i jednoznacznych rozwiązań. Trzeba stosować całą gamę środków. Gdyby traktować operację amerykańską w Somalii jako wstęp do całego programu, to wszystko byłoby w porządku. Ale przecież za nią nic nie idzie. Teraz tylko debatują, jak się stamtąd wycofać! Czy przekazać ONZ cały bałagan? ONZ się broni, bo ani nie ma środków ani, przede wszystkim, nikt tam nie chce ginąć.
A walka między tymi klanami się nie uspokoi, bo ma obiektywne przyczyny. To nie jest sprawa ambicjonalna, tu chodzi o to, kto będzie kontrolował wodę, czyli kto przeżyje. Do tego się to sprowadza. Somalia to głównie plemiona koczownicze. Ten naród żyje w ten sposób, że idzie i szuka pastwisk i studni. Studnie są na ogół płytkie. Woda w nich wygląda nie tak jak nasza. Jest brudna. Bardzo brudna. Ale jest. Zwłaszcza w porze suchej jest jej niewiele. Zatem jeśli do studni dotarło wcześniej jakieś stado wielbłądów, kóz, ludzi, to tę wodę wypili. Następna grupa koczownicza dochodzi do tej studni i myśli, że tam jest woda. Tymczasem wody nie ma albo jest zatruta. I to plemię już nigdzie nie dojdzie. Nie starczy mu sił. W tamtych warunkach człowiek może kilka dni nie jeść, ale pragnienie jest rzeczą, nad którą nie da się zapanować. W tropiku nikt nie przeżyje bez picia więcej niż 48 godzin. W najlepszym razie, bo przecież są do tego zwykle wychudzeni i wycieńczeni. Czyli jeśli plemię w ciągu dnia i nocy nie dojdzie do następnego źródła wody, to zginie. Dlatego wszystkie studnie i oazy są równocześnie wielkimi cmentarzyskami.
Jeździłem z takimi grupami i zbieraliśmy już konających ludzi. Całe grupy siedzących i czekających na śmierć. Bez nadziei, bo naokoło jest tylko pustynia, żywego ducha nie ma, nic. Tam, dokąd się dojdzie, tam czeka śmierć. I szakale, by rozszarpać te zwłoki.
Pustynie na ogół są kamieniste i szare. Takie z żółtym piaskiem, jak my sobie wyobrażamy, zdarzają się rzadko. To, co jest takie fotogeniczne na zdjęciach, to małe wydmowe obszary pustynne. Najczęściej pustynia to sucha, nagrzana skała gdzieniegdzie przeryta korytami wyschniętych rzek albo taki kamienisty śrut.
— Jak się orientują w tym terenie?
— Wspaniale. To wiedza przekazywana z pokolenia na pokolenie. Oni od dziecka są w drodze. Orientują się po krajobrazie, właśnie po skałach i kamieniach. Trzy razy koczowałem na skałach i widziałem, jak doskonałą mają orientację w terenie. Ale mimo to czują się cały czas zagrożeni. Raz tym strasznym klimatem. Bo wędruje się zwykle tylko rano i wieczorem. W ciągu dnia się leży i modli, żeby przeżyć. W dodatku na Saharze nawet cienia nie ma. Wszyscy mają takie prymitywne szmaty, rozbijają z nich coś w rodzaju namiotu i pod tym się leży cały dzień. To jest znośne, kiedy nie ma wichury. Ale gdy wybuchają burze piaskowe, to dużo ludzi ginie. Nie można złapać powietrza, choć nosi się turban. On ma chronić przed tym pyłem, niewidocznym nawet, ale drapiącym w gardle i tak rozgrzanym, że trudno oddychać. Wtedy wzmaga się pragnienie. Ciągle by się piło. Dochodzi straszna psychoza tego pustynnego koczowania. Człowiek ma ciągle ten potworny lęk, że skończy się woda. Jak ma jakąś wodę, to ją szybko wypija. To błędne koło: jak się wypije zapas, to się zginie, bo więcej nic do picia nie będzie. Jak się nie umie opanować i rozłożyć na dłuższy czas tej niewielkiej ilości wody, to koniec. Można pić mleko wielbłądzie, bardzo smaczne, bo kwaśne, orzeźwiające jak maślanka. Ale wielbłądy też są niedożywione i szybko tracą mleko. Żeby przeżyć, trzeba więc mieć silną wolę i znajomość rzeczy.
— A można przeżyć mało pijąc?
— Wszystko zależy od organizmu. Oni potrafią bardzo mało pić, wszyscy są chudzi. Tam nie ma grubasów, po prostu nie wyżyliby. Są potwornie wytrzymali. Wspaniali piechurzy, od małego w drodze, odporni na marsz, mogą iść, i iść, i iść w tym gorącu. Nigdy nie idą szybko, nie biegną, to jest regularny chód, którego są uczeni od małego. I dużo bezczynności... Sporo odpoczywają, w ciągu całego dnia leży się i nic nie robi. Mają monotonny tryb życia, choć są w stałym zagrożeniu. Na granicy oaz ciągle wybuchają walki, bo ilość wody jest ograniczona. Jeżeli więc w oazie jest dużo ludzi, to zaczyna się walka, strzelanina. Gdy już wejdą do oazy, to nie wpuszczają nikogo, bo przybysze wypiją im wodę.
A taki koczownik idzie ze stadem, z rodziną, z namiotem, ze wszystkim. Przenosi się cała wioska, cały byt. Wszystko bierze ze sobą. Zresztą niewiele ma, prosty ubiór — tylko jakąś koszulinę, kawałek materiału, którym okręca biodra, i tyle.
— Czy w takiej sytuacji granice, sztucznie wytyczone, funkcjonują tylko na poziomie państwowym?
— Na poziomie państwowym też różnie to bywa. Te granice państw, które widzimy na mapie, w rzeczywistości są często fikcyjne. W niektórych krajach, tam gdzie są główne drogi, zdarzają się na nich posterunki graniczne. Ale z tym też różnie bywa. Pamiętam: kiedyś jechałem z Dakaru, stolicy Senegalu, do Nawakszut, stolicy Mauretanii i posterunek graniczny był właśnie dopiero na przedmieściu Nawakszut. I tak jest często. W latach 60. pojechałem do Konga z Sudanu, dolecieliśmy samolotem, a wizy wtedy trzeba było mieć osobne. Wizę dawali na takim papierku, nie wbijali do paszportu. I oficer graniczny zabiera mi ten papierek. Mówię: słuchaj, ale ja muszę jeszcze jechać 300 kilometrów do granicy. A on mówi: — Ja jestem granicą.
Więc dużo granic jest umownych, choć na głównych drogach zwykle są jakieś posterunki.
W czasach kolonialnych te granice były czysto formalne. Teraz też często jeszcze stoi budka, w której przeważnie nikogo nie ma. Leży w niej tylko książka rejestracyjna. Kierowca wysiada z samochodu i wpisuje do niej — jak chce — numer samochodu.
Były jeszcze dziwniejsze granice. Między Ghaną i Togo trwał konflikt polegający na tym, że plemię Ewe z Togo miało pobratymców po stronie ghańskiej. A granica między tymi państwami to była brama zamykana na kłódkę. Była szosa, a dalej rów i bagno, więc można było przejechać tylko szosą. I na tej drodze stała ta brama z kłódką. Zwykle nikogo przy niej nie było. Mieszkałem wtedy w Lagos, ale miałem samochód i jeździłem często do Akry. I zawsze miałem problem: musiałem znaleźć tego faceta, zawsze mu trzeba było coś dać, żeby tę kłódkę otworzył.
Dla ludności miejscowej te granice w ogóle nie istnieją. Ale tam, gdzie dochodzi już do konfliktu, to tam się od razu tworzą granice. Ustanawia je wojsko, albo — jak gdzie indziej — granicą jest linia frontu. A w przypadku wojen domowych granice powstają w środku kraju. W Sudanie, gdzie trwa wojna między Północną a Południem, dużo silniejsza od tej wytyczonej na mapie jest granica wewnątrz kraju. I ona jest rzeczywiście nieprzekraczalna. To tam strzelają i tam jest niebezpiecznie.
W Afryce granice oficjalne można przekraczać, gdzie się chce, tylko trzeba znać miejscowych, którzy poprowadzą. Problem zaczyna się nie na granicy, która jest na mapie, ale w najbliższym miasteczku. Bo tam już będzie posterunek wojska lub policji. W Afryce każde z państw ma silną bezpiekę, i od razu zaczną dochodzić, kim jesteś, po co przyjechałeś. Zwłaszcza gdy jest się białym.
— Czy te granice odpowiadają podziałom plemiennym?
— To jest kolejny wielki dramat współczesnej Afryki. Kiedy Afryka została podzielona w 1885 roku między mocarstwa kolonialne, to dotrwała w takim stanie do połowy lat 50. Wtedy zaczął się proces dekolonizacji. Przywódcy Afryki i równocześnie liderzy kolonialni zastanawiali się, co dalej robić. Wszyscy byli świadomi, że te podziały są całkowicie sztuczne. Jest wiele miejsc, gdzie na terytorium kilku krajów mieszka jedno plemię. Jego członkowie mówią jednym dialektem, mają jedną kulturę i religię, a są obywatelami paru krajów.
W rezultacie w maju 1963 roku w Addis Abebie odbyła się I konferencja liderów Afryki. Uczestniczyłem w niej jako reporter. Powstała wówczas Organizacja Jedności Afrykańskiej i trzydziestu kilku przywódców afrykańskich podpisało tzw. Kartę Afryki. Zobowiązali się w niej, że granice w Afryce są nienaruszalne. Chodziło o to, by utrzymać jedność kontynentu, wspólnotę w walce o jego pozycję. Dlatego sprawa nienaruszalności granic w sensie prawnym jest ciągle pewnym tabu w Afryce.
Bardzo długo żadne terytorium, które próbowałoby się oddzielić, nie miało szans na uznanie przez pozostałe państwa afrykańskie. I większość dalej nie ma. Tak jest obecnie z Katangą, północną Somalią czy Angolą i innymi ruchami separatystycznymi. Ale już Erytrei na naszych oczach się udaje, to jednak wynika z jawnej słabości Etiopii i silnych wpływów islamskich w tym regionie. Ale nie wiadomo wcale, czy to się utrzyma...
To jest jednak wyjątek. Wszyscy bowiem dobrze wiedzieli, że każdy ma problem niesprawiedliwych granic i jeśli stworzy się precedens, to nastąpi reakcja domina i wszystko się posypie.
— Nie było więc wojen o rewizję granicy?
— W naszym, europejskim znaczeniu tego słowa — nie. Jest wojna o przesunięcie granic między Libią a Czadem, były starcia o kontrolę terytoriów, ale żadna ze stron nie może uzyskać poparcia Afryki jako całości. Do dziś obowiązuje żelazna zasada Karty Afryki: granice z konferencji berlińskiej w 1885 są nienaruszalne.
Ale ten problem nabrzmiewa. Coraz mocniejszy jest proces naturalnej regionalizacji Afryki, zwyciężają koncepcje tworzenia różnych regionów, odtwarzają się stare struktury plemienno-gospodarcze. Centrum staje się rynek i to wokół niego, niezależnie od granic, skupia się życie. To do rynku lgną ludzie z różnych państw. On jest najważniejszy.
Afryka jak gdyby wraca do stanu naturalnego, czy nawet — prekolonialnego.
Toczą się dwa procesy. Pierwszy to słabnięcie struktur państwa. Państwa afrykańskie są dzisiaj dużo słabsze, jeśli chodzi o strukturę i kontrolę ludności niż tuż po uzyskaniu niepodległości, dwadzieścia czy trzydzieści lat temu. One wręcz tracą rację bytu. Wtedy postanowiono dwie rzeczy: że nie naruszamy granic z okresu konferencji berlińskiej i że państwa będą miały charakter narodowy. Nie mówiło się wówczas oficjalnie o plemionach, tylko o narodach: sudańskim, nigeryjskim.
Teraz formuła państwa narodowego straciła swoją siłę. Są kraje, które sobie w tym całym nieszczęściu Afryki jakoś radzą, na przykład Ghana. W Afryce są 52 państwa — członkowie Organizacji Jedności Afrykańskiej. I w każdym z nich sytuacja jest inna.
Różne były ich losy. Są kraje, jak Sudan czy Czad, w których od dwudziestu lat toczy się wojna domowa. Teraz są nieszczęśliwe, zniszczone. Inne kraje zjadła korupcja i rozprzężenie, na przykład Zair. Jeszcze inne oprócz wojny domowej przeżyły interwencję wielkich mocarstw, tak jak Angola.
Inaczej sprawy się mają w Somalii. Somalia w chwili uzyskania niepodległości w 1960 roku była jedynym krajem, w którym istniał naród. Somalisi są jedynym w Afryce narodem zamieszkującym swe narodowe państwo. Dlatego że oni wszyscy są muzułmanami, mówią jednym językiem, mają tę samą kulturę i historię. Spełniają więc wszystkie warunki klasycznej definicji narodu. Paradoksalnie, właśnie w tym kraju doszło do tak strasznej wojny domowej.
Ale wśród tych 53 krajów (łącznie z Erytreą, a nie licząc terytoriów hiszpańskich czy portugalskich) są i takie, które sobie potrafiły dać radę mimo ogólnego kryzysu, jaki dotknął cały kontynent. Na przykład Tunezja, Ghana czy Gabon.
Ogólnie rzecz biorąc, byłe kolonie francuskie dużo lepiej sobie radzą niż byłe kolonie brytyjskie. Dlaczego? Zdania są podzielone. Po pierwsze, tak naprawdę to Francja nigdy się z Afryki nie wycofała i w przeciwieństwie do Anglii zachowała dużo swoich ludzi w administracji tych niepodległych już krajów. W tej chwili w Afryce Zachodniej jest prawie pół miliona Francuzów. Francja przywiązywała też dużą wagę do kreowania i asymilowania elit afrykańskich, ludzi, wykształconych zwykle w Paryżu, przygotowywała do objęcia czołowych stanowisk w ekskoloniach. Tu dekolonizacja nie przebiegała w tak radykalny sposób jak w krajach anglojęzycznych. Anglicy zawsze, ze względu na swoją tradycję i kulturę, izolowali się od miejscowej ludności. Pamiętam jeszcze kluby w koloniach angielskich, przeznaczone wyłącznie dla Anglików, czarni nie mieli do nich wstępu. Tego we francuskich koloniach nigdy nie było. Francuzi nie stosowali kryterium rasy. Ważne było wykształcenie — jeśli ktoś był absolwentem Sorbony, to mógł być czarny, ale wszędzie miał pozycję taką samą jak biały. To dlatego prawdopodobnie dzisiaj nie mamy w krajach frankojęzycznych tak totalnego rozpadu, jak w państwach byłego brytyjskiego Commonwealthu.
— Czy podjąłby się Pan wskazać państwa, które są na przeciwnych biegunach — rozkładu i stabilności?
— Krajem permanentnej wojny i rozpadu jest Czad. Tu jest masa problemów: konflikt z Libią, która miała ambicję wejścia do Czadu ze względu na wielkie złoża rudy żelaza, a także konflikt między ludnością chrześcijańską i muzułmańską.
Stabilnym krajem do tej pory było Wybrzeże Kości Słoniowej. Tam od trzydziestu trzech lat, od uzyskania niepodległości, prezydentem jest blisko dziewięćdziesięcioletni Felix Houphouët-Boigny. Jest jednym z dwóch żyjących prezydentów z tej starej generacji. Tym drugim jest prezydent Malawi, czyli dawnej Niasy, dr Hastings Kamuzu Banda. On też ma dziewięćdziesiąt lat.
Wielkim problemem niepodległej Afryki była zmiana systemu rządów. Gdy większość państw afrykańskich zdobyła niepodległość, to wszędzie pojawiły się te trzy zasady: nienaruszalność granic z czasów kolonialnych, próba utworzenia państwa narodowego i jednopartyjny system władzy.
Wobec tego partia, która doprowadzała do niepodległości, zawierała coś w rodzaju paktu z byłą metropolią: że obejmuje 100 procent władzy. I albo w ogóle nie dopuszczała do powstania opozycji, albo ją wysyłała na emigrację, wsadzała do więzień lub mordowała.
Taka była ta Afryka na początku lat 60. Ponieważ istniał jednopartyjny system władzy, prezydent partii zostawał prezydentem państwa, a rząd składał się z liderów tej monopartii, jedynej dopuszczonej konstytucyjnie. Powstał więc problem, jak przeprowadzać zmianę rządu. Jedyną możliwością w takich warunkach był przewrót wojskowy.
Dlatego właśnie Afryka w latach 70. przeżyła wielką falę przewrotów wojskowych. Właściwie w większości państw rządziły wtedy ekipy wojskowe. W dodatku w armii też występowały podziały plemienne; często przewrót zwalczał przewrót, jedna grupa wojskowych obalała inną. Przez te trzydzieści lat przewrót wojskowy był w zasadzie jedynym mechanizmem zmiany władzy.
— Czy gdziekolwiek działała demokracja parlamentarna? Choćby jej namiastka?
— Namiastki były, ale tylko namiastki. To nie miało nigdy znaczenia. Kopiowano modele typu socjalistycznego: jeśli gdzieś powoływano parlament czy uchwalano konstytucję, to miały one czysto dekoracyjny charakter, rządziła ekipa, która miała rzeczywiste instrumenty władzy.
Teraz jesteśmy świadkami kryzysu wszystkich trzech „zasad założycielskich” współczesnej Afryki. Jest kryzys pojęcia granic — coraz więcej obszarów i plemion czy grup plemiennych nie chce się podporządkować centrum czy stolicy; coraz silniejsza jest tendencja prowadząca do niezależności i swego rodzaju regionalizacji, modelu federacyjnego. Coraz częściej powtarza się pytanie, czy próba wprowadzenia modelu państwa narodowego miała sens. Dochodzimy do wniosku, że ten model się nie sprawdził, choć nie wiemy jeszcze, co go zastąpi. To jest więc pierwszy problem — rewizji granic.
Drugi problem wiąże się z formułą państwa narodowego, jednopartyjnego. Powszechnie już w Afryce odchodzi się od systemu jednopartyjnego w kierunku państwa pluralistycznego. To może być zjawisko pozytywne, ale może też okazać się pułapką. Bo nie można przenosić naszych europejskich wyobrażeń na tamte warunki. Niebezpieczeństwo w przypadku Afryki polega na tym, że tam system wielopartyjny opiera się na podziałach plemiennych, a nie politycznych.
Byłem świadkiem narodzin systemu pluralistycznego w Etiopii: gdy doszło do wyboru rządu i parlamentu, natychmiast powstały 33 partie. Ale nie były to partie liberalne, konserwatywne, socjalistyczne itd., ale... plemienne. Co do jednej — po prostu tyle, ile było plemion, tyle utworzono partii. Nawet zachowując nazwy plemion.
To przechodzenie do pluralizmu jest dziś powszechne, niewiele krajów pozostaje przy formule władzy jednopartyjnej: Kenia, Tanzania, Niger. To zresztą wiąże się z wycofaniem się Rosjan z Afryki, z jej odideologizowaniem w wielkiej konfrontacji światowej Wschód—Zachód. Afryka była od początku pod tym względem podzielona, już na początku lat 60. istniały dwie grupy państw: Casablanca — prosowieckie i Monrowia — prozachodnie.
Nazwa Casablanca pochodzi od miejsca pierwszej konferencji tej grupy. Bo choć prym wiodła w niej Algieria pod rządami Ben Beli, bardzo promoskiewska i prosocjalistyczna, to jednak Algieria była jeszcze wtedy kolonią francuską. Dlatego kraje „antyimperialistyczne” spotkały się w Casablance. Ton tej lewicowości nadawali Arabowie, przede wszystkim Naser.
Z kolei grupa Monrowii podpisała deklarację prozachodnią. Poszczególne kraje, które uzyskiwały niepodległość, musiały wybierać między tymi orientacjami. Ten podział utrzymywał się do ostatnich lat.
Klasycznym przykładem jest sytuacja w rejonie Rowu Afrykańskiego. Pierwszym państwem prosowieckim była tu Somalia. Rządził nią człowiek absolutnie Rosji oddany, Somalia była więc przyczółkiem Moskwy w Afryce. Zresztą w porcie Berbera, jednym z najgorętszych miejsc świata, Rosjanie zbudowali wielką bazę marynarki. Stacjonowały tam między innymi atomowe łodzie podwodne. W związku z tym Sowieci bardzo tej Somalii pilnowali. Ale w Etiopii wybuchła rewolucja i po serii krwawych rozpraw do władzy doszedł Mengistu. Zawarł pakt z Moskwą. Bo Rosjanie wyliczyli, że Etiopia jest bliżej Bliskiego Wschodu, kontroluje wejście do morza, liczy 40 milionów ludzi i ma większą armię. W dodatku w 1967 roku wybucha wojna między Etiopią i Somalią. Doszło do tego, że instruktorzy sowieccy walczyli po obu stronach, przeciw sobie! Bo jeszcze w tym czasie oficjalnie nie zerwali z Somalią, a już byli w Etiopii. Taki moment przejściowy. Potem Rosjanie zdeklarowali się oficjalnie po stronie etiopskiej. Wtedy Somalia przeszła na stronę amerykańską.
— A co z wpływami Chin?
— Najbardziej prochińska była Tanzania. Tu rządził Julius Nyerere, który był w latach 60. w Pekinie. Był takim idealistą afrykańskim, bardzo zresztą inteligentnym i ciekawym człowiekiem. Stworzył koncepcję socjalizmu afrykańskiego zakładającą między innymi... tworzenie wielkich wiosek. Był entuzjastą Chin, a równocześnie człowiekiem liberalnym. Nie fascynował go reżim, dyktatura, ale koncepcja rozwoju. Twierdził, że trzeba przyjąć chiński model socjalizmu: że wszyscy pracują, są wspólnoty itd.
Widywałem go ubranego w mundur chińskiego aktywisty. Pamiętam też wizytę Czou En-laja, który po raz pierwszy przyjechał do Afryki właśnie do Tanzanii i Kenii.
Chińczycy zbudowali też kolej, długą na chyba 2000 kilometrów, łączącą Tanzanię z Zambią. Podróż tą maleńką, wąskotorową koleją jest przeżyciem niesamowitym: nad ranem pociąg jedzie przez park dzikich zwierząt, lokomotywa coraz to musi przystawać, bo lew albo stado słoni czy żyraf stoi na torach.
Chińczycy przyjeżdżali do obu tych krajów — Kenneth Kaunda, do niedawna prezydent Zambii, był przyjacielem Nyerere i też lubił Chiny. Ale główną bazą wpływów chińskich była Tanganika (z połączenia nazwy jej i Zanzibaru powstała nazwa Tanzania). Chińczycy byli zresztą tam jedynymi, którzy naprawdę pracowali, budowali drogi itd. Do dziś są tam cenieni.
Ale Chiny fascynowały też innych przywódców. Gdy byłem w Ugandzie, to Chińczycy budowali tam drogi, maszyny. Niektórzy z tych idealistycznych przywódców afrykańskich, nacjonalistów, zastanawiali się... jak nawodnić pola, by można było sadzić ryż.
Pierwsza dekada niepodległości Afryki to było zapatrzenie w rozwinięty świat. Mania budowania wielkich elektrowni, wielkich miast. Potem wszystko się oczywiście zawaliło. Nastąpił zwrot ku modelowi chińskiemu. Nyerere czy Kaunda widzieli w nim sposób ratowania Afryki, kładli na przykład nacisk na rozwój rolnictwa. Nyerere zwalczał korupcję i ciągle stawiał Chiny za wzór w tej dziedzinie.
Dziś wszystko to się skończyło. Afryka jest kontynentem odideologizowanym. Załamały się systemy i nastąpiła zmiana generacyjna w polityce. Poza tymi dwoma kostycznymi dziadkami są już całkiem nowi liderzy Afryki.
— A czy dziś widać jakichś nowych wielkich wodzów, klasy tej pierwszej generacji?
— Nie. Ale to jest charakterystyczne dla całego świata. Nie ma de Gaulle’ów, Churchillów i nie ma wielkich liderów Afryki.
Tamci byli wielkimi twórcami. Doprowadzili do formalnego odzyskania przez Afrykę niepodległości. Mieli tę wspólną cechę, że byli wykształceni w swoich metropoliach, poza Afryką. Ich mentalność, całe myślenie było nakierowane na to, jak uzyskać niepodległość, ale równocześnie byli ukształtowani przez tamtą kulturę, przez tamten sposób myślenia. I gdy już doprowadzili do uzyskania niepodległości, to ich historyczna rola się właściwie wyczerpała. Pomysł się kończy. W większości zostają usunięci w trakcie kolejnych zamachów stanu. Dochodzi do władzy nowa generacja — wojskowych, młodszych i już bardziej związanych z krajem, choć jeszcze też wykształconych w szkołach oficerskich na Zachodzie. Wojskowi zresztą w tych krajach są dużo bardziej pragmatyczni niż cywilni ideologowie. Interesują ich realia — chcą rozwiązywać konkretne sprawy związane z drogami, z oświetleniem, z zaopatrzeniem. To była ta druga generacja, która rządziła w latach 70. i 80.
Teraz dochodzi do władzy trzecie pokolenie niepodległej Afryki. Najciekawsze i najbardziej obiecujące. Ich zasadniczą cechą jest to, że wszyscy urodzili się, wychowali i wykształcili już w Afryce. Nie znają nawet Europy i świata. Czyści Afrykańczycy, bez żadnego wpływu zachodniego. To są ci nowi przywódcy Ugandy, Zambii, Madagaskaru.
Wielu z nich zdobyło władzę dzięki pierwszym w historii wyborom. Tak jest z Frederikiem Chilubą, prezydentem Zambii wybranym w 1991 roku — tam przecież do tej pory, przez dwadzieścia siedem lat, rządził Kaunda. Podobnie jest z prezydentem Madagaskaru, który też wygrał wybory, a przedtem przez siedemnaście lat u władzy był wojskowy. Madagaskar jest klasycznym przykładem, bo pierwszy prezydent był człowiekiem Francji, potem rządził wojskowy, a teraz po nim przyszedł ten demokratycznie wybrany. I to już jest generacja cywilów lekceważących ideologie na rzecz pragmatycznego programu ratowania państwa z kryzysu.
Są dwie koncepcje, jeśli chodzi o Afrykę postkolonialną. Pierwsza, że kolonializm został zastąpiony neokolonializmem — wprawdzie formalnie jest niepodległość, ale w rzeczywistości dawne metropolie zachowują wpływy dzięki językowi, układom ekonomicznym, wojsku itd. Druga, że w erze postkomunistycznej kraje afrykańskie stopniowo rozszerzają płaszczyznę kontaktów, że ich stosunki z dwustronnych (metropolia i była kolonia) stają się wielostronne. Każdy kraj jest „bardziej niepodległy” dzięki temu, że korzysta z pomocy nie tylko dawnej metropolii, ale również Japonii, Indii, organizacji międzynarodowych, ONZ itd. Jednym słowem, bardziej się uniezależnia, bo może sobie wybierać partnerów i odgrywać samodzielną rolę.
I to nowe pokolenie stawia na drugi model: szukają partnera, nie mają żadnych sentymentów wobec swoich dawnych metropolii. Liczy się tylko to, co jest dobre dla kraju. To jest szansa budowania w Afryce autentycznej niepodległości. Naturalnie — tak jak i w innych współczesnych państwach — nigdy nie będzie to stuprocentowa niepodległość. Żyjemy przecież w świecie coraz większych uzależnień. Ale jest to jaśniejsza strona tego wszystkiego.
— A czy nie jest to jakiś nowy pomysł na wyjście z tej sytuacji po okresie zimnej wojny? Do czasu kiedy była zimna wojna, można było wygrywać konflikt między mocarstwami, mówić — poprzemy was, jak nam dacie...
— Ta wielka transformacja świata, jaka się dokonuje na przełomie lat 80. i 90., upadek komunizmu i koniec świata bipolarnego, postawiła wszystkich przed nowymi problemami. Tak jak my stanęliśmy przed nową rzeczywistością, tak i oni. Zimna wojna była w jakimś sensie układem korzystnym dla Afryki. Bo dopóki trwała, dopóty wielkim mocarstwom zależało na zdobyciu nowych partnerów. Starały się więc jakoś pomagać tym krajom. W różny sposób. Głównie wprawdzie uzbrajając je, ale to było ważne, ponieważ tam formowały się armie, a i funkcje represyjne były dla lokalnych rządów istotne.
To wszystko załamało się w latach pierestrojki. W drugiej połowie lat 80. Rosjanie zaczynają się faktycznie wycofywać. Mają u siebie kryzys, straszne sumy pochłania wojna w Afganistanie. W tym sensie Afganistan uratował Afrykę, bo wszystkie środki militarne tam skoncentrowano i na Afrykę już zabrakło pieniędzy.
Zresztą oni już wtedy mieli poczucie dużej przegranej w Afryce. Przecież ładowali w swoich satelitów ogromne pieniądze, zwłaszcza w postaci broni. Szło tam mnóstwo sprzętu. A te wojskowe ciężarówki jak już wyjechały na pustynię, to zazwyczaj się psuły. Porzucone, leżą tam do dziś. Tylko w 1987 roku Rosjanie dali w postaci kredytów zbrojeniowych dla krajów Afryki prawie 20 miliardów dolarów. Choć formalnie nazywało się to kredytem, to w praktyce była to darowizna. W stosunku do skali tej pomocy, Sowieci wyciągali z Afryki niewiele. W takiej Angoli, owszem, jakieś rekompensaty były, ale to nie wyrównywało w żaden sposób ich wkładu.
— Czy zgodziłby się Pan z twierdzeniem, że większość, niemal cała Czarna Afryka w trakcie dekolonizacji wybrała jeżeli nie drogę socjalistyczną w rozwoju, to taką trzecią drogę, charakteryzującą się antyimperializmem ?
— Antyimperializm był silną tendencją. I te nastroje są wciąż żywe wśród patriotów afrykańskich. Oni są nie antyradzieccy, ale antyamerykańscy, antyimperialistyczni.
Byłem trzy lata temu w Ugandzie i mnie tam wsadzili. Musiałem im więc pokazać swój paszport i... zaczęli być strasznie nieprzyjemni. Wyzwiska, przekleństwa. Że jestem imperialistą. Tam nikt nie ma łatwego życia, dlatego że oni, tam gdzie mogą, okazują, że są bardzo niezależni. Cudzoziemców traktują więc z wielkim dystansem. Na początku lat 60. hasło Afryka dla Afrykanów było hasłem nr 1. I jedną z niewielu rzeczy, które się zrealizowały w Afryce, to właśnie Afryka dla Afrykanów.
Biały człowiek nie ma tam teraz w zasadzie nic do powiedzenia. Może być jedynie wykonawcą decyzji afrykańskiej władzy. Skończyła się fascynacja białym. Nie dość, że nie ma rządów białych, to biały może być tylko albo misjonarzem — ale musi być akceptowany przez miejscową władzę, czyli taki rasizm à rebours, albo przedstawicielem międzynarodowej organizacji. Ale i ona musi wykonywać plan miejscowego rządu. Wreszcie może pracować w jakiejś instytucji afrykańskiej jako zakontraktowany pracownik, ale w każdej chwili może być zwolniony. Pod tym względem dokonała się wielka rewolucja kulturalna. Afrykanie rzeczywiście są panami swojego kontynentu, swojej ziemi. Kłócą się ze sobą, walczą, ale białemu od tego wara. Dlatego między innymi ponieśli klęskę najemnicy, którzy próbowali się tam usadowić. Nie ma dziś najemników. Wszyscy biali zostali wyeliminowani z kontynentu afrykańskiego. Są akceptowani wyłącznie jako goście — i to zaproszeni goście! — lub jako pracownicy służący interesom miejscowej władzy. Legia Cudzoziemska została jeszcze w niektórych krajach pofrancuskich, ale nie jest to znacząca siła na kontynencie.
— Jak w takim razie Afrykanie podchodzą do opracowanych przez białych planów pomocy?
— One muszą być z nimi uzgodnione. Zawsze tej pomocy jest za mało, zawsze żądają więcej. Teraz są zaniepokojeni upadkiem komunizmu i rozwojem sytuacji w krajach Europy Środkowo-Wschodniej i w państwach powstałych na gruzach byłego ZSRR. Słusznie się boją, że pomoc Zachodu, która normalnie szła do Afryki, jest obecnie kierowana właśnie tam. Nie są więc zadowoleni z rozwoju sytuacji u nas, bo czują, że to my zjadamy tę porcję pomocy, którą normalnie dostawaliby oni.
To ważne, by zdawać sobie sprawę, że w Afryce skończyły się rządy białego człowieka. Niezależnie od wielkiego kryzysu, w którym się znalazł ten kontynent, niezależnie od problemów, jakie ma Afryka. Ale to są ich problemy, ich kryzys, ich rewolucja. Biały człowiek występuje tu wyłącznie w roli pomocnika lub wykonawcy.
— Ale czy jedną z ważniejszych przyczyn kryzysu nie jest to, że w ramach dekolonializacji odrzucono wszelkie wzory zachodnie, a więc na przykład zasady rynkowe. Przecież oni wymyślili, że pójdą trzecią drogą. A to nie może się sprawdzić! I, po drugie, czy jedną z przyczyn tych nieszczęść afrykańskich nie jest ten swoisty rasizm, tendencja, by białego odsunąć również od pozytywnych decyzji. Czy Afrykanie sami sobie nie zgotowali tego losu?
— Myślę, że wszystko, co przeżywamy obecnie w świecie i tu, w Europie Wschodniej, jest wielkim eksperymentem historycznym. To jest bez precedensu, wszyscy więc szukamy i błądzimy. Chcę wam pokazać książkę wielkiego francuskiego specjalisty od spraw Afryki i Trzeciego Świata, René Dumonta. On w 1962 roku — ta data jest bardzo ważna, bo to jest książka napisana w końcu lat 50., pod tytułem L'Afrique noir est mal partie (Czarna Afryka źle wystartowała). Jest to jedna z fundamentalnych książek XX wieku, jeśli chodzi o opis świata. Ta książka wprowadza nas w klimat epoki. Bo klimatem epoki początków niepodległości Afryki był wielki optymizm co do przyszłości świata. Sądzono, że rozwój i postęp szybko stanie się udziałem całej ludzkości. Ta książka jest polemiką z wybitnym ekonomistą amerykańskim, Walterem Rostowem, który głosił teorię, że wszystkie kraje dojdą do takiego poziomu, jak na przykład Holandia czy Szwajcaria. Że to tylko kwestia czasu, a Afryka będzie na to potrzebować około sześćdziesięciu lat (a pisał to, przypominam, w latach 50.) A zatem wedle jego prognoz mniej więcej w naszym czasie Afryka powinna zbliżać się do poziomu Europy Zachodniej. Dumont z tym polemizował. Uważał Rostowa, jak większość politologów tego okresu, za wielkiego pesymistę! W swojej książce pisał, że Afryka może stać się Szwajcarią za dwadzieścia lat! Że trzeba tylko, by biurokracja afrykańska trzymała się narodowych wzorców, mniej była zapatrzona w te wzorce zachodnie i nie kopiowała ich mechanicznie.
Celowo sięgnąłem po tę książkę, żeby pokazać, jak bardzo ewoluuje wyobraźnia ludzka, jak bardzo zmieniają się koncepcje. Ja byłem pierwszy raz w Afryce w 1957 roku. Wtedy jeździło się w atmosferze pełnego entuzjazmu, w przekonaniu, że wystarczy dwadzieścia lat (tak uważały największe autorytety) i w latach 70. Afryka będzie taką wielką Szwajcarią. Chcę wam uzmysłowić, jak strasznie się wszyscy myliliśmy! Jeżeli sięgnąć po inne książki z tamtego okresu, to dyskusja dotyczyła tylko kwestii, czy to będzie dwadzieścia lat — jak sądzili optymiści — czy sześćdziesiąt lat. Tylko ta różnica.
Dziś wiemy już, że są całe modele gospodarcze, które nigdy się nie rozwiną, jeżeli nie będą miały silnego finansowania z zewnątrz. Że nie będzie postępu w krajach zacofanych gospodarczo, o słabej wydajności pracy, organizacji i finansach, jeśli nie otrzymają potężnego zastrzyku kapitału z zewnątrz. Przecież tzw. tygrysy azjatyckie zaczęły się rozwijać, ponieważ dostały potężny zastrzyk kapitału, który pobudził ich zacofane gospodarki, bo są dość małe (przecież ten rozwój nie dotyczy żadnego z wielkich krajów azjatyckich!) i wreszcie dlatego, że udało się im powiązać współczesny rozwój z tradycją mrówczej, niskopłatnej i nieustannej pracy. Tylko to pozwoliło niektórym krajom Trzeciego Świata wyrwać się z kryzysu.
Doświadczenie drugiej połowy XX wieku nauczyło nas, że aby można było wydobyć taki kraj z sytuacji niedorozwoju, to muszą być spełnione trzy warunki: kultura społeczeństwa, wysoka kultura pracy, niewielki rozmiar kraju i stały, systematyczny dopływ dużego kapitału — w sensie finansowym oraz w sensie know-how i fachowców. Ten problem stoi przed Afryką.
Pewne jest, że Afryka nie ma szans na gwałtowny rozwój. Ale postępem byłoby już, gdyby zaczęła wchodzić na drogę pragmatycznego myślenia.
Bo wielkim błędem popełnianym przez elity tych stref zacofania było myślenie, że cały świat może być taki jak Ameryka. Oni nie wierzyli, że mogą istnieć inne modele rozwoju. W rezultacie każdy z tych krajów musiał mieć swoje linie lotnicze, musiał mieć natychmiast wielką zaporę wodną, nowoczesny budynek parlamentu, jakąś wielką fabrykę tekstylną czy narzędzi precyzyjnych itd.
Nadzieja jest w tej nowej generacji polityków—pragmatyków, którzy już wiedzą, że nie ma Wschodu, nie ma Zachodu, nie ma trzeciej drogi. Oni po prostu szukają już pragmatycznych rozwiązań konkretnych problemów. Ta zmiana sposobu myślenia już jest wielkim postępem.
Mamy nową sytuację, bez żadnych precedensów. Cała druga połowa XX wieku jest wielkim doświadczeniem dla całej ludzkości, nie tylko doświadczeniem komunistycznym, ale i doświadczeniem, jeżeli chodzi o drogi rozwoju. Rzecz w tym, by nie powtarzać błędów, a szukać innego pragmatycznego rozwiązania.
Kiedy mamy do czynienia z tak wielkimi eksperymentami historycznymi, to niczego nie można dokonać nagle. Potrzeba wiele czasu. O ile można zmienić myślenie jednego człowieka, o tyle zmiana myślenia społeczeństwa wymaga bezpośredniego doświadczenia. Bez tego doświadczenia społeczeństwo nie jest w stanie zmienić swego sposobu myślenia. A to wymaga zawsze czasu.
Wierzę, że rozwój ludzkości w XXI wieku pójdzie w kierunku regionalizacji. Wyjściem z sytuacji kryzysowych są regiony. Nastąpił kryzys ukształtowanego w XIX wieku państwa narodowego. A naturalnym odruchem ludzi i społeczeństw jest grupowanie się w regiony. W Afryce ten proces cały czas trwa. Granice stają się martwe. Coraz bardziej są tylko dla nas, dla przyjezdnych. Dla ludności tracą racje bytu, neutralizują się.
— Ale przecież w Europie widzimy ten wzrastający nacjonalizm... Państwo narodowe upada, ale...
— Te regiony też będą nacjonalistyczne. To nie o to chodzi. Po prostu nastąpi przekształcenie, kantonalizacja. Myślę, że taka sama będzie przyszłość Rosji. To się w ciągu kilkunastu czy kilkudziesięciu lat rozpadnie i zacznie grupować na zupełnie innej zasadzie. Podobnie rozpadła się Jugosławia i nie ma już powrotu do dawnego układu.
To jest oczywiście proces i wszystko może się zdarzyć. Ale trudno sobie wyobrazić, by wychodzenie z kryzysu nastąpiło przez odtwarzanie starych państw powstałych w XIX wieku. Trwa walka dwóch sił: integracji i dezintegracji.
Rolę integracyjną będą odgrywały prawdopodobnie różne organizacje międzynarodowe i wielkie korporacje przemysłowe, systemy bankowe i telekomunikacyjne. Równocześnie są siły dezintegracyjne, dążące do przegrupowania kulturowo-etnicznego i ekonomiczno-etnicznego.
Już teraz widzimy, jak się zachowują ludzie w Afryce, Azji, Ameryce czy gdziekolwiek indziej: jeżeli człowiek nie przynależy do sfery władzy, to szuka swojego rynku, swej religii, rodziny. Żyje jakby w innej strukturze. Afryka pod tym względem może być dla świata kontynentem wielkiego eksperymentu, pozytywnego doświadczenia. Bo oni na własnej skórze poczuli, jak państwo narodowe doprowadziło ich tylko do skrajnie skorumpowanych, niewydajnych i kompletnie nieudolnych struktur. Dlatego zaczęli szukać swojej drogi.
To samo obserwujemy w całym świecie: odwracanie się społeczeństw od polityki. Coraz mniej ludzi interesuje się polityką i chce o niej mówić. A coraz więcej osób organizuje sobie życie na własną rękę i we własny sposób, zupełnie apolityczny, a nawet antypolityczny.
— W skali świata, owszem, ta apolityczność jest zauważalna, ale pojawiają się równocześnie konflikty irracjonalno-etniczne typu azersko-ormiańskiego czy chorwacko-serbskiego. Czy w Afryce też jest podłoże do tak silnych konfliktów etnicznych?
— Oczywiście są w Afryce konflikty etniczne. Ale tu pojęcie etnosu jest trochę inne niż w Europie. Pierwsza różnica dotyczy sfery emocjonalnej. My w Europie stosujemy zabieg nie fair: domagamy się uznania za naród każdego narodu europejskiego, a odmawiamy tego szlachetnego pojęcia Afrykanom. Przykład: Norwegia jest zamieszkana przez mniej więcej trzy miliony ludzi i używamy określenia naród norweski. A w Nigerii Joruba liczy około 40 milionów ludzi, mają własną kulturę, historię, język, religię ale mówimy o nich plemię. To razi Afrykanów, że używamy wobec nich słowa „plemię”, które we wszystkich językach ma pewną pejoratywną wymowę. Dlaczego nie powiemy, że Nigeria składa się z federacji narodów? Plemię Hausa, które ma 20 milionów, plemię Ibo, które ma 20 milionów, to są przecież wielkie narody w skali europejskiej! Większość z nich jest większa niż niektóre narody europejskie, różnią się między sobą językiem, kulturą, rasą. Na kilometr można rozróżnić Ibo od Joruby. Ale ich się uważa za plemiona, a Duńczyków, których jest pięć milionów czy Szwedów (osiem milionów) za narody. Chociaż nawet języki mają bardzo podobne! Afrykanów to oburza, że pyszni Europejczycy odnoszą się do nich z takim dystansem, a nawet pogardą.
Afryka to jest przecież wielkie bogactwo plemion. Albo wprowadźmy pojęcie naród: wielka mozaika narodów. Bo choć nie są to jeszcze narody w pełnym tego słowa znaczeniu, to jednak nie są to już plemiona.
Afryka to także trzy wielkie religie: islam, animizm i chrześcijaństwo. Trzy największe religie świata. W dodatku duża część Afryki Wschodniej to buddyści. Nie mówiąc o religiach afrykańskich — ich jest całe mnóstwo. Każde plemię ma swoją religię, wierzenia i obyczaje itd.
Afryka to też mozaika ras. Są i Bantu, i Buszmeni, i Arabowie, i Semici. Różne rasy, które się bardzo różnią wyglądem i kolorem skóry. Mamy więc tu do czynienia ze złożoną sytuacją kulturową i cywilizacyjną, którą dla uproszczenia, z niewiedzy czy z lenistwa, traktujemy po prostu jako Afrykę. A to w rzeczywistości jest wielka mozaika i skarbnica kultur, ras, religii. Bardzo złożony świat. Oczywiście łącznikiem jest wspólna historia w postaci przeszłości kolonialnej, wspólne współczesne doświadczenie w postaci dramatu głodu, eksplozji demograficznej, biedy, korupcji i wszystkich innych nieszczęść.
Wspólne jest również poszukiwanie drogi rozwoju.
I teraz, w sytuacji, gdy tak jak na całym świecie ścierają się tendencje integracyjne i dezintegracyjne, muszą nastąpić konflikty. Każdy postęp jest sytuacją konfliktową. Będziemy mieli masę wszelkiego typu konfliktów: religijnych, etnicznych, innych. To wszystko jest przed nami.
Nie można sobie wyobrazić tego świata inaczej — to będzie świat konfliktów, ponieważ to jest bardzo młody świat. A znając historię naszych „starszych światów”, wiemy, że u ich zarania zawsze leżała sytuacja konfliktowa. Poród zawsze jest trudny i ciężki. Myślę, że to samo czeka Afrykę.
Ale przy tym dramacie widać już zjawiska pozytywne: młoda generacja polityków, przechodzenie do systemów wielopartyjnych. Jest silne dążenie do demokracji, nie demokratyzowanie, ale tendencja widoczna w programach większości partii i atmosfera oczekiwania na demokrację. To zupełnie nowe zjawisko w tych krajach. Wreszcie już od pięciu lat nie udał się w Afryce żaden przewrót wojskowy. Były próby, ale wygląda na to, że ten mechanizm już nie działa. Podobnie dzieje się zresztą w Ameryce Łacińskiej — tam od kilku lat nie ma przewrotów wojskowych,
Oczywiście nie można wykluczyć sytuacji, że tu czy tam dojdzie do przewrotu, ale jeżeli chodzi o tendencje, to jest zadziwiające, że od kilku lat nie ma przewrotów wojskowych właściwie nigdzie w Trzecim Świecie.
— Czy to znaczy że wojskowi stracili wpływy?
— Wygląda na to, że zmienia się miejsce armii w życiu społeczeństw. Wojsko było silne w okresie zimnej wojny. Uważano, że silna armia jest potrzebna, by zwalczać komunizm lub bronić ojczyzny. Budowano całe ideologie uzasadniające jej pozycję. Teraz, ponieważ zmienia się świat, zmienia się również rola wojska. Przewroty już nigdzie się nie udają, nigdzie nie są popularne.
Przecież lata 50. czy 60. to czas przewrotów. Wszędzie wojsko dochodziło do władzy. Po kolei: Algieria, Libia, Egipt, Irak, Syria.
Teraz prawdopodobnie następuje zmiana relacji armia-społeczeństwo, armia-polityka.
W związku z tym trzeba znaleźć nowe mechanizmy wymiany ekip. Zwłaszcza że równocześnie — co też jest bardzo interesujące — skończyła się epoka dyktatorów. W tej chwili trudno znaleźć poza jakimiś małymi państewkami w rodzaju Gwinei Równikowej takich klasycznych, krwawych dyktatorów; siepaczy, jak ugandyjski morderca Idi Amin czy cesarz środkowoafrykański Jean-Bédel Bokassa, który się chwalił (choć nie wiadomo, czy to prawda), że zjada ciała swoich wrogów.
Zresztą nie tylko w Afryce — w ogóle w Trzecim Świecie nie ma takich klasycznych dyktatur.
— Może ci dyktatorzy byli pokłosiem zimnej wojny?
— Zmieniła się epoka. I ta nowa charakteryzuje się dwiema cechami: wzrostem elementu demokracji i wzrostem elementu pragmatyzmu. Ale obserwujemy też w różnych miejscach wzrost elementu nacjonalistyczno-fundamentalistycznego. Konflikty nacjonalistyczne występują w Afryce, choć tam nazywamy to konfliktami plemiennymi. Bo znowu — kiedy w Europie Serbowie leją się z Chorwatami, to mówimy o konflikcie narodowościowym. Ale jak w Nigerii Ibo walczą z Joruba, to mówimy o konflikcie plemiennym.
Inne takie klisze językowe to: fundamentalizm islamski. Nigdzie się już nie mówi: islam, islamiści czy mahometanie. Wszystko jest islamskim fundamentalizmem. A to nieprawda. Fundamentalizm islamski jest niewielkim nurtem w ramach islamu. To są niewielkie grupy, które w dodatku w muzułmańskich państwach są na ogół prześladowane, rozstrzeliwane lub wsadzane do więzień. Na 30 czy 40 państw muzułmańskich są dwa kraje, o których można mówić, że są rządzone przez fundamentalistów — i to też nie w stu procentach — ale gdzie dominującą siłą jest fundamentalizm.
To Iran i Sudan. A w pozostałych państwach fundamentaliści siedzą w więzieniach. Jak wygrywają wybory, to się je unieważnia. I nie robią tego chrześcijanie, tylko sami muzułmanie.
To są te właśnie klisze. Dlatego uważam, że konflikty, takie jak azersko-ormiański czy wojna w Jugosławii, nie umniejszając ich tragedii, mają jedną ważną cechę: są zlokalizowane. To nie cała Europa stoi w ogniu. Zwróćmy uwagę, że one nie pociągnęły za sobą żadnych innych konfliktów, nie zaostrzyły sporów Basków z Hiszpanami czy Irlandczyków z Anglikami. Ogólna tendencja świata jest pozytywna, bo demokratyzująca i pragmatyczna. Świat jest zbyt wielki, żeby można było oczekiwać, że wszystko będzie się toczyć w jednym kierunku.
— Nawet jeśli są te pozytywne trendy w Afryce, to czy bez pomocy świata zachodniego jest w ogóle możliwe jej odbicie się od dna? I czy dla świata, dla większości polityków, nie mówiąc już o opinii publicznej, Afryka nie jest jednak dzisiaj wielką białą plamą? Tylko gdy dochodzi do tragedii w Somalii czy walk w RPA, ktoś tam udaje, że się nią interesuje...
— Tak, i to jest właśnie największe nieszczęście Afryki. Czy Afryka może ruszyć bez pomocy świata? Nie może. Stan tego kontynentu, który zawsze był biedny, jest dziś taki, że nie można mówić o możliwości wydźwignięcia się Afryki o własnych siłach. To jest tak ogromny kontynent i żyje na nim już taka masa ludzi biednych... A ogólna tendencja Afryki ciągle jest tendencją negatywną, tzn. Afryka dalej pogrąża się w kryzysie. To, co wskazywaliśmy jako pozytywy, to są zaledwie objawy jakiejś optymistycznej przyszłości, to nie jest dominujący trend. Ciągle jeszcze postępuje pogarszanie się położenia ludności. Z tego punktu widzenia obraz Afryki jest obrazem czarnym, pesymistycznym.
— Może politycy założyli, że Afrykę należy izolować? Tak jak Jugosławię? Tym bardziej że ona niczym nie grozi, bo nie ma nawet uzbrojenia...
— Militarnie nie grozi, ale przecież już teraz problemem dla Europy jest rosnąca fala emigracji. W tej chwili koło Gibraltaru pojawiło się już zjawisko przypominające boat people: ludzi, którzy, jak w Wietnamie, uciekają przez morze do Europy. A ponieważ ludzi w Afryce Północnej jest dosyć dużo, to może się to stać poważnym problemem.
Byłem niedawno w Rotterdamie i gdy o 10 wieczorem znalazłem się na dworcu kolejowym, to myślałem, że jestem na dworcu kolejowym w Nairobi. Byłem tam jedynym białym! Jeżeli jesteście w Anglii i wieczorem przychodzi wam jechać metrem, to się czujecie tak samo jak w jakimś afrykańskim państwie. Dużo moich znajomych wynosi się z Londynu, bo już nie czują się tam jak u siebie.
Ta tendencja będzie się nasilać, bo przyrost ludności w krajach Trzeciego Świata będzie coraz większy. I wobec tego emigracja do krajów rozwiniętych będzie też coraz większa. Wzrost zainteresowania Afryką i pomocą dla niej będzie więc odruchem samoobrony. Bo nie ma innego sposobu zahamowania takiej fali ludzi niż próba rozbudowy gospodarki ich państw. Żadne ograniczenia wizowe, żadne podobne rozwiązania na dłuższą metę nie pomogą. To są zbyt wielkie masy zdesperowanych ludzi.
Czeka nas wielka światowa debata na temat przyszłości świata. Bo coś jest nie w porządku. Problem Afryki jest problemem Europy, bo Afryka jest blisko Europy i jest częścią cywilizacji Morza Śródziemnego.
— Najlepszym lobbystą Afryki w świecie, nie będą jakieś tam organizacje jedności afrykańskiej, ale samo życie...
— Sytuacja to wymusi. Po prostu.
— A czy ci emigranci z Czarnego Lądu tworzą jakieś lobby na rzecz Afryki w świecie?
— Tak, zwłaszcza w różnych organizacjach międzynarodowych. Trzeba pamiętać, że istnieje wielka rodzina organizacji międzynarodowych, w których poważny element stanowią właśnie nie-Europejczycy. Na czele wszystkich wielkich organizacji międzynarodowych stoją nie-Europejczycy. Butros Ghali z ONZ jest Egipcjaninem, szef UNICEF jest Burundczykiem itd., itp. Oni mają wokół siebie całe zespoły swoich ludzi i coraz bardziej te organizacje kontrolowane są przez trzecioświatowców. Taka jest ich logika. Jeżeli dojdzie do reformy ONZ czy Rady Bezpieczeństwa, to będzie ona zmierzała do zwiększenia udziału Trzeciego Świata. Dzięki temu stopniowo, także dzięki udziałowi w korporacjach międzynarodowych, rola Trzeciego Świata będzie rosnąć. Lobby afrykańskie będzie coraz silniejsze.
W tej chwili nie ma już w świecie podziału Wschód—Zachód, podziału ideologicznego. Znaczenia nabrał podział na kraje rozwinięte i nierozwinięte. Dziś w krajach rozwiniętych — według danych ONZ — mieszka miliard 200 milionów ludzi. Cała reszta — czyli ponad 4 miliardy! — mieszka w krajach Trzeciego Świata. Ta ilość musi zacząć przechodzić w jakość. Ów czynnik trzecioświatowy zacznie coraz bardziej ciążyć na losach świata, także tego rozwiniętego. Zwłaszcza że już dziś daje o sobie znać świadomość swojej rasy, odrębności, swojego losu.
— Czy któreś z państw afrykańskich ma szansę stać się mocarstwem? Czy są na przykład państwa, które mogą mieć broń atomową?
— Broń atomową to nie, oni w ten sposób jeszcze się nie oceniają. A ambicje oczywiście tak.
Najpotężniejszym państwem Afryki jest Nigeria. Choćby i w takim sensie, że gdy gdzieś wybucha wojna domowa i mowa jest o interwencji wojskowej, to właśnie Nigeria chce odgrywać jakąś rolę. Dla tych ludów świat to Afryka. Jestem na przykład w Kampali i oglądam telewizję ugandyjską (jest bardzo słaba technicznie, ale już jest). Są wiadomości lokalne, potem część międzynarodowa. I co to jest część międzynarodowa: prezydent Kamerunu składa wizytę w Gabonie, odbył się mecz piłkarski między Mauretanią a Algierią, w stolicy, powiedzmy, Sudanu odbyła się konferencja lekarzy Afryki poświęcona śpiączce. To są wiadomości międzynarodowe. To jest dla nich świat. Ich świadomość jest już świadomością właśnie afrykańską, mają poczucie własnego państwa, swojego interesu itd.
— Czy kultura masowa, w takim stylu zachodnim, dociera do telewizji?
— Dociera. Jak wszędzie. Coca-cola jest wszędzie. I dżinsy, i rock. Z tym, że Afrykanie mają inny model kultury: dużo jest tańca, rzeźby, sztuki plastycznej; mniej literatury czytanej, więcej mówionej. Mają oczywiście pisarzy, ale większość z nich mieszka w Paryżu albo w Londynie. Tam mają wydawnictwa, bo Afryka — to też ciekawe — nie ma własnych wydawnictw. Wszystkie wydawnictwa literatury afrykańskiej są w Londynie albo w Paryżu. Afrykańskie książki zresztą słabo do Afryki docierają. Na uniwersytety co najwyżej, ale do masowego odbiorcy to nie. Mało jest księgarń. Nieco lepiej to wygląda w krajach francuskojęzycznych. Tam zawsze było lepiej, były dobre księgarnie, prasa.
— Czy w związku z demokratyzacją media mają szansę stać się czwartą władzą, odgrywać jakąś rolę polityczną?
— Tam, gdzie w ogóle są media, to już odgrywają dużą rolę. Ale przeważnie wszystko jest jeszcze w powijakach. To znaczy w takich krajach jak Nigeria oczywiście jest telewizja. Ale w takiej Ugandzie program jest nadawany dwie godziny dziennie, i to tylko z zasięgiem na samą Kampalę. Sieć telewizyjna jest jeszcze bardzo słabo rozwinięta. Mało ludzi ma telewizor, w wielu krajach w ogóle nie ma telewizji albo dopiero ją się tworzy. To jest jeszcze przyszłość. Podobnie prasa jest słabiutka. Wyjątki to Nigeria i Kenia.
— I czy to jest wolna prasa?
— W Nigerii bardziej, w Kenii zupełnie nie. Tam jest ścisła cenzura, na książki też. To regulują proste mechanizmy. Gdy przyjechała tam delegacja światowego Pen Clubu, to ci pisarze nie chcieli z nimi rozmawiać, bo się bali. W tych krajach to nie są żarty. Cenzura w wydawnictwach polega na tym, że wydawnictwa żyją wyłącznie z zamówień ministerstwa oświaty na podręczniki szkolne. I wystarczy, że wydawnictwo nie dostanie zamówienia i musi się zamknąć na drugi dzień. I kończy się cała walka o wolność słowa. Pod tym względem jest ostro.
W Nigerii jest już lepiej, bo jest parę narodów, które tworzą opozycję. Nigeria zresztą zawsze miała dużą prasę. Ale cenzura jest wszędzie bardzo silna.
— Czyli coś takiego jak prawa człowieka trzeba między bajki włożyć?
— To wygląda różnie, ale w wielu krajach źle. Ale prawa człowieka to znowu europejski koncept. Bo co w tradycji afrykańskiej znaczy prawo człowieka? Plemię jest strukturą dyktatorską i równocześnie strukturą demokratyczną. Jest taki afrykański zwyczaj, wspaniały, chociaż niemożliwy do zastosowania w społeczeństwie o dużym tempie życia. Mianowicie decyzja dotycząca plemienia zapada dopiero wówczas, kiedy wszyscy się na nią zgodzą. A do zgody dochodzi się w niekończących się dyskusjach. Wysuwa się projekt, że trzeba zbudować most. Połowa jest za, połowa przeciw, więc teraz nie będą budować tego mostu tak długo, aż wszyscy w końcu się zgodzą, żeby ten most budować, albo wszyscy uznają, by nie budować. Ale to się będzie ucierać w długich rozmowach, w takich debatach, gdzie się spotyka całe plemię wieczorem pod drzewem, już jest cień, już chłodno i zaczyna się dyskusja.
— A instytucja mitycznego czarownika funkcjonuje?
— To jest bardzo silne.
— A religijność?
— Są bardzo religijni, z dużym elementem myślenia magicznego.
— Czy to jest religijność symboliczna, obrzędowa czy też głęboka?
— Głęboka o tyle, że jest to mentalność religijna w sensie myślenia magicznego: tzn. trzeba się modlić czy wypowiadać jakieś zaklęcia, żeby spadł deszcz.
Oczywiście chrześcijanie czy muzułmanie uważają, że animiści są niereligijni, niewierzący. A przecież oni głęboko wierzą, tylko że w swoich bogów plemiennych, w swoje zaklęcia. A czy czczą jakieś drzewo czy kamień, czy duchy przodków, które wywołują, to inna sprawa. To bardzo skomplikowany świat wierzeń.
— A jaki jest czarny islam ?
— Islam to jedyna religia świata, która jest homogeniczna, tzn. wszędzie identyczna. To jest religia prostej wiary, prostego obrządku. Dlatego tak się rozprzestrzenia w Trzecim Świecie.
— Czy można mówić, że zyskuje pole w Afryce?
— Tak. To jest w ogóle najbardziej dynamiczna religia w świecie. Dynamicznie się rozwija, głównie w Afryce i Azji. To ogromna masa ludzi. Islam jest w stałej ekspansji, bo to są kraje o wysokim przyroście ludności: Bliski Wschód, Afryka Północna, wiele krajów Azji. A emigranci zaczynają już zaszczepiać islam w Europie i Ameryce. Teraz byłem w Zurychu i pokazują mi nowe wielkie osiągnięcie budowlane — meczet. To państwa naftowe, bogate, ładują tutaj pieniądze, bo muzułmanie są solidarni. To jest bardzo dynamiczne. I to jest nie tylko religia, a cały styl życia, prawo, sposób bycia i myślenia.
— A czy o którymś z państw Afryki można powiedzieć, że jest państwem teokratycznym, że któraś z religii staje się religią państwową?
— Teokratyczne są tylko państwa arabskie. W Czarnej Afryce czegoś takiego nie ma. Ale to jest religia w ekspansji. Papież nie bez kozery ciągle jeździ do Afryki.
— Jak katolicyzm jest tam przyjmowany?
— Liczba katolików jakoś rośnie, ale rzeczywiście silny jest protestantyzm. Dużo jest misji protestanckich: anglikańskich, amerykańskich, niemieckich, szwajcarskich. Pojawiają się też świadkowie Jehowy czy Adwentyści Dnia Siódmego.
— Czy katolicyzm jest akceptowany przez tę nową generację polityków, którzy zdają sobie przecież sprawę z niebezpieczeństwa przeludnienia kontynentu? Papież ostatnio w Ugandzie skrytykował prezerwatywy, a jednocześnie tamtejszy rząd zaleca program ograniczenia przyrostu naturalnego. Czy może dojść do konfliktu między rządami a biskupami?
— Nie sądzę, by hierarchia miała tam w ogóle władzę. Po pierwsze, społeczności katolickie nie są duże. Po drugie, władza biskupów w Afryce i w Europie jest nieporównywalna. Wreszcie katolicyzm w Afryce jest mocno nasycony elementami kultury miejscowej. To nie jest taka czysta religia katolicka. W dodatku tam jest ogromny wybór religii, żadna nie ma pozycji dominującej, poza islamem. I jeżeli biskup będzie mówił coś, co nie będzie im trafiało do przekonania, to po prostu przestaną do niego chodzić. Pójdą obok. Często w tych wioskach czy miasteczkach jest parę różnych religii i misji.
Z tym, że rola wszystkich misjonarzy jest ogromna, pomagają miejscowej ludności, leczą. Znam wielu z nich, są wspaniali. Nie wyobrażam sobie natomiast, by biskup mógł apelować czy nakazywać wstrzemięźliwość. W Afryce to w ogóle jest nie do pomyślenia. W Afryce seks jest rozrywką, bo co innego robić?
— Jeżeli chodzi o rozrywki — a używki?
— Afrykanie narkotyków nie używają, tzn. nie jest to problemem w sensie społecznym. W Afryce Wschodniej, np. w Somalii, żują kat, takie liście przypominające liście młodej brzozy. To jest gorzkie, niesmaczne, ale daje rodzaj lekkiego oszołomienia. W Egipcie czy Sudanie pali się odmianę haszyszu. Ale nigdy nie przybiera to formy takiej jak w Europie, że ktoś się przewraca czy zatacza.
Afrykanie za to dużo piją. W Czarnej Afryce Bantu pije się piwo miejscowej produkcji. Sprzedawane w litrowych butelkach. W Afryce są setki browarów. Piwa wypija się tu ogromne ilości, bo i klimat, i ich piwo jest po prostu smaczne. Pełno jest barów, takich prymitywnych, pozbijanych z blachy czy w lepiankach. I choć to piwo jest słabe, to się upijają. W tym klimacie łatwo się upić...
— Czy w tych wielkich miastach są plagi, takie jak w świecie zachodnim: przestępczość, prostytucja?
— Straszne. Przestępczość jest ogromna. Plagą są zwłaszcza drobne kradzieże. Jak się wychodzi z hotelu, to nic nie można mieć przy sobie, tylko koszulę i spodnie. Resztę ukradną. To jest zmora wielu krajów, nie zabiją, ale ukradną. Podobną plagą są żebracy: dać, dać, dać. To jest bardzo nieprzyjemne, toteż biali rzadko chodzą po ulicach, raczej jeżdżą samochodami, zwłaszcza że jest gorąco, nie można daleko ujść.
Nagminne są włamania do mieszkań. Masowa jest też prostytucja, choć tam granica między zawodową prostytucją a używaniem seksu jest bardzo cienka. Mafijnego bandytyzmu w zasadzie nie ma, chyba że jest wojna, wtedy można zginąć, ale to już inna sytuacja.
— Czy można mówić o jakiejś jednolitej obyczajowości w Czarnej Afryce, wymagającej nieupijania się, przyzwoitego prowadzenia się albo odwrotnie? Czy to też zależy od kultur religijnych?
— Nie ma takiego wspólnego mianownika. Oczywiście w krajach muzułmańskich się nie pije, rygory obowiązują też w kontaktach z kobietami. Ale tam, gdzie jest pomieszane chrześcijaństwo z animizmem, większych różnic nie ma. Nie ma żadnych jednolitych, specyficznych norm obyczajowych. Trzeba też pamiętać, że jest masa bezrobotnych, większość ludzi nie pracuje.
— Z czego więc żyją Afrykanie?
— Bieda jest powszechna. Przeciętny biedny Afrykanin stara się zjeść coś raz dziennie. Wszyscy są głodni. Bez przerwy. Każdy oczywiście próbuje znaleźć coś do jedzenia — jakiś lokalny owoc, banana, pomarańczę czy mango. To jest tanie. Do tego jak się uda wypić jakąś herbatę, jakąś wodę albo zjeść kawałek herbatnika czy placka, to wtedy jest radość. Często jednak cały dzień nic nie je.
Nieraz uda się dostać jakąś rację żywnościową, np. kukurydzę. Jedzą taką rozgotowaną kukurydzę albo robią fufu z manioku. Tłucze się ten maniok, robi ciasto, tym kobiety zajmują się cały dzień. Jeżeli jest sos, to się oblewa sosem, zwykle bardzo ostrym. Jeżeli się do tego ma kawałek kurczaka, to już jest luksus, a jeśli gotowane jajko, to się je macza w tym sosie. Tak się je. Gdy jest ryż, to się gotuje ryż i je z tym sosem. Zamożniejsi mogą pozwolić sobie na szaszłyk z cebulą, pomidorem. W rejonie wilgotnego tropiku często jada się zielone banany, które przypominają nasze banany, ale są niejadalne na surowo, gotuje się je na papkę.
Afrykanie jedzą, co się da, co zdobędą. Bardzo prymitywnie, zawsze to samo i na ogół mało. Lepiej je się na ogół plemionom saharyjskim, pasterzom. Ci mają więcej mięsa, mleka i krwi, toczą ją z cieląt i piją. Są całe plemiona, na przykład w Burundi, które żywią się: krwią z cielęcia i mięsem z krowy. Wszyscy mają co najmniej dwa metry wzrostu. To bardzo piękne plemię, żyjące tylko mlekiem i krwią. Rzadko tylko sięgają po jakieś jarzyny.
A Etiopczycy jedzą zawsze to samo — rodzaj przaśnego placka z prosa, który się piecze na takich wielkich patelniach; zawsze jest bardzo cienki. Placek taki polewają ostrym sosem. I teraz, w zależności od zamożności, może być w tym sosie jajko gotowane, może być kawałek mięsa, na ogół z kury albo baranina, rzadziej wołowina. Wieprzowinę jedzą od święta, bo to już luksusowe mięso, choć afrykańskie krowy mają na ogół mięso niedobre, żylaste, nie do ugryzienia.
Jak upieką ten placek, to zasiadają wokół niego, każdy urywa kawałek, macza w sosie i zjada. Jak coś zostanie, to się nie wyrzuca, tylko rano zjadają resztę. Wszystko musi być zjedzone. Nic się nie wyrzuca. Po prostu jedzenia jest mało. I całe życie jedzą to samo, całe okrągłe życie tę samą potrawę, od małego do śmierci.
Jedzenie jest bardzo ubogie, bardzo monotonne i bardzo słabe kalorycznie. Przeciętny Europejczyk zjada dziennie dwa razy więcej kalorii niż Afrykanin.
Gotują w bardzo prymitywnych naczyniach. Jak jest większa rodzina, to się gotuje w miednicy, jeżeli oczywiście jest co gotować.
W tych obozach dla uchodźców nie ma już nic. Dopiero jak przyjdzie transport z pomocą, to gotują tę kukurydzę i jedzą. Racja żywnościowa w obozach dla uchodźców to trzy litry wody na wszystko — picie, mycie, pranie — i pół kilo ziarna kukurydzianego na dzień. To jest jedyne pożywienie, nic więcej nie ma, żadnego mięsa, żadnych jarzyn, żadnych owoców.
— Czy więź rodzinna jest silniejsza od więzi plemiennej czy odwrotnie?
— Rodzina to jest plemię. Plemię jest rozbudowaną rodziną, w plemieniu wszyscy są kuzynami. Plemiona dzielą się na gałęzie, klany itd., to jest skomplikowana struktura, ale plemię i rodzina to nie są pojęcia sprzeczne czy rozłączne. Plemię łączy wiara we wspólnego przodka. Wszyscy pochodzimy od tego samego pradziada, jesteśmy jedną rodziną i wszyscy jesteśmy swoi, „my”. W plemieniu obowiązuje solidarność.
Wojna w Somalii to konflikt wewnątrz klanów, konflikt w rodzinie. Ale ta solidarność plemienna jest jednym z problemów — jak ktoś przeniósł się do miasta i wzbogacił się, to zjeżdżało do niego całe plemię. I musiał się z nimi wszystkim dzielić. Jak został ministrem i dostał willę, to od razu wprowadzali się do niej jego pobratymcy. I wszyscy razem gotowali, jedli, spali. Oczywiście to teraz zanika, ale ciągle na niższych szczeblach obowiązuje zasada, że ten, komu się udało, musi pomóc swoim, którzy są w potrzebie. W Afryce brat, siostra są pojęciami szerszymi niż kuzyn. A pojęcie kuzyn jest bardzo szerokie, obejmuje całą wieś. I ważne. Jeśli ktoś przyjdzie i powie, że jest kuzynem, to trzeba go ugościć, dać mu kąt, nakarmić go i pomóc, w czym się da. To jest jedna z silnych stron tych społeczeństw, forma samoobrony. Ale też to jest właśnie przyczyna przerażającego nepotyzmu w Afryce.
Afrykanie zresztą inaczej na to patrzą: trudno im oskarżyć ministra z danego plemienia, że obsadził urząd swoimi pobratymcami, bo on po prostu musiał to zrobić.
Zresztą gościnność w Afryce, podobnie jak w całym Trzecim Świecie, jest niezwykła. Kiedyś ledwo dowlokłem się do wioski gdzieś we wschodniej Afryce, a tam mnie położyli i następnego dnia zaprosili na kolację. Uroczyście dano mi jajko. Kurze jajko. Nie można odmówić — trzeba zjeść wszystko. Zjadłem więc, a oni szczęśliwi patrzyli na mnie. Tylko że cała wioska na to jedno jajko dla mnie polowała przez dwa dni — oni nic nie mieli...
— Co zrobić z afrykańskimi miastami — molochami?
— Miasta są tam bardzo różne. Każde ma swoją historię. Taka Kampala, stolica Ugandy, była kiedyś bardzo piękna. Jest ślicznie położona. Najpierw leci się do miejscowości Entebbe nad Jeziorem Wiktorii. Tam jest wielkie lotnisko, które zbudowali Jugosłowianie. To tu w 1976 roku izraelskie siły przeprowadziły akcję odbicia zakładników żydowskich porwanych przez terrorystów z Baader—Meinhof. Pas startowy tego lotniska wchodzi prosto w Jezioro Wiktorii i to na nim za Amina Rosjanie szkolili Palestyńczyków na pilotów myśliwców. Masa tych Palestyńczyków tu zginęła, bo walili po prostu do jeziora. Ten pas był z tego słynny. Niekiedy też do wody wpadali instruktorzy radzieccy.
Potem ładną drogą jedzie się z lotniska do Kampali. Kampala była jednym z najpiękniejszych miast kolonialnej Afryki. Nieduża, wokół cudowny, zielony krajobraz, łagodne wzgórza, wspaniały klimat. To było miasto wielorasowe; 1/3 Afrykańczyków, 1/3 Hindusów, 1/3 Europejczyków. Takie spokojne, ładne, ciche miasteczko. A ja tam umierałem. Bo rozchorowałem się na malarię mózgową, leżałem nieprzytomny w szpitalu i cudem mnie odratowali. Przyjechałem w 1962 roku, kiedy proklamowano niepodległość Ugandy. Tam był właśnie otwarty szpital i byłem jednym z jego pierwszych pacjentów.
Dziś to wygląda zupełnie inaczej. Ciągle oczywiście otoczenie jest bardzo piękne, ale miasto już zniszczone. Mieszkają tu teraz prawie wyłącznie Afrykanie. Wszędzie handlują, dostępne są „zachodnie” towary, ale to tandeta, wszystko jest z Tajwanu czy innych państw z Azji.
Miasto w okresie reżimu Amina żyło pod potwornym terrorem. Potem rządzili nim różni generałowie. Życie wyglądało tak: w ciągu dnia można się było poruszać, a po zmierzchu miasto było oddawane kolejnej armii. Pijani żołnierze rabowali wszystko, rozbestwieni, bez żadnej kontroli, bez żadnego dowództwa. Kogo spotkali, to bili i torturowali. Kompletnie zdewastowano wtedy infrastrukturę. Nie było wody bieżącej, światła, latarń, ulice były kompletnie zniszczone. To była groza. Organizacje międzynarodowe i ambasady budowały wokół swych siedzib wysokie mury i siedzieli za nimi. Sprowadzali też własne oddziały policyjne. Miały je Wspólnota Europejska, ONZ. Wszyscy biali, pracujący w ambasadach lub w organizacjach międzynarodowych, połączeni byli siecią krótkofalówek. Po południu jeździły wozy z tą policją i rozwoziły na noc straże do domów dyplomatów. Strażnicy co chwila musieli meldować, że wszystko w porządku. Całe miasto żyło w autentycznej grozie, nie było żartów.
To się teraz uspokoiło, ale ciągle — tak jak i w innych krajach, skażonych takim właśnie bandytyzmem, wojną domową — zostało dużo niekontrolowanego, zdemoralizowanego, uzbrojonego elementu. Ciągle mogą napaść na dom czy ukraść samochód. Trudno nad tym zapanować. Miasto wciąż jest zrujnowane, ale pomału zaczyna stawać na nogi. Został zbudowany hotel, elegancki, ładnie położony na jednym ze wzgórz. Ale ciągle biali na ogół nie wychodzą z samochodów: z lotniska są przywożeni do hotelu, na spotkania czy mityngi.
Są też biali misjonarze. Bardzo ofiarni i już dosyć dobrze zorganizowani. Mają swoje samochody, sieć zaopatrzenia, swoich ludzi wychowanych tam na miejscu. Misje to zwykle takie państwa w państwie, ale są pożyteczne. A jeśli chodzi o misje polskie, to największe i najciekawsze chyba ich skupisko jest w Rwandzie.
— Czy spotykał pan w Afryce Polaków?
— Bardzo wielu. Dużo Polaków w czasie drugiej wojny światowej trafiło do Kenii, Tanganiki. Tam wywożono rodziny żołnierzy armii Andersa, która szła do Europy. W Tanganice jest dużo cmentarzy z polskimi grobami, bo panowała wówczas epidemia malarii, a nie było jeszcze leków, więc się umierało.
Niektóre malarie są bardzo groźne. Normalna malaria tylko bardzo osłabia, ale jest i taka, która atakuje oczy i wtedy się ślepnie.
Niezbyt bogaty Europejczyk, chcąc nie chcąc, musi żyć w Afryce bardzo prymitywnie. Generalnie powinno się uważać, ale się nie da. Powinno się na przykład pić wodę przegotowaną. Są ludzie, którzy tak się boją, że nie jedzą nawet miejscowych jarzyn czy owoców. Łatwo złapać infekcję, więc trzeba by prowadzić bardzo ustabilizowany tryb życia, przestrzegać, pilnować, gotować, tego czy tamtego nie jeść. Żyje się więc tak, żeby mieć coś do ubrania i jedzenia. To wszystko. Na ogół ma się miejscowego kucharza, który gotuje po afrykańsku. Z czasem nauczy się zrobić jakąś zupę czy kotlet... Równocześnie sprząta, jest takim boyem, i pilnuje domu.
Ale gdy się jedzie w teren, to się je, co jest. Ludzie na świecie są strasznie przewrażliwieni na punkcie stosunku do swego pożywienia. Pierwszym warunkiem, by zostać zaakceptowanym, jest zaakceptować jedzenie. Jeżeli zapraszają białego do stołu i zobaczą, że on się wzdryga, to on już może stamtąd wyjeżdżać. Musisz się przełamać i jeść to, co wszyscy, razem z nimi. Dopiero wtedy będziesz zaakceptowany. Te społeczeństwa są bardzo na to wyczulone. Trzeba też spać tam, gdzie oni, choć jest mnóstwo pluskiew, karaluchów, pająków... To naprawdę jest ciężka praca, ale nie można inaczej, jeśli się chce poznać ten kontynent. Ja jem i piję wszystko, bo inaczej po prostu bym nie przeżył. Nie ma nic innego do picia, tylko zwykła woda, więc ciągle człowiek jest na coś narażony. Ale tam nie można inaczej, nie można pracować, jeśli się nie żyje normalnym życiem. Więc się je w tych wiochach, a tam wszystko jest z robakami, z tymi tasiemcami na przykład. Ale inaczej nie można.
Chorowałem w Afryce na wszystko, najciężej na gruźlicę... Z trudem z niej wyszedłem. Miałem straszne tasiemce, męczyłem się ogromnie. Miałem limfatyczne zapalenie węzłów chłonnych.
— Jak się pan leczył?
— Różnie. Gruźlicę leczyłem w leprozorium. Tam był wtedy jeden lekarz na całą wschodnią Afrykę i on mi uratował życie. Miałem potworne krwotoki i tak trochę się leczyłem, trochę pracowałem. Nawet nie zawiadamiałem Warszawy, że jestem chory. I się wyleczyłem.
Potem się przeniosłem do miejscowości, gdzie był nieco lepszy klimat. Bo wilgotny tropik jest strasznie męczący, dużo bardziej niż suchy. Suchy to tylko zmiana temperatury, wieczorem i w nocy jest chłodno, więc można odpocząć. A w wilgotnym cały czas jest gorąco, a w nocy jeszcze gorzej niż w ciągu dnia. To strasznie wycieńcza. A jak się w dodatku ma gruźlicę, to człowiek jest tak słaby, że nie ma sił pracować, nie ma sił nic robić. Na szczęście wtedy jeszcze nie było AIDS, bo dzisiaj to bym na pewno umarł na AIDS — w tym jedynym leprozorium była jedna jedyna strzykawka. Dla wszystkich. Ta strzykawka gotowała się zawsze w takiej rynience, gdzie gotowało się też jajka. Bo to było jedyne naczynie do gotowania.
Ponieważ, jak już mówiłem, był to jedyny lekarz na całą wschodnią Afrykę, to ciągle wyjeżdżał. Kazał mi brać jakieś pastylki i dwa centymetry penicyliny. Sam przyjeżdżałem, miałem taki mały samochód, sam sobie to nabierałem i prosiłem któregoś z tych posługaczy, żeby mi zrobił ten zastrzyk. I on mi wbijał tę jedyną igłę.
Co prawda byli tam prywatni lekarze, ale chcieli pieniędzy, a ja byłem strasznie biedny, dlatego poszedłem do tego „publicznego” lekarza. On był Irlandczykiem, lubił Polaków. Widział, że strasznie się pocę, wziął mnie więc do tego państwowego leprozorium. Tam był rentgen, zrobił mi zdjęcie i mówi: Słuchaj, tu jest bardzo ostra gruźlica, dwie dziury w prawym płucu, jedna dziura w lewym. Strasznie krwawiłem. Na to ja: Wiesz, ja nie mam pieniędzy, nie wiem, co robić czy zostać w Afryce? On mówi: jeżeli chcesz, to mogę cię leczyć ale tylko tutaj. Widzisz, jak tu jest, lepiej, żebyś nie leżał, tylko przychodził na zastrzyki. Zgodziłem się. Po miesiącu poczułem się lepiej. A że akurat była konferencja szefów państw i rządów, to pojechałem na nią i siłą rzeczy przerwałem leczenie. I po dwóch tygodniach znów osłabłem, źle się czułem, gorączka, krwotoki, więc wróciłem do tego lekarza. On mi mówi: Słuchaj, teraz to już jest katastrofa, jeżeli jeszcze raz tak zrobisz, to po prostu umrzesz. Przyrzekłem mu, że nigdzie nie wyjadę, dopóki nie wyleczę, i przez rok się tam leczyłem. 360 zastrzyków, dzień w dzień, byłem taki skłuty, że nie było gdzie wbić igły. Ale na tyle się podleczyłem, że mogłem się przenieść do Nairobi, gdzie już były lepsze warunki, bardziej europejskie. Tam dali mi lekarza i dokończyli leczenie. Wyszedłem z tego.
— A PAP co na to?
— Nic nie wiedzieli, przyznałem się dopiero, gdy już byłem zdrowy. Próbowaliby przecież mnie ściągnąć, a tego nie chciałem. Ale nie ta gruźlica była najgorsza. Najgroźniejsza była malaria mózgowa w Kampali. Przyjechałem na uroczystość niepodległości i straciłem przytomność. Później, w szpitalu, dowiedziałem się, jak było: prowadziłem samochód, miałem taki landrover, byłem sam. Miałem przejechać cały tamtejszy park narodowy. Kenia wtedy była jeszcze kolonią, nie mogłem przez nią przejechać, musiałem naokoło, wzdłuż Jeziora Wiktorii. Prowadziłem więc samochód po bezdrożach, 1100 kilometrów, i jak dojechałem, to padłem i zemdlałem. Straciłem przytomność, odnalazł mnie jakiś facet. W Kampali zatrzymaliśmy się w takich barakach, byłem sam w pokoju, on mnie po paru dniach dopiero znalazł. Zabrali mnie do tego nowo otwartego szpitala. Uratowali mnie, ale jak wyszedłem, to ważyłem 45 kilogramów, szkielet po prostu.
Najbardziej męczące były z kolei tasiemce. Są strasznie duże i szybko rosną. Nie dają żyć człowiekowi, nudności, bez przerwy jest się głodnym. W dodatku trudno to wyleczyć. Długo nie mogłem dać sobie z tym rady i wreszcie poszedłem do szpitala. Przyszła jakaś taka pani doktor i dała mi silny, cudowny jakiś środek. I dopiero wtedy urwał się ten łeb. Ale zaraz potem złapałem następnego. Tasiemce były w kółko. Najboleśniejsze zaś było limfatyczne zapalenie węzłów chłonnych. Nacierpiałem się wtedy koszmarnie.
W Afryce ciągle się na coś choruje, to taka zakażona strefa. Zwłaszcza te mokre tropiki.
— Jak miejscowi żyją tam z tymi wszystkimi chorobami?
— Jakoś żyją. Nie są bardziej odporni niż biali, przeciwnie, są słabi z wygłodzenia. Mają słabe organizmy, a przecież malaria atakuje bez przerwy. Po ataku malarii człowiek przez tydzień nie może stanąć na nogach. Wszyscy są zarażeni malarią, wszyscy mają robaki w brzuchu, cały organizm jest pełen tego robactwa.
— Czy dla bogatych poziom medycyny jest wystarczający?
— W tym przypadku nie chodzi o bogactwo. Nawet gdy Afrykanin jest bogaty, to zwyczaje ma afrykańskie. To kwestia kultury, wykształcenia. Jeżeli był wykształcony w Europie, to będzie przestrzegał higieny, a jak jest miejscowy, to fakt, że jest bogaty, nie ma znaczenia.
— Czy jest możliwość wyleczenia się, jeśli się jest bogatym?
— W dużych krajach tak, bo tam są szpitale. Szpital jest zwykle w stolicy, bo są tam dyplomaci, organizacje międzynarodowe. Dyplomaci leczą się w szpitalach prywatnych, WHO ma swoje szpitale. Tam są biali lekarze i znośne wyposażenie.
Zresztą czarni są również znakomitymi lekarzami. Ale jak kraj jest mały i biedny, to czasem po prostu nie ma szpitala! Lekarzami są także często misjonarze, a przede wszystkim przysyła ich WHO. Pracują na kontraktach. Świetni fachowcy.
— Jak żyją elity?
— Na ogół dobrze. Kupują zwykle jakąś willę, mają służbę, czarni mają czarną służbę. Naturalnie żyją dobrze na miarę tamtejszej rzeczywistości, bo jak jest ogólna bieda, to nawet jak się ma pieniądze, można za nie kupić tylko rzeczy podstawowe. Elity oczywiście nie głodują, ale to nie są żadne luksusy. Całym luksusem jest zwykle kawałek mięsa i do tego herbata lub piwo.
— Czy alkohole też się pije?
— Mocne alkohole rzadko, tylko elita. To jest kwestia klimatu. Najchętniej wszyscy piją piwo, bo ono łagodzi pragnienie, daje rausz, ale nie zwala z nóg, jak mocne trunki. Wódka nie jest dobra w tym klimacie. Whisky tak, bo ona ma tę zaletę, że można ją rozcieńczać. To jest wygodny płyn w tropikach. Alkohol na ogół pije się wieczorem. Wielkich pijaństw nie ma. Mówię o białych, ale wśród czarnych jest podobnie. To wynik biedy i głodu. Oni łatwo się upijają. W ogóle człowiek jest osłabiony przez klimat, choć to zależy od miejsca. W tym samym mieście w jednej dzielnicy może być inaczej niż w drugiej. Parę kilometrów, a już jest różnica klimatyczna i zupełnie inne warunki życia.
— A gdzie Pan przemieszkiwał podczas podróży po Afryce?
— Różnie. Nie miałem dużo pieniędzy, nigdy więc nie mieszkałem w żadnych luksusach. Albo w domach wynajmowanych od Hindusów, albo w tańszych hotelach. Choć na przykład w Angoli stało mnóstwo pustych willi, można było tam nocować, ale z kolei nie było w nich warunków do pracy. Na ogół ze względu na łączność trzeba było mieszkać w hotelu.
— Jak funkcjonuje łączność w Afryce, na przykład telefony?
— To zależy. Telefony nie najlepiej. Najlepiej sprawdzały się teleksy, zwłaszcza w koloniach angielskich. W Afryce Wschodniej Anglicy mieli dobrze zorganizowaną centralę teleksową na Zanzibarze. To były stare urządzenia, ale wszystkie dobrze pracowały. Najczęściej korzystałem z teleksu. Wtedy jeszcze nie było faksów, pamiętam czasy, gdzie artykuł wysyłało się jako normalną depeszę w liście.
Jak była wojna, to nic nie działało. Łączność zależała od sytuacji na froncie. To był problem dla korespondentów. Najgorszy zawsze był przewrót wojskowy, bo oni najpierw przerywali łączność. Człowiek więc wszystko widział, ale nic nie mógł zrobić. Ja zawsze współpracowałem z korespondentami z bogatych agencji, a oni czasem wynajmowali samolocik i lecieli do sąsiedniego kraju, by stamtąd wysłać korespondencję, albo płacili pilotowi, żeby ją zabrał. Ja się do nich przyłączałem. Trzeba było po prostu kombinować. Ale czasem nic nie można było zrobić, bo nawet na lotnisko nie można było dojechać. Wtedy trzeba było czekać. Takie wojsko, jak robi przewrót, jest zdenerwowane, pijane. Wszystko jest ryzykowne, trudno z nimi dyskutować, jest groźnie.
— Czy nigdy panu nie brakło znajomości języka w kontaktach z władzą?
— Nie. Tam wojsko jest zwykle zawodowe i nawet zwykły żołnierz często zna jakiś język europejski, a poza tym zawsze kręcił się w okolicy oficer. A jak i on nie rozumiał, to się czekało na tłumacza, na kogoś, kto znał język. Tam trzeba mieć wiele cierpliwości. Chodzi o to, by widzieli, że człowiek się nie puszy, traktuje ich z szacunkiem. Doceniają to, bo są wrażliwi na tym punkcie. Na ogół są zresztą sympatyczni, chyba że znajdują się w zupełnym, dzikim amoku. Wtedy mogą pobić albo nawet zabić. Groźni są, gdy razem popiją, lecz na ogół nie ma problemu.
— Opowiadał Pan, jak w Somalii zatrzymali Pana małoletni partyzanci i nawet Pan nie rozumiał, czego chcą. A oni wściekli, z kałasznikowami...
— Często tak jest, ale nie trzeba się tak bardzo bać. Choć właściwie trudno tak powiedzieć, bo przecież dużo ludzi ginie. Różnie jest, to po prostu jest gra, niewiadoma, nie ma reguł. Jeden traktuje człowieka dobrze, drugi nie, na to nie ma rady. To są rzeczy nie do przewidzenia.
— A dlaczego Pana w tej Kampali zamknęli?
— Chciałem sfotografować dom, który był miejscem tortur. Takie słynne, straszne więzienie, zbudowane za Amina. Mój kolega miał taki stary samochód i swojego kierowcę, więc poprosiłem go, by pożyczył mi auto z kierowcą, żebym mógł pojechać pod to więzienie.
Miałem dobre intencje, bo chciałem zrobić zdjęcie miejsca, w którym Amin torturował swoich przeciwników. Ale nie wiedziałem, że oni ten budynek remontowali na potrzeby... nowego reżimu. Na szczęście, znając tamtejsze układy, najpierw poszedłem do wartownika i mówię: Słuchaj, ja chcę zrobić zdjęcie tego budynku. Mogę? On mówi: Możesz, ale poczekaj. I zaprowadził mnie do jakiegoś pokoju, kazał usiąść, a sam zniknął. Długo go nie było, potem pojawił się samochód, wyskoczyło czterech chłopaczków, półnagich, bosonogich, ale uzbrojonych w pistolety. Krzyczą: Wsiadaj do tego samochodu! Nie można dyskutować, musiałem wsiąść, nie ma żartów.
Kierowcę też zabrali. Ja nie przywiązywałem do tego większej wagi, ale patrzę, że ten kierowca szary zupełnie, potwornie przerażony, myślę więc sobie: o kurczę, coś tu niefajnie. Zawieźli nas na tajną policję i zaczęli dochodzenie. No i nic. Zamknęli nas w ciupie. Jeden dzień, drugi, trzeci, nie wiedzieli, co z nami zrobić, czekali na jakiegoś komendanta. Wreszcie przyjechał, ubrany jak wszyscy, czyli też półnagi. Tam trzeba się domyślać, kto ma jaką rangę, ale równocześnie trzeba wszystkich słuchać, bo nie wiadomo, co zrobią. Zaczął nas wyzywać od imperialistów, Amerykanów. Wszystkich wywieszamy, rozstrzelamy, zakała świata. Boże, co on się nie nawyzywał. Amerykanów bardzo nie lubią. Anglików, Francuzów tolerują, ale Amerykanów nie cierpią. Tak zresztą jak wszędzie, że Amerykanów i Rosjan nie cierpią jako wielkomocarstwowców. W końcu kazał mi iść, tyle że mnie nie kopnął. Jeszcze broniłem kierowcy, powiedziałem że on jest niewinny, bo to ja mu kazałem iść, on nie chciał, ale go zmusiłem itd. Wziąłem wszystko na siebie, bo się bałem, że jak mnie wypuszczą, to jemu zrobią jakąś krzywdę. Tak że obu nas wypuścili. Ale zdjęcia nie zrobiłem. Straciłem zresztą film, bo w aparacie jest licznik zdjęć, a że ja przedtem robiłem jakieś zdjęcia, zorientowali się, że film był używany. Więc wyjąłem go i wyrzuciłem.
— Czy zetknął się Pan z jakimś nietypowym traktowaniem z tej racji, że jest Pan z Polski. Czy ktoś czasami wiedział, że jest coś takiego jak Polska?
— Na ogół wiedzą, że jest coś takiego jak Europa. Kiedyś miałem taką rozmowę z kapitanem partyzantki na froncie koło granicy Namibii. On mówi: Dobry wieczór, a ty skąd jesteś. Ja: Z Polski. On na to: Polska, Polska? Co to jest Polska? — Polska w Europie. Europa, Europa — mówi. — Europa to jest w Chinach! Ale zaraz, a gdzie to jest — pyta — gdzie są te Chiny?
A więc nie wiedzą.
Teraz przymierza się Pan do filmu realizowanego dla BBC o Afryce. Czy stacja ma jakieś specjalne życzenia?
— Nie. Powiedziałem im, że chcę, by ten film dał odpowiedź na pytanie: co się stało z Afryką. Dlaczego na tym kontynencie doszło do katastrofy. Nigdy nie robiłem filmu, nie mam wyobraźni filmowej, to trzeba inaczej patrzeć, co innego interesuje film, czy jest dobre światło, kolor.
Do końca roku mamy zebrać materiał. Nie wiem, jak długi będzie to film. Wstępny kontrakt jest na film 90-minutowy. Półtorej godziny dokumentu to według fachowców dużo, dużo fotografowania. Na Zachodzie jest taka metoda pracy, że kręcą bardzo dużo, oni się nie liczą z taśmą, byle tylko był materiał wysokiej klasy. Ale nie wiem, jak to będzie w praktyce. Trzeba będzie pewnie parę razy jechać do Afryki. Chodzi jeszcze o to, by nie trafić na porę deszczową. Wtedy drogi są rozmokłe i nie ma odpowiedniego światła.
Centrum wydarzeń to w tej chwili Liberia, potem Togo, tam jest taki wewnętrzny konflikt, Czad, Somalia, Sudan. Takie dość ryzykowne miejsca.... W koloniach portugalskich jest spokojnie, bo tam zawsze była bieda. Kolonializm portugalski był zawsze słaby, zacofany. Nawet ci kolonialiści portugalscy byli biedni. To był jedyny kraj kolonialny, który dopuszczał żebractwo białych! Gdzie indziej było to nie do pomyślenia. Pierwsza rzecz, która mnie zaszokowała, gdy wysiadłem w Luandzie, to widok białego żebrzącego Portugalczyka. Myślę sobie, Boże święty, przecież warunkiem wyjazdu do Afryki we Francji czy Anglii był pewien status majątkowy.
Tak że to różnie jest w Afryce. Można długo podróżować i nic się nie dzieje, można spokojnie wsiąść w samochód i przejechać przez Kenię, Tanzanię, Zambię i nic się nie stanie. Trzeba po prostu znać geografię konfliktu, żeby wiedzieć, gdzie można wpaść. A tam można tak wpaść, że śladu po człowieku nie będzie. Zair też okropny, Południe też okropne, Północ nie.
— Ale Zair to jest państwo, w którym cały czas się coś dzieje, bo albo jedna secesja albo...
— To jest duży kraj, strasznie prymitywny, odizolowany. Dżungla, masa plemion, skłóconych, walczących. Wielki bałagan. Kolonializm belgijski też był słaby, od początku było źle. To jest jeden z tych rozpadających się krajów, dla których nie ma ratunku. Ale są też spokojne enklawy — Mombasa, Katanga. Tam się normalnie pracuje, nic się nie dzieje. Ale centrum, sama Kinszasa, jest okropne. Kinszasa to olbrzymie miasto, bez kontroli. Straszne miejsce, ale też ludzie żyją, jest masa białych.
— A dlaczego do Czadu właśnie czy Zairu co pewien czas wkraczają wojska, czy to belgijskie czy francuskie? faktycznie chodzi im o ratowanie swoich obywateli?
— Głównie wchodzą po to, żeby uspokoić skłócone strony. Nie przejmują się, że to się nazywa ingerencja. Dawniej Rosjanie protestowali, że najazd itd., ale teraz kto to będzie robił? Miejscowi są za słabi, by się sprzeciwić. Jak wchodzi batalion komandosów francuskich, to po prostu uciekają.
— Poziom takiej armii w Zairze musi być kiepściutki: zdemoralizowana, nieopłacana...
— Oczywiście. Ma swoją gwardię Mobutu, którą jakoś trzyma w garści, która jest mu wierna, ale reszta wojska po prostu żyje z rabunku. Myto pobiera, coś tam ukradną, gdzieś tam napadną...
— A czy Pan się nauczył jakichś języków afrykańskich?
— Mówiłem w suahili, nawet się w nim porozumiem. A reszty to już nie sposób, za dużo ich jest... W Afryce nie byłem jeszcze w Gabonie, Kamerunie, Namibii i Gwinei Bissau. Poza tym w zasadzie byłem wszędzie.
— Są jeszcze na świecie dziennikarze, którzy zjeździli Afrykę tak jak Pan? Jak w ogóle pracują dziennikarze w Afryce?
— Mój kontakt z Afryką to trzydzieści pięć lat, naturalnie z przerwami. Pierwszy raz byłem tam w 1957 roku, kiedy pierwszy kraj Czarnej Afryki — Ghana — uzyskał niepodległość. Potem w 1960 roku pojechałem do Konga, tam była pierwsza domowa wojna. Odtąd już ciągle jeździłem do Afryki.
Pierwszy wyjazd zafundowała mi „Polityka”, a potem już wyjeżdżałem jako korespondent PAP lub warszawskiej „Kultury”. Ostatnio jeździłem jako wysłannik „New York Timesa” (trzy lata temu do Kampali) lub z ONZ (niedawno do Somalii). Te wyjazdy są bardzo drogie. Trzeba mieć pieniądze przede wszystkim na jeżdżenie. To są przecież ogromne przestrzenie, a komunikacja jest zawsze bardzo droga.
Te trzydzieści pięć lat kontaktu z Afryką daje mi pewną skalę porównawczą. Pamiętam Afrykę z tamtego czasu i wiem mniej więcej, jak ona wygląda dzisiaj. Wielu moich kolegów, którzy wtedy zaczynali, szybko się wycofało. Nie wytrzymywali albo fizycznie, albo psychicznie. To była ciężka praca, bardzo obciążająca psychicznie. Jestem jedynym Polakiem, który tak się zajmował Afryką, a może jedynym Europejczykiem. Na pewno z całej Europy Środkowo-Wschodniej. Nie wiem, może jestem w ogóle jedyny na świecie... Chyba nikt z dziennikarzy tyle czasu tam nie spędził... Wielu moich kolegów albo nie żyje, albo zginęło, albo zmieniło zainteresowania. Bo tworzyliśmy taką międzynarodową grupę korespondentów, która się specjalizowała w Afryce i jeździła z miejsca na miejsce, od konfliktu do konfliktu. Pomagaliśmy sobie. Ja długo byłem jedynym z Europy Środkowo-Wschodniej. Dorywczo różni ludzie dojeżdżali, ale na stałe, systematycznie tylko ja się tym zajmowałem. I miałem swoich partnerów z Europy Zachodniej, współpracowaliśmy z sobą. Było około 20—30 dziennikarzy stale zajmujących się Afryką, ale z czasem się wykruszyli. Wszyscy się dobrze znaliśmy. Nigdy ze sobą nie konkurowaliśmy. Zresztą ja w ogóle nie mogłem ścigać się z wielkimi agencjami, nie miałem na to środków. Reuter, AFP czy UPI — czy mogłem być konkurentem dla tych potęg? Ale mogliśmy sobie pomagać. Mieliśmy świetnie zgraną grupę. Jak ktoś się gdzieś dostał, to już się orientowaliśmy: Aha, trzeba tam jechać, bo się coś dzieje.
Krążyliśmy z miejsca jednego konfliktu na miejsce drugiego. To był wspaniały okres... Profesjonalna, przyjazna współpraca. Gdy była wojna domowa w Angoli w 1975 roku, to przez jakiś czas byłem tam jedynym zagranicznym korespondentem. Bo zdążyłem tam wjechać tuż przed tym, jak zamknęli granice. I gdy potem ogłoszono formalną niepodległość Angoli, to — mimo że jeszcze trwały walki — wpuścili samolot dziennikarzy zagranicznych.
Mieszkałem w hotelu. Słyszę pukanie, wchodzi człowiek i... zaczyna mówić po polsku. Mówi, że jest korespondentem „New York Timesa” i nazywa się Michael Kaufman. Zna polski, bo choć urodził się w Stanach, to jego ojciec, polski Żyd, nauczył go mówić po polsku. — Jestem na stałej placówce w Namibii — mówi — i muszę coś stąd napisać. Ale nie wiem, co się tutaj dzieje... No to siadłem i mu napisałem. Potem mówię, przeczytaj to i powiedz, co poprawić. I tak siedzieliśmy razem nad tym tekstem, choć ja byłem korespondentem PAP, a on „New York Timesa”.
Był taki Jean-Marie Colombani, wielki korespondent „Le Monde”, który potem został dyrektorem wydawnictwa. Ta grupa się szalenie solidarnie zachowywała. Mieliśmy wspólne przygody. Gdy w Zanzibarze wybuchła rewolta, to pojechaliśmy tam całą grupą dziennikarzy. Płynęliśmy statkiem i złapał nas sztorm, zaczęliśmy tonąć. Taka filmowa historia, ale na granicy tragedii, a to jednoczy ludzi.
Potem, gdy ukazała się moja pierwsza książka, to ci moi koledzy z Afryki zrobili mi w prasie wielką reklamę w całym świecie. Do dziś się przyjaźnimy, pisujemy do siebie listy. Ale to jest taki zawód, którego nie da się uprawiać bez końca i bezkarnie. Z wiekiem wszyscy przechodzą do innej pracy.
Warunki pracy były wtedy trudne, nie było żadnych nowoczesnych środków komunikacji. A mnie na dodatek brakowało pieniędzy. Inni dziennikarze mieli karty kredytowe, a ja musiałem oszczędzać nawet na połączeniach. Musiałem się nauczyć opisać zamach stanu w stu słowach, bo miałem sto dolarów, a przekazanie słowa kosztowało dolara. To była twarda szkoła lapidarności. Jak ja się nad tymi tekstami mordowałem! Zresztą wszyscy musieliśmy pisać krótko, bo często do dyspozycji był jeden teleks, a każdy chciał nadać swój tekst. Trudno było też nawiązać łączność itd. To była nerwowa i wyczerpująca praca, ale wspaniała. Człowiek widział, jak dzieje się Historia. To było pasjonujące obserwować, jak zmienia się cała wielka część świata. Mieliśmy wtedy łatwy dostęp do wszystkich szefów polityki, znało się różnych prezydentów, działaczy. Człowiek czuł się na tym kontynencie jak w domu. Ja znałem tych wszystkich „ojców” nowych, niepodległych państw: Jomo Kenyattę, twórcę Kenii, Juliusa Nyerere z Tanganiki i nawet Idi Amina z Ugandy.
Amina poznałem w najdziwniejszy sposób, gdy jeszcze był w zasadzie nikim. Bo pierwszy raz zetknąłem się z nim, gdy był formalnie zastępcą dowódcy armii ugandyjskiej w stopniu podpułkownika. Leżałem w szpitalu w Kampali, a on przyszedł zwiedzać szpital. Zapamiętałem jego twarz, wygląd. A on zwracał na siebie uwagę: takie olbrzymie chłopisko, a równocześnie taki infantylny w sposobie bycia. To była jesień 1962 roku, a dziesięć lat później doszedł do władzy... Pojechałem wtedy znowu do Ugandy, to już była inna sytuacja, ale do Amina było stosunkowo łatwo się dostać, bo on lubił gadać. Kompletnie niewykształcony, ledwo czytał i pisał, ale kochał wygłaszać długie mowy na każdy temat. Pamiętam, że był z nim wielki kłopot podczas konferencji szefów państw krajów niezaangażowanych w Algierze w 1973 czy 1974 roku. Amin wygłosił wtedy swoje przemówienie, poszedłem więc z innymi dziennikarzami do sekretariatu po tekst tej mowy.
Tymczasem oni tam siedzieli i głowili się, co Amin powiedział. On mówił wprawdzie paroma językami, ale wszystkimi źle. W dodatku wszystko to było nieskładne, bo Amin wchodził na trybunę i zaczynał opowiadać jakieś anegdoty lub opisywać swoje przygody seksualne. Cała sala wyła ze śmiechu, ale to najczęściej nie miało żadnego sensu.
To był sadysta i psychopata, ale robił wszystko pod przykrywką zabawy, tak że wielu ludzi nie dostrzegało jego bandytyzmu.
Zebrałem olbrzymią literaturę o Aminie, bo chciałem napisać o nim książkę. Myślę o tym — to wyjątkowa historia. Prowincjonalny kraj, w środku kontynentu, i ten Amin tworzący rodzaj władzy jednoosobowej. I równocześnie taki jednoosobowy cykl: jedyna gazeta, która tam wychodziła, była w całości poświęcona Aminowi. Miał też jedną ekipę filmową, nie było telewizji, i ta jedna kamera ciągle za nim jeździła, tylko jego fotografowała. Amin tak rządził krajem: latał helikopterem z miejsca na miejsce i załatwiał jedną sprawę po drugiej. Sam wszystko. Cała polityka to był teatr jednego aktora. Przy tym miał dużo szczęścia. Było na niego wiele zamachów, ginęli ludzie z otoczenia, a on wychodził cało. Taka bardzo literacka postać, idealny bohater thrillera politycznego. Teraz Amin mieszka w Arabii Saudyjskiej, w Dżuddzie, i co jakiś czas udziela wywiadów. Skarży się w nich, że nie ma z czego żyć itd. Musiał uciekać, żeby się uratować. Kadafi zabrał go do Libii. Ale tam albo się pokłócili, albo on nie chciał tam zostać, nie wiadomo. W każdym razie Kadafi pozbył się go i wysłał do tej Dżuddy. Tam do dziś żyje, ma już swoje lata... Ale to była postać, ten jego komizm... Znany satyryczny tygodnik angielski „Punch” co tydzień dawał rubrykę „Wypowiedzi marszałka polnego Amina”, bo Amin bardzo lubił tytuły: marszałek polny, prezydent, dowódca armii itd., całą historię wypisywano. I równocześnie to był morderczy reżim. To było jasne od początku, wszyscy wiedzieli, wszyscy się bali. On miał taką metodę — przyjmował kogoś ze swoich współpracowników, a potem okazywało się, że ten człowiek ginął. Przyjmował bardzo serdecznie, robili sobie zdjęcie, ono pojawiało się w gazecie, a na drugi dzień ten człowiek znikał...
— Pan robił wywiad z Aminem?
— Nie, nie chciałem. Był skompromitowaną postacią... Chciał wywiadów, ale z nim się nie rozmawiało, bojkotowało się go w mediach.
— Nie tępił dziennikarzy?
— Był kapryśny. Nie wiadomo było, jak zareaguje. Nyerere się zdenerwował, wszedł z armią i go wygonił. To była inicjatywa Tanzanii. Byłem tam w 1977 roku, tuż przed jego upadkiem. Wjechałem i przez miesiąc zbierałem materiały, ale nic nie pisałem, tylko czekałem. Bo każda zachodnia agencja przedrukowałaby tę korespondencję, on by się wtedy dowiedział i wsadził mnie do więzienia. Nic więc nie pisałem, tylko zbierałem dane. Po miesiącu pojechałem do Nairobi i dopiero stamtąd wysłałem artykuł. Wtedy już mało kto jeździł do Ugandy, to było po ataku na Entebbe desantu izraelskiego. Ale gdyby nie Tanzania, to Amin dalej byłby u władzy. Siły wewnętrzne nigdy by go nie obaliły. Był politykiem chytrym i okrutnym. Stworzył sobie klasę wiernych ludzi, i to nawet nie opierając się na swoich krewnych, bo pochodził z małego plemienia. Aby zdobyć sojuszników, wygonił 72 tysiące Hindusów, którzy byli tam bogatą społecznością, mieli plantacje, sklepy itd. Wszystkich ich wyrzucił i rozdał to bogactwo swojej ekipie. W ten sposób zyskał wiernych i oddanych ludzi.
To był typ silnej dyktatury, nie do obalenia wewnętrznymi siłami. W Angoli — jak i zresztą w całej Afryce — nie było żadnej rewolucji społecznej! Wszyscy ci dyktatorzy ginęli, gdy dochodziło do jakichś wewnętrznych rozłamów w elicie władzy, i wtedy jedni drugich obalali, albo byli usuwani przez obcą interwencję. Żaden nie upadł w wyniku rewolucji społecznej. Po prostu struktura tych społeczeństw jest inna, ciągle żywe są związki plemienne, swoje robi też korupcja.
— Czy Amin faktycznie wrzucał ludzi do basenu z krokodylami?
— Nie do basenu, ale wprost do Nilu lub do Jeziora Wiktorii. Może nie on, ale jego siepacze.
— Czy kogoś z tych polityków poznał pan bliżej, może nie osobiście, chodząc na piwo, ale...
— Na piwo to chodziliśmy z nimi w czasie, gdy wielu z nich nie było jeszcze prezydentami. W 1963 mieszkałem w Dar-es-Salam, stolicy Tanganiki. W tym czasie był to jedyny niepodległy kraj we wschodniej i środkowej Afryce. Małe skądinąd miasteczko, które stało się centrum wszystkich ruchów niepodległościowych. I rzeczywiście chodziło się na piwo: był tam taki stary, tani hotel, w którym mieszkali wszyscy przywódcy afrykańscy. Wieczorami spotykaliśmy się na piwie, na takiej dużej drewnianej werandzie, i nic innego nie było do roboty, tylko pić piwo. Przychodzili obecni prezydenci Zimbabwe Robert Mugabe i Mozambiku Joaquim Chissano, bywał niedawny prezydent Zambii Kaunda i dwukrotny prezydent Ugandy Milton Obote. Przychodzili właściwie wszyscy, cała południowo-wschodnia Afryka tam zasiadała. Spotykali się, dyskutowali. To też było dobre z dziennikarskiego punktu widzenia — tam działa się Historia. Kontakt utrzymywały też wtedy z nimi ambasady. A potem zostawali prezydentami, premierami, ministrami... A tam dalej zbierała się opozycja — nawet jak uzyskali niepodległość i stwarzali sobie nową opozycję, którą wyrzucali. To miejsce jeszcze długo zachowywało taki status.
— Jakie oni robili wrażenie?
— To wszystko były osobowości. Autentyczni przywódcy, ludzie na pewnym poziomie intelektualnym, wybitni nawet. Taki Nyerere na pewno jest wybitnym człowiekiem, jedną z najciekawszych postaci w historii Trzeciego Świata. Bo to jest polityk, który nigdy nie był skorumpowany, co tam jest rzadkością. Oczywiście różnili się miedzy sobą: Mobutu na przykład osiągnął szczyty korupcji, a Nyerere był zawsze politykiem skromnym, sam ustąpił z prezydentury i przeniósł się na wieś. To taka postać typu Gandhiego, ten model przywódcy politycznego. Dobrym politykiem jest Mugabe, dziś prezydent Zimbabwe. Bardzo twardy, też osobowość. Przyszedł po Joshui Nkomo, który budował Zimbabwe, i tworzyli taką zabawną parę, gdy współpracowali. Są z różnych plemion, ciągle się więc kłócili. Nkomo wielki, ociężały, jowialny, a Mugabe ambitny, skoncentrowany i prący do władzy. I to wysokiej. Wreszcie Mugabe stworzył własną partię.
Spotkałem go w latach 60., gdy był jeszcze młodym chłopakiem i nie pełnił żadnej funkcji. Zaszokował mnie, bo mówił tak, jakby odgrywał jakąś ważną rolę. Miałem zaproszenie do Chin — opowiadał — ale odmówiłem, bo nie chcieli mnie potraktować jako osoby reprezentującej państwo.
Każdy z nich był ciekawym człowiekiem. Kaunda długi czas był dobrym politykiem, spokojnym, zrównoważonym. Sprawował władzę dwadzieścia siedem lat. Mieli taką wspólną cechę ci prezydenci, że dopóki ich nie obalili, dopóty siedzieli, do oporu, ile się dało.
— Czy udało się Panu uniknąć opowiedzenia się po czyjejś stronie?
— Tak, nie było tego problemu. Oni wszyscy byli prezydentami jednoosobowej struktury państwowej. Popierałem wyzwolenie Afryki, bardzo się w to zaangażowałem, kolonializm miał swoje ciemne strony i co do tego nawet dziś nie ma wątpliwości. To był system eksploatacji. Dziś, z perspektywy czasu, widzimy jednak, że w kolonializmie były również rzeczy pozytywne. Ale wtedy wszyscy go potępiali, nie tylko lewica. Generalnie uznawano go za anachroniczny układ, który trzeba zniszczyć. Rządy europejskie dobrowolnie uwalniały się od tego problemu. Dlatego dekolonizacja nigdzie nie przerodziła się w krwawą rewolucję.
Przecież stąd wynikł problem Zairu, wówczas Konga Belgijskiego. Belgowie sami chcieli się go pozbyć, nie przygotowali żadnej kadry, żadnej struktury, ogłosili tylko: idziemy stąd i do widzenia. I tym spowodowali cały galimatias.
Nikt, poza najbardziej zakutymi rasistami z RPA i dyktatorem Portugalii Salazarem, nie bronił systemu kolonialnego. Wszyscy go potępiali, z moimi amerykańskimi czy francuskimi kolegami włącznie.
Problem polegał tylko na tym, jak się z tego wyplątać. Owszem, wybuchały konflikty na przykład w Algierii, ale tam sami osadnicy bronili się przy pomocy armii francuskiej. Przecież oni chcieli oderwać cały pas wybrzeża śródziemnomorskiego od reszty Algierii. Największe problemy pojawiały się tam, gdzie białe osadnictwo było zorganizowane.
Wszystko to jednak zależało od modelu rozwiązywania sprawy.
Jeden model wychodzenia z kolonializmu stworzyli Francuzi. Gdy w 1958 roku do władzy doszedł de Gaulle, to najpierw przyznał niepodległość koloniom francuskim. Przeprowadzono referendum, w którym wszystkie kolonie postanowiły zostać we Wspólnocie Francuskiej z wyjątkiem Gwinei. (Dlatego tamtejszy przywódca, Sekutoure, wszedł do grupy Casablanki jako jedyny z frankojęzycznych krajów Czarnej Afryki).
Drugą metodę wymyślili Anglicy. To był okrągły stół, rozmowy między rządem brytyjskim a przywódcami partii, którą w danym wypadku uznawano za niepodległościową. Ustalano harmonogram przechodzenia do niepodległości. Najpierw uznawano samorząd wewnętrzny, potem przyznawano już pełną niepodległość.
— Czy Pan poznał też Kwame Nkrumaha?
— Tak. To była ciekawa postać. Przypomnijmy, że był jednym z najwybitniejszych polityków antykolonializmu i pierwszym szefem pierwszego państwa, które zdobyło niepodległość — Ghany. On —tak jak wszyscy ci przywódcy — ewoluował negatywnie, w stronę władzy dyktatorskiej, jednoosobowej. Pamiętam go rok przed obaleniem — już wtedy wpadał w paranoję lękową. Poszliśmy do jego pałacu na konferencję prasową. I zrobił tam straszną, szczegółową kontrolę, sprawdzali nawet ołówki. Widziałem już Nkrumaha z lękiem w oczach, z takim obłędem, strachem wielkim, nerwowym. Te rozbiegane oczy.
Zrujnował Ghanę. Zdecydowało to, że był wizjonerem ogólnoafrykańskim. Ghana go w ogóle nie interesowała, bo on się uważał za przyszłego prezydenta Afryki. Pojawiła się wtedy koncepcja, że drogą wyjścia z kryzysu jest zjednoczenie kontynentu i utworzenie jednego państwa, jednego rządu, jednego parlamentu, bo każdy z tych krajów jest zbyt słaby, żeby móc się samodzielnie rozwijać.
To myślenie miało też silne oparcie w Europie. I w pewnym sensie się potwierdziło, bo faktycznie każdy z tych krajów jest słaby, nie ma rozbudowanej gospodarki, infrastruktury. Nkrumah napisał nawet książkę „Afryka musi się zjednoczyć” i, pamiętam, na pierwszej konferencji szefów państw afrykańskich w Addis Abebie wygłosił program zjednoczenia Afryki. Bardzo się doń przywiązał i tylko tym się zajmował. Kraj zrujnował kompletnie. W dodatku wprowadził do Ghany Rosjan, którzy szukali wtedy przyczółków w Afryce. I dołożyli swoje trzy grosze do klęski Ghany. Przyjechała ich cała masa, a Ghana była w kryzysie żywnościowym. W stolicy rosyjskie żony wykupywały wszystko, co było do jedzenia. Dla miejscowych nie zostawało nic. Pamiętam tę atmosferę nienawiści, gdy przyjeżdżały te autobusy z Rosjankami. Przeklinano je, bo było wiadomo, że one wszystko wykupią. To spowodowało bunt armii. Wykorzystując podróż Nkrumaha do Pekinu, wojsko zrobiło zamach. I obalili Nkrumaha. Byłem wtedy w Lagos: pamiętam lądowanie samolotu. Przyjechaliśmy z grupą dziennikarzy, otoczyli nas, nikt nie wiedział, co się stanie, Nkrumah ciągle zapowiadał, że wróci. Cała armia zebrała się na tym lotnisku, żeby strzelać do samolotu, którym Nkrumah miał przylecieć. Nie wiedzieli, że to tylko dziennikarze przylecieli. A potem codziennie robili konferencję prasową, polegającą na tym, że występowało kilku ministrów i doradców i każdy oskarżał Nkrumaha. Wcześniej oni wszyscy byli naturalnie potwornymi jego chwalcami. To był kult, pomniki itd. Coś niesamowitego, i to jeszcze w takim skarykaturyzowanym, afrykańskim wydaniu. Gdy w Europie próbowało się to opisać, budziło to po prostu śmiech.
I ten obalony Nkrumah zupełnie już oszalał. Najpierw przyjął go Sekutoure do Gwinei, a potem Ceauşescu do Rumunii na leczenie. I tam umarł.
Ale w tym pierwszym okresie, bohaterskim, odegrał ważną rolę. Był autentycznym mężem stanu, umiał zabrać głos itd. Tak jak większość z nich przeszedł dwie fazy: okres walki niepodległościowej i potem, szybko, po uzyskaniu tej niepodległości, okres demoralizacji, dyktatury i wreszcie upadku.
— A czy był jakiś przywódca, który wprawdzie nie trzymał się zasad demokratycznych, ale jednak szedł w kierunku tradycyjnego kapitalizmu, wolnego rynku?
— Tak, zdecydowana większość z nich szła drogą kapitalizmu. Wyjątkiem był tylko Nyerere. Kenia, Gabon, potem Bokassa w Afryce Środkowej, Mobutu w Zairze, Habib Burgiba w Tunezji — byli zdecydowanie prokapitalistyczni.
Właściwie łatwiej wymienić tych, którzy nie byli zapatrzeni we wzorce zachodnie. A więc Naser, najwybitniejsza postać kontynentu, wielki autorytet. Potem oczywiście Kadafi, który szybko został szefem Libii. Ale w praktyce wszyscy uprawiali politykę kapitalistyczną: zachowali wolny rynek, klasę średnią, swobodny handel itd.
Nawet w państwie Nyerere rynek był kapitalistyczny. W sensie ekonomicznym wszyscy wprowadzali kapitalizm, a lewicowość czy prawicowość była raczej tylko deklaracją.
Taka Nigeria, najbardziej krwawy reżim Afryki, teraz jest spokojna i dobrze funkcjonuje. Oczywiście jest tam korupcja itd., ale to jest wszędzie, to wynika z natury tych systemów politycznych, gdzie polityka jest traktowana jako źródło dochodów — ktoś zakłada fabrykę i zostaje członkiem parlamentu, ma masową klientelę, którą musi opłacić, i ma tą klientelę, która go do tej władzy wyniosła, i musi zapłacić za to, że go wyniosła, jednym słowem powstaje cały układ zależności, w których nie można sobie wyobrazić, żeby to był układ bezgotówkowy. Z założenia jest układem gotówkowym. Jest nawet taka książka Korupcja w rozwijającym się świecie, która opisuje bardzo ważny czynnik w tych społeczeństwach — ogromne pragnienie odbicia się od dna nędzy.
Dlatego tak naprawdę nigdy nie został zniszczony prosty rynek afrykański, czyli normalna wymiana towarowa. To było zawsze, różnili się tylko liderzy swoją prokapitalistyczną czy antykapitalistyczną orientacją. Promoskiewską, prochińską czy prozachodnią. Ale jeśli chodzi o rynek wewnętrzny, to idiotyzmy państwowej kontroli pieniądza były powszechnie stosowane we wszystkich krajach.
— A nie było tworzenia tzw. społecznej gospodarki rynkowej typu upaństwawiamy, nacjonalizujemy wielkie gałęzie przemysłu?
— W poszczególnych krajach tak. Ale też nigdy nie doprowadzano tego do końca. W Zambii, na przykład, był kapitał i przemysł miedziowy, ale wszystko padło i kraj pogrążył się nędzy. Dlaczego? Bo to kraje monokultury albo rolniczej, albo przemysłowej, produkujące jedną rzecz. Międzynarodowe rynki miały ogromne siły nacisku, wystarczało więc, że zmieniły cenę i wszystko w takim państwie padało. Tak padła Ghana, bo jej głównym atutem było kakao, i jak spadły ceny kakao na rynku światowym, to zbankrutowała. Te kraje są bardzo słabe na rynkach światowych. Jako że są monokulturowe, to można łatwo je kontrolować. Wystarczy zmienić cenę na dany surowiec czy produkt, i wszystko się rozsypuje.
Gospodarka jest zrujnowana we wszystkich tych krajach. Idzie tylko o stopień ruiny. Przecież wszystkie one miały pomysły nacjonalistyczne, zwłaszcza gdy idzie o monopol na handel zagraniczny, i import, i eksport. Często stosowały też sztuczną i absurdalną wymianę pieniądza. Obok rynku oficjalnego zawsze funkcjonował czarny. To powodowało rozpad gospodarki, inflację i wszystkie towarzyszące temu zjawiska. Nie było żadnego kraju w Czarnej Afryce, który by miał realistyczny kurs waluty, nie było żadnego kraju, który by nie miał superhiperinflacji itd. W tej mierze one się nie różniły, wszędzie gospodarka była zrujnowana.
Pod względem gospodarczym była więc raczej różnica stopnia kryzysu niż różnica koncepcji.
— To co w praktyce decydowało o obrocie towarowym? Co odgrywało rolę pieniądza?
— Miejscowa waluta.
— Mimo inflacji? Nie było tak jak u nas, że drugą walutą stał się dolar?
— Rządy wprowadzały sztuczny kurs pieniądza, tłukły walutę i to się po prostu rozpadało.
W pofrancuskich państwach Afryki Zachodniej wyglądało to nieco lepiej. W Nigerii najdłużej utrzymywała się w miarę realistyczna wymiana, ale korupcja elity władzy była tak wielka, że tak czy inaczej koszty utrzymania rosły z dnia na dzień.
Cała Afryka stała się kontynentem rozchwianym ekonomicznie. To spowodowało zanik inwestycji i napływu kapitałów zagranicznych.
— Czy jakaś firma zachodnia wygrała na tym, że zainwestowała w Afryce?
— Nie. Inwestycje były minimalne i lokalizowane w konkretnych obiektach. Na przykład Hilton budował swój hotel w Addis Abebie i z tego czerpał zyski. To były wszystkie inwestycje kapitału zachodniego w Addis Abebie. Drugi typ inwestycji obracał się wokół złóż surowców. Wykładano pieniądze na kopalnie miedzi czy żelaza. To wszystko.
Nazywam to enklawowym systemem rozwoju: buduje się konkretne rzeczy, w konkretnych dziedzinach, które dają najszybszy i najwyższy dochód; z takim wyliczeniem, że jak to zostanie upaństwowione za pięć czy dziesięć lat, to i tak się opłaci.
Natomiast inne inwestycje, drogi, infrastruktury, wykonywano w ramach pomocy, jaka płynęła do Afryki. Finansowały to zagraniczne kapitały państwowe.
Czasem wykonawcą były prywatne firmy, ale zawsze musiały mieć gwarancje rządowe. W Etiopii przykładowo prywatne firmy niemieckie zakładały plantacje ryżu, ale miały gwarancje rządu niemieckiego, że jak splajtują, to Bonn zwraca im pieniądze. Ale najczęściej to były bezpośrednie inwestycje rządów. Niekiedy wykorzystywano organizacje międzynarodowe, np. FAO (Food and Agriculture Organization — Organizacja do spraw Wyżywienia i Rolnictwa), które przez Bank Światowy dostawały pieniądze i za to budowały.
Ale tych inwestycji było za mało. Jak się jeździ po Azji czy Ameryce Łacińskiej, to widać, że Afryka jest wyraźnie najuboższa w obce inwestycje.
— Czy stykał się Pan z przemocą stosowaną przez władców wobec opozycji?
— Ciągle, i to bardzo brutalną. Opozycja w ogóle nie była dopuszczana, wszędzie był system jednopartyjny i albo opozycję trzymano w więzieniach, albo...
— Zawsze jest ktoś niezadowolony...
— Niezadowolona to była zawsze armia i robiła wtedy przewrót. Żeby ludność była niezadowolona, to niewyobrażalne. Czasem buntowali się studenci. Na przykład rewoltę przeciw Hajle Sellasje zaczynali studenci. Ale to były rzadkie wypadki. Najczęściej, gdy zanosiło się na jakieś rozruchy na uczelni, to po prostu ją zamykano. I koniec. Żadnej zorganizowanej opozycji politycznej w Afryce nie było.
— Czy działało coś w rodzaju szwadronów śmierci walczących z buntownikami?
— Nie, to nie ten stopień organizacji. Do czasu narodzin niepodległej Afryki nie było tradycji ruchów politycznych. Na ogół społeczne niezadowolenie kanalizowało się w ramach jednej partii, właśnie tej niepodległościowej. Prawidłowością było, że partia, która pierwsza doszła do władzy po uzyskaniu niepodległości, likwidowała wszelkie inne. Opozycję albo wsadzano do więzienia, albo zmuszano do emigracji.
Potem, jeżeli pojawiały się jakieś oznaki niezadowolenia czy jeśli rząd zaczynał coś podejrzewać, to wsadzał tych niezadowolonych czy przeciwników do więzień. I tyle. Policja była wszędzie rozbudowana, podobnie więzienia. Wszędzie była armia i w ten sposób się rozprawiano z oporem. Legalna opozycja nie istniała.
— Czy zdarzały się konflikty między policją a wojskiem?
— Nie, to były nieporównywalne siły. W krajach słabo rozwiniętych armia jest straszną siłą. Policja zaś jest słaba, kiepsko płatna i marnie uzbrojona.
— A tajna policja?
— Tajna policja ma się lepiej, ale znowu nie jest aż tak liczna, by się przeciwstawić armii.
— Czy byli jacyś wojskowi, którzy korzystnie zaznaczyli się w historii któregoś kraju?
— Wielu. To, że ktoś był wojskowym, nie musiało znaczyć, że był zły. Często wojskowi interweniowali, jeśli rząd był skorumpowany. W krajach Trzeciego Świata, gdzie nie ma demokratycznych mechanizmów wymiany elit czy rozsądzania sporów politycznych, przewrót wojskowy często służył do przełamania impasu.
Na górze jest impas, wojsko wkracza i odgrywa rolę arbitra. Rozsądza spór, oddaje władzę jednej grupie i wycofuje się do koszar. Te mechanizmy przewrotów są różne, niekoniecznie muszą być negatywne. Czasem były pozytywne i zapoczątkowywały proces reform.
Czasem przewrót był koniecznością. Było wiele znaków, które pozwalały nam przewidzieć przewrót, i jak się widziało, że gdzieś jest zupełny impas, to się tam jechało. I wybuchał przewrót.
Dziś w całym świecie jest tendencja powrotu do rządów cywilnych. Nawet tam, gdzie u władzy pozostali wojskowi, to właściwie są oni już osobami cywilnymi.
— Czy ciążyła Panu w tych tematach polityka?
— Skąd. Zresztą jeżeli jest jakiś zamach stanu w Burundi, to kogo to w Europie obchodzi? To mi dawało ogromną swobodę pisania. Bo gdy się pisało o Związku Radzieckim czy bratniej Czechosłowacji, to trzeba było trzymać kurs. A o Afryce można było pisać, co się chce, bo kto wiedział, gdzie to leży...
Czy korespondent zagraniczny w czasach komunizmu to był grzeszny zawód? Kapuściński, tak jak i w powyższej rozmowie, wielokrotnie podkreślał, że na szczęście jego interesowała ta część świata, co do której urzędnicy, tajni, widni czy dwupłciowi nie mieli nawet pewności, czy w ogóle gdzieś istnieje. Jasne, i sam to wielokrotnie opowiada, że pisał analizy dla wydziału prasy KC i korzystał z szyfrówek.
Dziś niektórzy przyznają się do współpracy z wywiadem PRL (formalnie nienależącym wszak do struktur UB i SB), inni potwierdzają kontakty, ale przekonują, że nie oznaczały one współpracy, a jeszcze inni twierdzą, że ich obecność w aktach jest przypadkowa. I wszyscy przypominają, że w autorytarnym państwie to władza decydowała, komu wydać paszport. Opowiadają przy okazji o innych ówczesnych realiach pracy dziennikarza — zwłaszcza wyjeżdżającego na placówki zagraniczne. A także o swoim ówczesnym podejściu do PRL —jako nie w pełni suwerennego, ale jednak polskiego państwa. Przekonują, że także co rzetelniejsze media oficjalne, często prowadzące subtelną grę z partią i cenzurą miały swój wkład w kształtowanie świadomości odbiorców. Dowodzą że granicę kompromisu wyznaczało wówczas nie to, że ktoś rozmawiał z funkcjonariuszami MSW (odmówienie takiej rozmowy oznaczałoby de facto zmianę zawodu) czy pisał ogólnikowe analizy o odwiedzonych krajach, lecz czy nie donosił na kolegów w redakcji, ośrodki emigracyjne, Polonię itd.
Wojciech Giełżyński, wieloletni korespondent zagraniczny m.in. w „Dookoła świata”, tłumaczył w tygodniku „Ozon”: „Wzywali mnie po wyjazdach zagranicznych. Byli to przeważnie pracownicy kontrwywiadu. Chodziło im raczej o raporty polityczne niż o jakieś informacje o ludziach. Do tych rozmów dochodziło w latach 1957—1964. Pierwszy raz odwiedzili mnie dwaj pracownicy kontrwywiadu w związku z wyjazdem na festiwal w Moskwie. Powiedzieli jasno — wiemy o panu wszystko. Wiedzieli, że zaczynam pracę w »Dookoła świata«. Ale nie wymagali niczego, co można nazwać donosem. Chodziło im o analizy”.
Giełżyński twierdzi, że sporządzał raporty dla Wydziału Prasy Komitetu Centralnego partii: „Na przykład mój raport z Nikaragui mówił o tym, jaki charakter ma tamtejsza rewolucja. Nigdy nie pisywałem o Polonii. Co potem robiono z raportami, gdzie trafiały, nie wiem. Z funkcjonariuszami kontrwywiadu spotykałem się w mieszkaniach na mieście, na MDM-ie. Miałem trzy, może cztery takie przypadki w ciągu paru lat. Zabierali mnie z redakcji »Dookoła świata« i zawozili do lokalu na wielogodzinną rozmowę. Niczego dla nich nie pisałem. Odbierali ode mnie informacje w formie ustnej. Chcieli, bym zachował spotkania w tajemnicy”.
Wedle Giełżyńskiego podobne rozmowy z Wydziałem Prasy KC lub z funkcjonariuszami wywiadu mieli inni dziennikarze wyjeżdżający za granicę. „Miałem pewną świadomość, że nie odmawiając tych kontaktów, popełniam błąd życia. Z drugiej strony wiedziałem, że jak tego nie zrobię, nie będę miał czego szukać w dziennikarstwie. A na pewno wyjeżdżać za granicę, co od początku było moim głównym zajęciem. Mogłem w ogóle stracić pracę”. Dodaje: „Ale grzechy na sumieniu ma chyba każdy dziennikarz z tamtego okresu. Trzeba było grzeszyć, żeby uprawiać ten zawód. Najważniejsze było, żeby tymi grzechami wyrządzić jak najmniej szkód innym”.
Ernest Skalski, oskarżony przez „Głos” Antoniego Macierewicza w tekście Dziennikarska agentura o współpracę w latach 1966 -1979, wyjaśniał w „Rzeczpospolitej”: „W latach 1967-1968 przebywałem na rocznym stypendium dziennikarskim w Danii. W roku 1966 funkcjonariusze MSW proponowali mi współpracę. Orientowałem się, że zgoda może być warunkiem wyjazdu, ale naprawdę nie zależało mi na tym bardzo. Prowadziłem wesołe życie w Warszawie. Odpowiedziałem, że nie będę obserwował okrętów NATO, co było zwrotem retorycznym, i że nie będę donosił na Polaków, co stanowiło istotę sprawy. Usłyszałem, że nie interesuje ich jedno i drugie. Chodziło o to, że będę się obracał w międzynarodowym środowisku dziennikarskim, w którym dominują Niemcy z Republiki Federalnej i zajmują się w nim propagowaniem stanowiska Bonn w sprawie naszych granic zachodnich. Dziś to już zamierzchła historia, ale wtedy poczucie niepewności było duże. Niemcy nie uznawały powojennych granic, ich państwo prawnie istniało w granicach z 1937 roku. Republika Federalna była ważnym ogniwem NATO i integrującej się Europy Zachodniej, a na Zachodzie nikt prócz de Gaulle’a naszej granicy nie uznawał. Jej jedynym gwarantem był ZSRR, czego ceną był narzucony nam system. Nie był to gwarant pewny, gdyż nieco wcześniej Chruszczow, m.in. za pośrednictwem swego zięcia, wpływowego redaktora »lzwiestii« Adżubeja, podejmował starania celem podejrzanego zbliżenia z Bonn. Jego obalenie nie dawało pewności, że tego rodzaju zbliżenie Niemiec i Rosji się nie powtórzy. Oczywiście zdawałem sobie sprawę, że reżim Gomułki wygrywa poczucie zagrożenia w polityce wewnętrznej, lecz zagrożenie to nie było wymysłem. U wielu ludzi, w tym u mnie, powodowało to swoiste rozdwojenie postawy, ale w tej sytuacji trudno było odmówić współpracy w proponowanym zakresie. Dziś jestem wielkim zwolennikiem bliskich stosunków z Niemcami, lecz nadal uważam, że w latach wojny trzeba było do nich strzelać, niezależnie od tego, w jakich się było szeregach, a po wojnie, aż do traktatu w 1991 roku, należało bronić naszych ziem zachodnich. Z taką władzą, jaka wówczas rządziła. Ludzie pamiętający te czasy zapewne to rozumieją. Po czterdziestu latach nie pamiętam szczegółów ani okoliczności tych rozmów, lecz pamiętam ich sens. Nie pamiętam również, co podpisałem w związku z tym. O kontakcie tym powiedziałem mojemu bezpośredniemu zwierzchnikowi i bliskiemu koledze Eligiuszowi Lasocie; był on kierownikiem działu zagranicznego »Głosu Pracy«, w którym pracowałem. Nie przydał on temu żadnego znaczenia, zresztą i ja nie byłem tym zbytnio przejęty. I to było wszystko. Nie miałem potem żadnych kontaktów, nie składałem pisemnych ani ustnych raportów, nie wziąłem ani jednej korony ni złotówki. Wiedziałem, że mój kontakt zostawia jakiś ślad w dokumentach, nie wiedziałem jednak, że implikuje to jakikolwiek status formalny w resorcie i że uchylono mi go w roku 1979. (...) Dziennikarzem jestem od 1958 roku. Do roku 1980 pracowałem w prasie reżimowej, choć były to i takie tytuły, jak »Życie Gospodarcze«, »Kultura«, »Polityka«, które przy wszystkich ograniczeniach pozwalały czytelnikom wyrabiać sobie prawdziwą ocenę realnego socjalizmu. Co stwierdził jego bystry krytyk, Stefan Kisielewski. Cenię sobie wysoko, że znalazłem się w grupie dziennikarzy, którym on sam przyznał nagrodę swego imienia, ale nie zwalnia to mnie od odpowiedzialności za teksty napisane z głupoty, niewiedzy, oportunizmu czy lenistwa myślowego. I to dziś mam sobie do zarzucenia, a nie to, co wyłuszczyłem powyżej”.
Jerzy Szperkowicz, kolejny oskarżany (tym razem na jednym z forów internetowych), pisał (również w „Rzeczpospolitej”): „Próby werbunku były. Jednych SB próbowała werbować, innych nawet nie próbowała. Otóż zagięli parol na moją osobę, bo wyjeżdżałem do Moskwy na korespondenta »Życia Warszawy«. Można zapytać: a nie mogłem się trzymać z daleka od tamtej prasy i tamtych wyjazdów? Jest to bardzo ważne i nośne pytanie. Zasługę podmycia PRL dźwigają na własnych barkach dysydenci i prasa podziemna. Ich zasługi są niepodważalne. Straceńcza odwaga, poświęcenie bojowników opozycji demokratycznej nie odpowiadały wszakże zasięgowi ich oddziaływania. Ten zasięg byłby jeszcze mniejszy, gdyby nie postawa niektórych pism, stowarzyszeń twórczych, twórców i dziennikarzy naziemnych. To część mediów oficjalnych przygotowała szeroką publiczność do odbioru impulsów rewolucji solidarnościowej. Zapomina się o tym, ale taka jest prawda. Bez Wolnej Europy, Głosu Ameryki, BBC, ale także bez »Po prostu«, »Przeglądu Kulturalnego«, »Tygodnika Powszechnego«, tegorocznej jubilatki »Odry«, bez »Polityki«, »Życia i Nowoczesności«, a w pewnych okresach »Życia Warszawy«, bez treści przemycanych w programach radiowych, a wyjątkowo nawet telewizyjnych, bez wytrwałej cichej gry na przechytrzenie cenzury społeczeństwo dłużej tkwiłoby w stanie świadomości dzisiejszej Białorusi. Wychodzenie z mediów oficjalnych rzetelnych dziennikarzy, schodzenie do podziemia oznaczało pozostawienie szerokiej rzeszy odbiorców na łasce i niełasce zaprzysiężonych chwalców i szczujów ustroju. Choć publikacje w mediach oficjalnych nie były wolne od skazy kompromisu, to pod względem dostępności i zasięgu przewyższały inne źródła wiadomości, naocznych świadectw i przemyśleń. Dlatego usuwany siedmiokrotnie z pracy, niezweryfikowany w stanie wojennym, jako jeden z wielu nie rezygnowałem ze służby moim czytelnikom”.
I nie sposób od siebie nie dodać, że zdecydowana większość zarzutów współpracy z PRL-owskimi służbami specjalnymi, które już postawiono wielu czołowym polskim dziennikarzom, którzy przed 1989 rokiem wyjeżdżali za granicę, wynika z fundamentalnego nieporozumienia — w oczach władz dziennikarz był, przynajmniej do końca lat 70., żołnierzem na froncie walki ideologicznej i z tego tytułu był wrabiany w najdziwniejsze i najmniej przyjemne sytuacje.
Ale jak zawsze decyduje szczegół i faktyczna działalność...
Wróćmy jednak z mrocznego świata teczek i obowiązku składania przez każdego korespondenta zagranicznego raportów specjalnych przynajmniej w Ministerstwie Spraw Zagranicznych, do mrocznej, ale o wiele bardziej fascynującej Afryki i do jej tyranów...
— Ale Idi Amin miał w pewnym okresie dobrą prasę w Polsce?
— W Polsce nigdy. W Sowietach tak, bo Rosjanie mieli tam potężne bazy, chcieli stamtąd prowadzić ekspansję. Dla nich ekspansja w Afryce miała z jednej strony aspekt gry o świat. Z drugiej odbywała się pod naciskiem kół wojskowych, bo to była dla tych oficerów wycieczka zagraniczna. Oni nagradzali w ten sposób swoją kadrę — wysyłali ich za granicę, ci jechali, robili zakupy, zwiedzali świat itd. Dla takiego oficera z jakiejś bazy na Syberii wyjazd do Afryki to była wielka sprawa, wręcz awans.
Jeżeli chodzi o Polskę, to Gomułka nie lubił Trzeciego Świata. Gomułka był bardzo skąpym człowiekiem i miał prowincjonalną mentalność, nie miał ambicji wychodzenia na świat. I nigdy nie dał grosza na Afrykę. Gierka z kolei to w ogóle nie interesowało. On chciał wygodnie żyć i zajmowały go te honory dla siebie. To spowodowało, że myśmy tam mało inwestowali i najmniej stracili. Utrzymywaliśmy też stosunkowo najniższy pułap dyplomatyczny —w wielu krajach nie było w ogóle polskich ambasad albo były bardzo małe.
Najwięcej wpakowali w Afrykę oczywiście Rosjanie, sporo także Czesi i NRD-owcy.
— NRD to z racji tradycji?
— I ambicjonalnie, że RFN-owi to my pokażemy. Ogromne wydatki ponosili zwłaszcza Rosjanie. Ładowali w linie lotnicze: Aerofłot latał pusty po całej Afryce, żeby po prostu być. I wszędzie utrzymywali tę swoją olbrzymią biurokrację. Te straty, jakie oni ponieśli w Trzecim Świecie, będą się odbijać przez lata. Oni wypompowali swój kraj do cna.
Teraz, jak jechałem przez południowy Sudan i Etiopię, widziałem dziesiątki rosyjskich aut utopionych w błocie. To była rozrzutność nieprawdopodobna.
— Czy jakieś obce wojska stacjonują jeszcze na terenie Afryki?
— Bazy utrzymują Francuzi. To jest jedyna obecność w sensie militarnym. Oni są jednak legalnie — mają porozumienia z różnymi państwami o ochronie interwencyjnej. Mają tam swoje oddziały i w razie konfliktów mogą działać. Okresowo w Somalii są Amerykanie, ale pewnie niebawem się wycofają. Rosjan chyba nigdzie nie ma, Kubańczyków też. Kubańczycy najpierw wycofali się z Etiopii, a dwa lata temu opuścili Angolę.
Może jeszcze jakieś poszczególne rezydentury są, ale żadnych obcych zorganizowanych sił już w Afryce nie ma. Poza wojskami ONZ w paru miejscach. Pojawiają się za to spore własne armie. Nigeria, Algieria, Maroko mają wielkie siły zbrojne.
— Na wielu flagach, na wielu godłach tych państw afrykańskich są ciągle gwiazdy, sierpy, młoty...
— To nie ma znaczenia. Gwiazdy te nie mają nic wspólnego z czerwoną gwiazdą. To są po prostu symbole z mitologii afrykańskiej, że tak powiem, gwiazdy apolityczne.
Podobnie może się powtarzać symbol motyki, która jest podstawowym narzędziem w rolnictwie. I maczety, czyli rodzaj szabli, które mają wiele funkcji: ścina się nimi trawę, rozłupuje orzech kokosowy, zrzuca z drzew kłącza bananów, toruje drogę w buszu, płoszy węże, walczy ze zwierzętami i ludźmi. Takie wielofunkcyjne narzędzie. Podobnie symbolem mogą być dzida lub łuk jako stare tradycyjne bronie. Zresztą dziś jest coraz więcej broni maszynowej, co sprawia, że wiele konfliktów nabrało niesłychanie krwawego charakteru. Bo tam, gdzie walczono na dzidy czy łuki, a teraz wprowadzono karabiny, liczba ofiar musi się zwiększyć.
A młota i sierpa nie ma w żadnym herbie Afryki.
— Pan kiedyś napisał: kto chce zrozumieć Afrykę, powinien czytać Szekspira...
— Chodziło o to, że to była bardzo krwawa scena polityczna. Pisałem to przy okazji sekwencji przewrotów i rewolt w Nigerii, gdzie jedna grupa zdobywała władzę, strzelali się między sobą, i kto ocalał, znowu był na szczycie władzy. Potem znów dochodziło do rozgrywki między nimi itd. Oni się praktycznie sami wystrzelali, to była seria bratobójczych walk. Zwłaszcza że to byli oficerowie z jednej generacji, koledzy z jednej uczelni.
Podobnie było w Etiopii po śmierci Hajle Sellasje. Oficerowie szli na posiedzenie najwyższej rady wojskowej, tak zwanego Dergu, i po każdej sesji tylko połowa wychodziła żywa. Wszyscy wchodzili uzbrojeni i jeśli dochodziło do jakiejś kłótni, to zaczynali strzelać do siebie. Potem, jak zrobiono rewizję w domach członków Dergu, to w każdym był arsenał broni: granatów, pistoletów, karabinów maszynowych.
Ci uczestnicy życia politycznego co rusz się między sobą mordowali. W tym sensie były to konflikty tak krwawe, jak Szekspirowskie łaźnie, gdzie nikt żywy nie zostawał. Wiele tych przewrotów kończyło się właśnie w taki krwawy sposób, że nad ranem pozostawały tylko martwe ciała wczorajszych władców.
Teraz jest o wiele spokojniej, choć ostatnia krwawa sekwencja trwająca do dziś w Liberii jest też potwornie krwawa. Masakra trwa...
To ciekawe historiozoficznie: że raptem w takim spokojnym kraju następuje załamanie i w tym momencie wybucha krwawa jatka, taka eksplozja konfliktu historycznego. I potem trzeba czasu, aż to się wygasi, uspokoi. Moim zdaniem tak będzie w Jugosławii. To się musi wypalić, cykl musi się dokonać. Tego się nie da przerwać, nic nie można zrobić wcześniej. Jak historia nabiera pewnego kursu, to ona musi już sama się z tego kursu wycofać. Ale dopóki się nie wycofa, to musi przejść cały ten kurs od początku do końca. Właściwie w pewnym momencie jesteśmy obserwatorami jakiegoś takiego szaleństwa, historia wpada w szał i nic nie możemy zrobić, tylko się przyglądać. Aż samo wykipi. Bo inaczej w pewnym momencie wróci.
Takie sobie zwrotki / na urodziny Dorotki.
Słońce świeci na niebie, / Ono świeci dla Ciebie, / Słońce świeci nad nami, / Sypie złotymi iskrami.
Słońce potrzebne jest drzewom, / Ziemi, kwiatom i krzewom. / Wszyscy lubimy słońce, /jest duże, jasne, gorące.
W słońcu śpiewają ptaszki, / W słońcu srebrzą się ważki. / Rano, gdy noc odchodzi, / Słońce nad ziemię wschodzi,
Potem staje za płotem, /I pozdrawia Dorotę.
(1978).
— Rysiek napisał to na moje ósme urodziny. Urocze, prawda? — nasza znajoma, Dorota Nowak, z dumą pokazuje nam ten wierszyk.
Prawda — i to nie tylko dlatego, że to wierszyk sympatyczny i doskonały dla małego dzieciaka. Urocze również dlatego, że pokazuje, jak poważnie i z jaką sympatią traktuje Kapuściński przez całe życie wszystkich — nawet dzieci.
Inna rzecz, że Dorota to też nie taki zwykły dzieciak dla „Kapusty”. Państwo Kapuścińscy dawno, dawno temu serdecznie zaprzyjaźnili się z państwem Nowakami, z wszelkimi tego konsekwencjami. Dorota lubi wspominać wspólne wygłupy, których Ryszard Kapuściński nie szczędził w czasie zabaw.
„Kiedyś mój starszy brat stanął na głowie, ale tak przy ścianie, i był z siebie bardzo dumny. Miałam wtedy parę lat, ale pamiętam jak dziś —Ryszard od razu powiedział, że on przecież też tak potrafi, i nie zważając na nic, przy wszystkich, na środku pokoju, wygiął się, podłożył ręce i zaczął powoli stawać na głowie — bez żadnego wsparcia, żadnej podpórki, nie mówiąc o jakimś przygotowaniu czy rozgrzewce. Już, już nogi trzymał w górze, a nagle jak z hukiem nie walnął plecami o podłogę! My, dzieciaki, ryknęliśmy przeszczęśliwi śmiechem, a on przez chwilę był oszołomiony, ale już za moment zaczął się śmiać razem z nami...”.
Ojciec Doroty, Jerzy Nowak, był pracownikiem MSZ i na początku lat 60. zakładał ambasadę Polski w Dar-es-Salam w ówczesnej Tanganice. Kapuściński swoją podróż dziennikarza PAP chciał zacząć właśnie od wschodniej Afryki i już w 1961 roku spotkał się, jeszcze w Warszawie, z Nowakiem. A potem, gdy dyplomata był już na miejscu, w Afryce („Byłem dyplomatą najniższego szczebla, zwykłym attache” — dziś wspomina), bardzo się zaprzyjaźnili.
Mało tego — to właśnie jego żona, Izabella Nowak, jest tą osobą, która ratowała życie reportera w pierwszym roku jego pobytu w Tanganice. „To było tak, że Ryszard chorował, ale za żadną cenę nie chciał iść do lekarza. Wreszcie moja żona — akurat była w ciąży — wpadła na pomysł, żeby ją podwiózł do znajomego lekarza. A gdy się już tam znaleźli, wymusiła na nim zgodę na przebadanie się i zrobienie rentgena. Okazało się, że Ryszard ma zaawansowaną gruźlicę. Potem, przez wiele miesięcy, jeździł na zastrzyki, ale stołował się u nas — miał swój pokój, osobne naczynia (bo mógł zarażać), ale codziennie spędzaliśmy długie wieczory na rozmowach o świecie.
Zresztą kiedy w rok później miał z kolei atak malarii mózgowej w Kampali, Iza też poleciała do stolicy Ugandy, aby mu pomóc w szczytowym momencie choroby i przetransportowaniu z powrotem do Dar-es-Salam... Wtedy już alarmowałem MSZ, żeby mu pomogli — dali niewiele, tak, że właściwie trzeba było dokładać...
Po paru miesiącach dojechała do niego żona Ala. Później jeszcze raz mu towarzyszyła — w Meksyku, na przełomie lat 60. i 70. Zwykle jeździł sam, bo mówił, że to nie są miejsca dla rodziny.
Wbrew temu, jak go zapamiętano z ostatnich lat życia, potrafił reagować emocjonalnie i nerwowo. Na ogół jednak zaprzyjaźniał się z ludźmi, z niektórymi głęboko. Miał takie swoje ulubione zdanie: »Z tym facetem mógłbym pójść do okopów«. Ale jedna jest rzecz, którą szczególnie chciałbym podkreślić — dodaje Jerzy Nowak. — Od pierwszych dni jego pobytu w Afryce widać było, że on dziennikarstwo będzie traktował jak misję niesienia pomocy najuboższym oraz uświadamiania świata o ich losie. Uważał wręcz, że jego obowiązkiem jest poświęcenie się dla innych i dla »zawodowego posłannictwa« — to dlatego nie żałował swego zdrowia, a poprzeczkę wysoko zawieszał także rodzinie. Po prostu miało się wrażenie, że się samospalał. Wielokrotnie opowiadał mi o tym, co widział w Indiach, o tych tysiącach bezdomnych, którzy kładą się pokotem na ulicach nocą i świtem zrywają się, by coś użebrać na śniadanie. To samo bardzo szybko dostrzegł w Afryce — przecież on chodził w takie miejsca, że miejscowi się bali. I to nie tylko dlatego, że szukał informacji — on po prostu ciekaw był ludzi. I chętnie, bardzo chętnie im pomagał — na tyle, na ile mógł. Czasami nas to zaskakiwało — tu dostaje jakąś mizerną dietę z Polskiej Agencji Prasowej, a potem pomaga biedakom... Ciekawe, że wtedy zawsze podkreślał, że może nie zarabia, ale przynajmniej będzie starał się coś stworzyć.
Ale choć ta jego lewicowa wrażliwość była bardzo silna, nigdy, nawet we wczesnych latach 60., nie miał żadnej wątpliwości, że to, co proponują »Ruscy« światu i Polsce, nie tylko nie ma nic wspólnego z socjalizmem, ale że wręcz jest szkodliwe. Wiele razy mówił, że dla niego socjalizm to taki system, który widzi nędzę pojedynczego człowieka, ale nie stawia na masy. Powtarzał, że Moskwa na swój sposób przyczynia się do zniszczenia Afryki i Trzeciego Świata, »wciskając« im ideę walki klas i wzbudzając nienawiść. Ale też widział przyszłość Trzeciego Świata w okowach kapitalizmu, który jego zdaniem musiał te słabości jeszcze pogłębić.
Ale choć poważnie traktował swe przekonania, to nie traktował szczególnie poważnie swej przynależności partyjnej. Był, bo był. Lecz gdy władza uderzyła 13 grudnia, nie miał wątpliwości i legitymację oddał.
Nie mogę dziś podać szczegółów, ale wiem, że władza mu tego nie chciała wybaczyć. Kiedy w połowie lat 80. pracowałem w misji ONZ w Nowym Jorku, udało mu się przyjechać tam z Polski. Mieszkał u nas, ku niezadowoleniu rezydenta, który chciałby go umieścić zupełnie gdzie indziej — już chcieli mieć na niego oko”.
*
Więc jaki był Kapuściński?
Wszyscy mówią, że był miły dla innych. Naiwnością byłoby jednak sądzić, że nawet najmilszy człek nie ma słabszych chwil. I my też takie u Kapusty pamiętamy. Ale doskonale wiemy, że nawet sumę wszystkich jego słabych chwil z nadwyżką oddaje jeden dzień dobra. A takich miał najwięcej...
1994.
Rozmowa trzecia:
Innego
świata nie będzie,
czyli media, dusza i pieniądze
— Czy miał rację Fukuyama, pisząc kilka lat temu w słynnym eseju Koniec historii?, że jesteśmy świadkami końca wieku ideologii, że po tym jak upadł komunizm, wszędzie zapanuje liberalizm?
— Absolutnie się z tym nie zgadzam. Zresztą nie tylko ja — reakcją na ten artykuł (opublikowany w 1989 w „The National Interest”) była natychmiastowa fala krytycznych wypowiedzi. W zasadzie wystąpienie Fukuyamy traktowane było nie jako jakaś nowa koncepcja historiozoficzna, tylko jako pewna prowokacja intelektualna wywołująca dyskusję nad epoką, w jaką wchodzi świat po upadku systemu komunistycznego. Skądinąd sam Fukuyama później nieco modyfikował swoje tezy. I gdyby potraktować ten tekst jako prowokację, to można by go uznać za pożyteczny, bo zmobilizował wszystkich do refleksji nad tym, co się stało i co się dzieje.
Sama teoria Fukuyamy była natomiast co najmniej w dwu punktach — delikatnie mówiąc — dyskusyjna. Przede wszystkim dla niego koniec komunizmu oznaczał koniec Europy. Tymczasem w furtkę powstałą po upadku komunizmu wdarła się ideologia nacjonalizmu. Walka Wschód-Zachód, konfrontacja systemów demokratycznych i totalitarnych została zastąpiona przez nowe prądy, z którymi wchodzimy w XXI wiek. Są to: nacjonalizm, rasizm i wszelkiego typu fundamentalizm religijny. Ich wspólnym mianownikiem jest bardzo silna emocjonalność i w związku z tym są łatwe do zaszczepienia w społeczeństwie masowym. Bo nie rządzi się ono względami racjonalnymi, racjonalnym sposobem myślenia, ale nader łatwo poddaje się emocjom i nastrojom...
— Ale nacjonalizm nie jest przecież produktem epoki postkomunistycznej...
— Chodzi o to, że cechą końca XX wieku jest umasowienie tych zjawisk. Nacjonalizm w XIX wieku był związany z tworzeniem się państw narodowych i dotyczyło to społeczeństw dużo mniejszych. Dziś każde z tych zjawisk potęguje się, ponieważ odnosi się do dużych społeczności.
— Rozróżnia Pan rasizm, nacjonalizm, fundamentalizm religijny, ale przecież między nimi nie ma konfrontacji, wszystkie jakoś są z sobą związane.
— Tak, tyle że dla Fukuyamy koniec konfrontacji Wschód-Zachód czy też napięcia demokracja-totalitaryzm oznacza zlikwidowanie ryzyka konfliktu. Tymczasem zagrożenie konfrontacją nie zostało zlikwidowane — ono zmieniło swoją zawartość, którą można dziś uszeregować według — moim zdaniem — tych trzech prądów. W sytuacji współczesnego świata, kiedy jego obraz jest tak chaotyczny i niespójny, właśnie te elementy pozwalają nam uporządkować go wokół jakichś osi.
— Na to można odpowiedzieć tak: czy rzeczywiście budzi się nacjonalizm, skoro widzimy powstawanie Wspólnoty Europejskiej. Po drugie: jaki fundamentalizm, skoro religie — na przykład w Afryce — są dość płynne, i właściwie w całym świecie, może poza sferą islamu, obserwujemy powstawanie nowych quasi-wyznań i sekt, nieustanne przechodzenie i szukanie religii? Wreszcie trzecie zagrożenie też mogłoby wydawać się dyskusyjne: w RPA rasizmu już nie ma, a w Stanach przeczulenie na punkcie rasizmu jest tak duże, że właściwie można mówić o czarnym rasizmie, o rasizmie à rebours...
— Dobrze, lecz trzeba pamiętać, że cały czas zmierzamy do pewnych generaliów, do uporządkowania obrazu świata i znalezienia mechanizmów, które nim poruszają. Takim mechanizmem, wokół którego rozwija się współczesność, jest — w moim przekonaniu — walka dwóch wielkich sił w skali światowej: sił dezintegracji z siłami integracji. Są siły, instytucje, ideologie i techniki zmierzające do integrowania i ujednolicania świata, zwiększania jego spoistości i komunikacji. A równocześnie działają siły dezintegracji, zmierzające do rozsypania struktur, które w tym świecie istnieją. Obraz tej walki możemy sprowadzić do walki tych dwóch sił; możemy podzielić wszystko, co się dzieje, według tego kryterium i to jest następny instrument służący do analizowania obrazu współczesnego świata.
A możemy na to jeszcze inaczej spojrzeć. Tym tradycyjnym podziałem byłby więc podział lewica — prawica, podział polityczny, który powstał w XIX wieku i pozwalał oceniać siły polityczne czy społeczne wedle kryterium konserwatywny — postępowy.
Ale teraz widzimy, że w nowym świecie postmodernizmu ten rodzaj kryteriów coraz mniej mówi, coraz mniej wypełniony jest treścią i niewiele ma wspólnego z rzeczywistością. Musimy więc znaleźć jakieś nowe sposoby systematyki świata. Czym się różnią poszczególne społeczeństwa czy partie? Można wprowadzić podział, który zaproponował kiedyś Popper: społeczeństwo otwarte i zamknięte. To samo może dotyczyć mentalności ludzkiej. Bo trudno powiedzieć, co jest lewicowe, a co prawicowe, ale można określić, czy to jest mentalność otwarta czy zamknięta, ksenofobiczna czy gotowa przyjąć inne wartości, uznać prawa obcego czy „innego”.
To podział, który pomaga zrozumieć zasady, według których grupują się współczesne społeczeństwa i nowoczesna mentalność człowieka.
W ten sposób mamy trzy klasyfikacje dzisiejszego świata: według ideologii nacjonalizmu, według podziału na siły dezintegracji i integracji, wreszcie na mentalność otwartą i zamkniętą. To są klasyfikacje niewykluczające się wzajemnie.
—A ten podział najbardziej trywialny: biedni i bogaci?
— Dawniej, w połowie naszego wieku, istniały trzy światy. Pierwszy — kapitalistyczny, drugi — socjalistyczny i trzeci — świat kolorowych kontynentów Azji, Afryki, Ameryki Łacińskiej, wówczas jeszcze świat kolonialny. Ten podział wprowadził francuski demograf Albert Souvier w książce opublikowanej na początku lat 50. Ale po ponad czterdziestu latach to kryterium jakby straciło aktualność.
Przede wszystkim zawalił się drugi świat. Pozostał teraz tylko świat rozwinięty, bogaty, zamożny, demokratyczny — zachodni, i cały obszar tego, co kiedyś nazywaliśmy Trzecim Światem. Dziś musielibyśmy tę drugą definicję zmienić, dlatego że Trzeci Świat był pojęciem geograficzno-historyczno-rasowym, to były ludy nieeuropejskie, a teraz mamy po prostu cały obszar świata nierozwiniętego. To jest ta linia podziału. Ale jeśli ją przyjmiemy, pojęcie Trzeci Świat traci swój aspekt rasowy, geograficzny i wreszcie historyczny; zostały tylko z jednej strony państwa rozwinięte, z drugiej — nierozwinięte. I na przykład były Związek Radziecki nie jest społeczeństwem Trzeciego Świata, ale w sferze gospodarki, ekonomiki, organizacji, wydajności pracy itd. należy do tej wielkiej rodziny krajów nierozwiniętych.
— A azjatyckie tygrysy?
— Azjatyckie tygrysy są na drodze rozwoju, ale trzeba pamiętać, że stanowią niewielki procent obszaru byłego Trzeciego Świata: to ledwo cztery małe państwa. Ale oczywiście ten świat jest szalenie zróżnicowany, są różne szczeble rozwoju, są kraje o zerowym rozwoju (jak niektóre kraje afrykańskie) i właśnie tygrysy azjatyckie.
Zresztą co to znaczy „niedorozwinięty kraj”? Najprostsza odpowiedź brzmi: to taki, który nie jest w stanie wewnętrznie wytworzyć własnych źródeł rozwoju. Jeśli zatem nie zostanie dołączony do potężnego motoru finansowego, jakim są państwa rozwinięte, to sam z siebie nie jest w stanie generować czynników rozwoju. I tygrysy są dobrym na to przykładem, dlatego że żaden z nich sam z siebie się nie rozwinął. Wszystkie uzyskały potężne zastrzyki w postaci obcego kapitału i dostępu do rynków zbytu.
— Czyli niedawny Drugi Świat spadł do poziomu Trzeciego Świata?
— W gruncie rzeczy tak. Tu są bardzo zróżnicowane sytuacje. Przecież w tej chwili 160 biednych państw, czyli jakieś 80 procent globu, spogląda na 20 państw bogatych. Różnica poziomów rozwoju jest szalona. Problem w tym, że zasoby finansowe, jakimi dysponuje świat, są ograniczone, tzn. nie można rozszerzyć tej bazy bez niebezpieczeństwa załamania całego międzynarodowego systemu finansowego. Wobec tego te zasoby kapitału zmierzają tylko do miejsc, w których mają zabezpieczony profit, a więc głównie do regionu Azji i Pacyfiku, gdzie tworzy się nowa cywilizacja informatyczna czy nawet postinformatyczna: „cywilizacja Pacyfiku”. Stąd nędza tego prawdziwego Trzeciego Świata, na przykład Afryki. Cały mechanizm pomocy międzynarodowej polegał dawniej na rozpraszaniu kapitału. Teraz kapitał się skoncentrował na jednym kierunku.
Centrum cywilizacyjne z Atlantyku przenosi się na Pacyfik i tam będzie się kształtować w najbardziej dynamicznej formie cywilizacja XXI wieku ze swym centrum, jakim jest Kalifornia. Przy okazji powstaje ciekawe zjawisko: jak gdyby odradzania się ludzkości w sensie rasowym. Bo to znowu jest ludność azjatycka, biali są tam w mniejszości. W Kalifornii jest taka sytuacja, że jej ludność już w połowie tylko jest biała, nie mówiąc oczywiście o Chinach czy Japonii. Tam powstaje zupełnie nowy typ społeczności opartej na nowych technikach, nowym systemie praw, informacji, tam idzie cały kapitał.
Ta „cywilizacja Pacyfiku” jest zresztą wielkim problemem dla Rosji, bo ona z jednej strony jest w cywilizacji europejskiej, z drugiej, ze względu na swój daleki Wschód, jest państwem Pacyfiku. Tymczasem udział Rosji w obrotach gospodarczych tego regionu wynosi 1 procent! Nie tylko dlatego, że jest pogrążona w kryzysie, ale dlatego, że jest blokowana. To swoją drogą fascynujące zadanie: zbadać emocje w polityce światowej — Rosja nad Pacyfik nie wejdzie, bo Japonia żąda zwrotu czterech Wysp Kurylskich. To klasyczny przypadek, kiedy w polityce światowej, niezależnie od poziomu gospodarczego i cywilizacyjnego, czynniki irracjonalne, prestiż i emocje, okazują się silniejsze od pragmatyki. Bo przecież to są bezwartościowe wyspy, niemające żadnej wartości strategicznej czy gospodarczej, a tymczasem siła doktryny nieustępowania jest tak duża, że Rosja nie zrezygnuje, choć w zamian traci szansę na decydujący w rozwoju Syberii udział Japonii. To oczywiście świadczy też o dogmatyzmie Japończyków...
— Wróćmy do tych podziałów. Czy cywilizacja zachodnia jest w stanie im się przeciwstawić?
— Wobec tych napięć świat rozwinięty coraz bardziej się „pacyfizuje”. Widzimy wysiłki zmierzające do zachowania za wszelką cenę spokoju, który jest tą siłą napędową zachodniego społeczeństwa i zachodniego sposobu myślenia. Więc odsuwają jak najdalej od siebie myśl, że już wszystko się zmieniło. To jest dzisiejsza polityka Zachodu wobec Trzeciego Świata czy byłej Jugosławii.
Tymczasem świat nierozwinięty będzie napierać, bo różnice są zbyt duże. Oczywiście napiera, korzystając z jedynej broni, którą dziś ma, czyli broni masowej emigracji. I to wszystko — tam nie ma żadnych koncepcji, jest tylko próba indywidualnego skorzystania z okazji.
Zachód chce przeciągać okres spokojnej konsumpcji, a świat nierozwinięty próbuje wyrwać się przez migracje. Już wkrótce będzie to wielki problem, bo trzeba pamiętać o szalonych różnicach demograficznych: zachodnie społeczeństwa się starzeją, natomiast czynnik imigracyjny, choć hamowany, to rozwija. Pamiętam miasta Europy sprzed trzydziestu lat — kiedy dzisiaj je odwiedzam, to są to całkiem inne miasta, dużo starsze i o wiele bardziej rasowo urozmaicone.
— Może to płytkie analogie, ale trudno od nich uciec: cesarstwo rzymskie padło wskutek powolnego marszu barbarzyńców. Mówi Pan, że cywilizacja XXI wieku będzie cywilizacją azjatycką — czy nie jest tak, że Europa ze swoimi wartościami, np. pracą, ochroną socjalną i pracowniczą itd., musi zostać zniszczona?
— Europa jest mylącym terminem, bo przecież istnieje też coś takiego jak kontynent północnoamerykański... Ale ogólnie biorąc, ta cywilizacja znalazła się w poważnym kryzysie dlatego, że w kryzysie znalazły się dwie znaczące struktury: państwo narodowe i instytucja zachodniego państwa opiekuńczego. Przecież wszystko, co było szeroko pojętą ochroną społeczną, możliwością awansu, emerytur, opieki zdrowotnej, zatrudnienia, jest w stanie odwrotu, ogranicza się do rozdawnictwa — w najlepszym przypadku — zasiłków.
— Jakie są konsekwencje tych dwu kryzysów?
— Kryzys państwa opiekuńczego dotyczy szczególnie Europy Zachodniej. Chodzi zwłaszcza o ogromnie rozkręcone bezrobocie: ono nie jest już kwestią koniunktury ekonomicznej, przeciwnie — staje się stałym elementem gospodarki. To struktury ekonomiczne krajów Zachodu produkują bezrobocie. A trzeba pamiętać, że pojęcie bezrobocia łączy się tam z pojęciem odrzucenia: nie, że po prostu traci się pracę, ale nigdy się już do niej nie wraca, bo postęp technologiczny jest tak szybki, że po krótkim czasie pracy na starym poziomie technologicznym już nie ma. Można oczywiście uczyć się nowego zawodu, ale to są ogromne koszta. Dochodzi też niezdolność, ze względów psychologicznych i kulturowych, do takiego przestawiania się.
W tych społeczeństwach powstała zatem nowa klasa społeczna, która straciła swoją rację bytu i nie widzi żadnej przyszłości. Ona rośnie, a w dodatku — co jest bardzo niebezpieczne — ogromna większość tej klasy to młodzież.
— A kryzys państwa narodowego?
— Najbardziej plastycznie unaocznił się w upadku klasy politycznej. Najczęściej przywoływanym przykładem są Włochy, ale przecież tak samo jest w Hiszpanii, Anglii, Niemczech. Ta klasa straciła swoją rację bytu: jej funkcją było utrzymanie i dynamizacja państwa. W chwili gdy przechodzi ono okres utraty swego sensu wobec powstawania nowych struktur, to klasa polityczna też traci swój barometr, nie ma swojej ideologii, nie wnosi niczego nowego, nie tworzy nowych koncepcji czy myśli politycznej. Zaczyna za to zajmować się korupcją, nabór do niej przestaje być elementem promocji, a staje się małymi gierkami politycznymi.
A w polityce globalnej? Widać wyraźnie, że maleje znaczenie starych struktur, opartych na państwie narodowym, a rośnie coraz bardziej znaczenie wielonarodowych instytucji integracji globalnej. Miałem możność dokładnego obserwowania tego zjawiska podczas ostatnich podróży po Afryce: jeszcze dwadzieścia lat temu mówiło się tam o neokolonializmie, o Anglii, Francji, o wielkich mocarstwach, jednym słowem o dawnych gospodarzach tego kontynentu. Dziś nikt już o nich nie wspomina, to są nieistniejący panowie, którzy odeszli.
Dziś są w Afryce całkiem nowi panowie: Bank Światowy i Międzynarodowy Fundusz Walutowy, czyli instytucje ponadnarodowe. I o ile w czasach tamtych tradycyjnych panów można było wygrywać jednych przeciw drugim, zwłaszcza w okresie zimnej wojny, wyciągając środki dla siebie i od jednych, i od drugich, o tyle teraz mamy do czynienia z podmiotami anonimowymi, które przedstawiają warunki i w ogóle nie są zainteresowane, czy je się wypełni czy nie. Nie obchodzą ich też żadne rozgrywki polityczne. Po prostu: jeżeli spełnicie warunki, to dostaniecie pieniądze, jeżeli nie, to nie dostaniecie.
Czasem się słyszy, że trzeba na nowo skolonizować Afrykę, by zaprowadzić tam porządek. Tylko że nikt jej nie chce kolonizować! To podobnie jak u nas: niektórzy mówią, że nas Niemcy wykupią... Bzdura! Nikt nie chce nas wykupić, bo po prostu nikt nie ma pieniędzy. Niemieckie obroty handlowe z całą Europą to 4 procent wszystkich obrotów z Ameryką; to ziarnka piasku w porównaniu z potężną machiną wymiany gospodarczej, jaka istnieje w ramach Unii Europejskiej. Więc wykupywanie czy kolonizowanie to tylko klisze starego myślenia... Dzisiaj kolonia byłaby wielkim nieszczęściem i obciążeniem.
— Zatem dziś świat nie opiera się jak dawniej na polityce czy wojsku, ale na biurokracji i pieniądzach?
— Znowu: w różnych regionach różnie to przebiega. Generalnie jednak ciężar polityki zagranicznej i wpływów zagranicy coraz bardziej przesuwa się z państw narodowych na instytucje wielonarodowe. Oczywiście decydujący głos mają w nich ci, którzy dysponują największymi pieniędzmi, ale rządzi tam już ponadnarodowa biurokracja, która ma swoje interesy. Warto zauważyć, że dzisiaj nikt nie zwraca się o interwencję w Rwandzie do któregoś państwa, tylko wszyscy apelują do ONZ czy Organizacji Jedności Afrykańskiej. Podobnie w przypadku konfliktu w Jugosławii szuka się tylko rozwiązań wielonarodowych.
To nowość. Dotychczas zawsze, nawet jeżeli interwencja odbywała się formalnie pod flagą ONZ — tak jak np. w Korei w latach 50. —to w rzeczywistości interweniowali Amerykanie. Dzisiaj widać potężną rolę organizacji międzynarodowych i gasnące znaczenie państw narodowych. Ambasady mają coraz częściej charakter dekoracyjno-protokolarny, rosną zaś wpływy przedstawicieli organizacji międzynarodowych.
— Czy przejawem zaniku państwa narodowego jest upadek imperiów, czy to kolonialnego brytyjskiego, czy radzieckiego? Czy upadły tylko wskutek wyczerpania możliwości gospodarczych, czy to jest coś więcej, jakaś zmiana w mentalności tych społeczeństw?
— Byłbym ostrożny z terminologią: państwa narodowe jeszcze istnieją, nieraz są bardzo silne. Ale wyraźna jest tendencja wzmacniania instytucji ponadnarodowych. I one bardzo szybko się rozrastają — rozbudowują struktury bądź tworzą nowe, tworzą własną biurokrację z własnymi interesami. Także w ten sposób umacniają swą pozycję.
To już jest planetarna klasa biurokracji, i to ona ma decydujący głos w rządzeniu losami świata. To z nimi się dzisiaj rozmawia: jeżeli mamy do czynienia z konfliktem jugosłowiańskim, to nie jest to interwencja pojedynczych państw, ale tam występuje ta planetarna, instytucjonalna społeczność, która stawia swoje warunki. To zupełnie nowy obraz świata.
Dlaczego zatem możemy mówić o zmierzchu czy rozpadzie imperiów czy państw wielonarodowych? Bo coraz wyraźniej wkraczamy w postmodernistyczną erę polityki. Kluczem używanym do zdefiniowania postmodernizmu jest słowo „multi”: możemy dodawać do tego — centrowe, — ośrodkowe, — językowe itd. Wydaje się, że świat traci swoje struktury hierarchiczne i staje się światem rozrzuconych centrów, dla którego właściwą strukturą będzie struktura collage’u, tego, co Anglicy nazywają patchwork, układ elementów, w którym niknie hierarchia piramidy. Wchodzimy w ogromną wielość, gdzie nie ma miejsca dla centralnych, narodowych, tradycyjnych XIX-wiecznych struktur. Tamto już się przeżyło i stanęło na drodze rozwoju tego „multi”. To dotyczy też wieloregionalności.
Tu znowu wracamy do Afryki, gdzie tradycyjny podział państw, ustalony w latach 50. XX wieku przez mocarstwa kolonialne, rozlatuje się. Odradzają się dawne regiony gospodarcze. Jeżeli weźmiemy mapę Afryki z XVII, XVIII wieku i prześledzimy szlaki handlowe i centra rynkowe, to zobaczymy, że dziś to wszystko się odnawia. Stary rynek staje się ponownie centrum organizacji regionu, choć przecinają go nowe granice, na które nikt poza skorumpowanymi celnikami nie zwraca większej uwagi.
Znaczy to, że w Afryce na miejscu dzisiejszych 52 państw powstaje 100 czy 200 regionalnych struktur rynkowych, a państwo w zasadzie wypada ze struktury organizacji świata. U nas też widzimy coraz więcej kultur, regionów, grup interesów, struktur językowych i religijnych, coraz bardziej samodzielnych, mających własne kontakty zagraniczne nawet z Chinami, a biznesmeni amerykańscy i japońscy dochodzą do wniosku, że trzeba osobno zawierać kontrakty z każdą prowincją czy nawet gminą. Nigdzie rząd centralny nie panuje nad sytuacją — wszędzie rośnie samodzielność regionów, ale — co ciekawe — nowa organizacja świata polega na tym, że te rosnące na dole regionalizacje, na górze są splątane ponadnarodowymi instytucjami. Regiony już nie szukają priorytetów we własnym państwie, a nawet traktują je jako zagrożenie dla swoich interesów, szukają za to oparcia poza granicami, w tych anonimowych strukturach. To idzie poprzez granice, języki, kulturę. Tworzy się zupełnie nowa wizja świata.
To oczywiście tylko tendencja, bo musimy pamiętać, że nasza planeta jest ogromna, ciągle toczyć tu się będzie walka i różne trendy mogą zwyciężać.
Możemy więc mówić tylko o generalnym kierunku, widocznym w dziesiątkach drobnych ruchów, często sprzecznych bądź o zmiennym charakterze.
Możemy się mylić, bo wielu rzeczy nie wiemy, ale istotne jest samo szukanie. Bo naszym wielkim problemem jest kryzys wyobraźni. Ona ukształtowała się dziesiątki, setki lat temu i nigdy nie miała do czynienia z taką masą informacji jak dziś. Ten ogrom informacji nas przerasta, nie jesteśmy w stanie tego objąć. Wyobraźnia sobie po prostu z tym nie radzi. Właściwie z punktu widzenia wiedzy informacyjnej wiemy wszystko, ale mamy kłopot z przekuciem tego na praktykę, z takim wykorzystaniem tych pokładów informacji, by posuwać się naprzód i rozwijać cywilizację...
Dlatego wszelki wysiłek zmierzający do uporządkowania obrazu świata, niezależnie jak bardzo byśmy się mylili, jest szalenie ważny. Bo ukierunkowuje myślenie współczesnego człowieka. Bez tego uporządkowania człowiek popada w stan dezorientacji, z którego szuka ucieczki w fałszywą podświadomość, w nacjonalizmy, klaustrofobie, odrzucanie „innego”, urojenia, irracjonalne lęki, w to wszystko, w czym — jak sądzi — może się schronić, nie potrafiąc racjonalnie przetrawić tej megainformacji.
*
— Ale jeżeli dezintegracja prowadzi do regionalizacji, to nieuchronne wydaje się zagrożenie płynące dla świata z Rosji. Wydaje się, że Rosja jest właśnie na etapie państw afrykańskich sprzed dwudziestu lat, ze sztucznymi granicami, które nie oddają niczego, gdzie regionalizacja następuje gwałtownie, a każda z prowincji szuka kontaktów, połączeń na własną rękę. Tylko nieszczęście polega na tym, że to jest tak gigantyczny zwornik świata, że jego dezintegracja zniszczy to, co się tworzy, ten nowy porządek...
— Dlatego też świat, głównie zachodni, postrzega Rosję jako wielki problem końca naszego wieku i patrzy na nią z prawdziwym niepokojem. Dlatego tak wygląda cała polityka Zachodu, zwłaszcza Stanów Zjednoczonych, która na przykład w Polsce często nie jest rozumiana, pojawiają się oskarżenia o powtarzanie wzoru jałtańskiego, bo my postrzegamy ją jako umacnianie za wszelką cenę Rosji.
Nie pamiętamy, że Amerykanie mają świadomość globalną. Oni wyznają ideę, że trzeba chronić te obszary świata, na którym znajdują się wielkie zasoby broni umożliwiające zniszczenie planety, że chodzi o to, żeby nie utracić nad tym kontroli. Bo to jest zagrożenie dla wszystkich. W tej sytuacji wybierają najlogiczniejszą strategię: zawsze udzielają wszelkiej możliwej pomocy centralnemu rządowi na Kremlu, w nadziei, że będzie w stanie opanować sytuację.
Oczywiście — nie ma żadnej gwarancji, że się uda, ale to jest taka taktyka. Zachód boi się, że atakując tamte władze, doprowadzi do destabilizacji w Rosji. Polityka Waszyngtonu nie polega na tym, że oni się przejmują, czy tam jest demokracja czy wolny rynek (to są drugorzędne rzeczy). Chodzi o to, by maksymalnie wzmacniać centralny ośrodek władzy.
Druga rzecz, którą kieruje się Zachód, popierając Jelcyna (a także każde inne centrum na Kremlu), to obawa, że destabilizacja byłego ZSRR doprowadzi do inwazji islamu w tej części świata. Islam jest dziś najdynamiczniejszą religią. Co roku zdobywa miliony nowych wyznawców, i to w takich rejonach, gdzie jest najwięcej skrzywdzonych i poniżonych, którzy najłatwiej ulegają resentymentom, rozgoryczeniu, zawiści. Obawa, że islam będzie się wlewał do Europy ze środkowej Azji, jest ważnym elementem polityki amerykańskiej. Więc znowu: umacnianie władzy Kremla to stwarzanie bariery dla ekspansji islamu.
Tego też w Polsce nie widzimy bo dla nas to abstrakcja. Ale dla mocarstwa, które prowadzi politykę globalną, to są ważne elementy...
— Brutalnie mówiąc: może nie jest to w naszym interesie, ale w interesie świata.
— Tak, bo to często mogą być sprzeczne interesy. Nasz interes narodowy nie musi być zgodny z interesem światowym, choćby dlatego, że tam występują zagrożenia, które nam nic nie mówią. I musimy o tym pamiętać, osądzając politykę, która być może nie jest wolna od błędów, uproszczeń czy naiwności, ale jednak jest prowadzona wedle pewnej logiki.
Zatem umacnianie tej struktury centralnej jest raczej działaniem stabilizującym, a nie potęgującym zagrożenie. Zresztą stopień powiązań ekonomicznych większości krajów postradzieckich jest tak znaczny, że nie są w stanie wejść na drogę destabilizacji. Tym bardziej że ten świat, tak jak cały świat postkomunistyczny, przeżywa ogromne rozczarowanie Zachodem. W końcowej fazie komunizmu oczekiwano, że jego upadek będzie się wiązał z natychmiastowym dobrobytem. Społeczności do tego stopnia nie ufały oficjalnej propagandzie, że na przykład nie wierzyły w to, iż na Zachodzie występuje recesja. Tymczasem jest to fakt, zresztą szczególnie dla nas niekorzystny. Recesja zbiegła się bowiem z upadkiem systemu i cała kalkulacja oparta na natychmiastowym przepływie kapitału z Zachodu do Europy Wschodniej i Środkowej okazała się fałszywa. I w dalszym ciągu nie ma tych pieniędzy.
Stąd się bierze nasze rozczarowanie Zachodem, który dysponując ograniczonym kapitałem, w większości lokuje go w Rosji, a Polsce, Czechosłowacji czy Węgrom skreśla tak wiele programów i kredytów. Rosja zaś jest workiem bez dna, tam każda suma zostanie wessana... Swoją drogą ogromna część tych kapitałów natychmiast wraca na Zachód: według szacunków centralnego banku Rosji około dwóch miliardów dolarów miesięcznie niemal natychmiast wraca na prywatne konta rosyjskie na Zachodzie. Z zachodniego punktu widzenia jest to zatem czysty interes — te pieniądze tak naprawdę nie wypływają. Ale my tej skali myślenia nie rozumiemy, nasze myślenie o świecie współczesnym jest nadal prowincjonalne.
A tymczasem im mniej zjawisk lokalnych zrozumiemy, tym mniej pojmiemy myślenia planetarnego, klucza do zrozumienia współczesnego świata.
*
— Mówi Pan o naiwnych nadziejach rozbudzonych w krajach postkomunistycznych... Czy nie jest to po części winą mediów? Bo przecież to one pokazały te wzory bogactwa. Jakie jest dziś znaczenie środków przekazu? Czy szybki przepływ informacji integruje czy dezintegruje? Bo wymiana informacji to wymiana idei, a zatem integracja. A równocześnie chaos informacyjny zabija pamięć, wykorzenia ludzi — więc to byłyby argumenty za rolą dezintegrującą...
— Tak, media pełnią właśnie podwójną rolę. Są bogiem o dwóch obliczach. Po pierwsze, są źródłem informacji, a przez to wpływają na kształtowanie myślenia masowego odbiorcy (a w 99 procentach jest to odbiorca telewizji). W tym sensie rzeczywiście integrują. A z drugiej strony jest masakra w Rwandzie: co prawda tylko dzięki mediom wiemy, co się tam dzieje, ale temu przyspieszeniu obiegu informacji towarzyszy jej spłycenie: pokazywany jest jakiś fragment rzeczywistości zupełnie wyrwany z kontekstu. Można wręcz powiedzieć, że niegdysiejsza funkcja cenzury została zastąpiona systemem filtracji — wiemy tylko to, co szefowie mediów chcą nam pokazać. Nic więcej. Zatem jest i rola dezintegrująca.
Il cinico non e adatto a questo mestiere. Conversazioni sul buon giornalismo. Los cínicos no sirven para este oficio. Sobre el buen periodismo. To nie jest zawód dla cyników. Rozmowy o dziennikarstwie — to książka Kapuścińskiego, która jednak nigdy nie ukazała się po polsku — tylko po włosku i hiszpańsku. Są to rozmowy ze studentami; jest jedną z istotniejszych prób podsumowujących jego widzenie tego zawodu.
Autor najlepszych polskich reportaży od dawna nie ukrywa już swego dystansu — jeśli nie niechęci — wobec współczesnego dziennikarstwa pojmowanego coraz częściej tylko jako drukarnia pieniędzy...
Spójrzmy na fragmenty tego ważnego tekstu:
„Dziennikarstwo właśnie przechodzi rewolucję elektroniczną. Nowe technologie ogromnie ułatwiają naszą pracę, ale nie zajmują jej miejsca. Wszystkie problemy związane z naszym zawodem, wartościami, jakie wyznajemy, z naszym twórczym charakterem, pozostają niezmienne. Jakiekolwiek odkrycie czy rozwój techniczny mogą oczywiście przyjść nam z pomocą ale nie mogą zająć miejsca i istoty naszej pracy, naszego poświęcenia, naszych studiów, naszych odkryć czy poszukiwań.
Naszą profesję dobrze charakteryzuje kilka ważnych elementów. Pierwszym z nich jest swego rodzaju chęć poświęcenia części nas samych. Jest to bardzo wymagający zawód. Wszystkie takie są, ale nasz jest wymagający w sposób szczególny. Powodem tego jest fakt, iż współżyjemy z naszą profesją 24 godziny na dobę. Nie możemy po prostu zamknąć biura o czwartej po południu i zająć się innymi sprawami. Jest to praca, która wypełnia całe nasze życie, nie ma innego sposobu uprawiania dziennikarstwa. Albo przynajmniej uprawiania go w sposób perfekcyjny.
Trzeba zaznaczyć, że dziennikarstwo można oczywiście praktykować w pełnej formie na kilku różnych poziomach. Na poziomie twórczym, jak to się dzieje w przypadku 99 procent dziennikarzy, ich praca nie różni się wiele od zwyczajnej pracy szewca czy ogrodnika. To jest poziom najniższy. Następnie jednak mamy poziom nieco wyższy, bardziej kreacyjny, to ten, kiedy podczas pracy wkładamy w nią szczyptę własnej osobowości i ambicji. I to naprawdę wymaga całej naszej duszy, poświęcenia i czasu.
Drugim elementem naszej profesji jest nieustanne pogłębianie wiedzy. Są zawody, w których normalnie idzie się na uniwersytet, dostaje się dyplom i na tym kończy się nauka. W późniejszym życiu trzeba po prostu aplikować nabytą wiedzę. W dziennikarstwie jednak aktualizowanie wiedzy i ciągła nauka to conditio sine qua non. (...) Mam wielu wartościowych przyjaciół, razem z którymi zacząłem uprawiać dziennikarstwo, a którzy w ciągu kilku lat gdzieś zaczęli znikać. Bardzo wierzyli we własne naturalne umiejętności, ale te wystarczają na krótko; i tak skończyły im się możliwości i przestali pracować.
Jest też jeszcze trzecia, ważna dla naszego zawodu cecha — nietraktowanie profesji jako sposobu na zrobienie fortuny. Są przecież inne zajęcia, takie, które pozwalają dużo i szybciej zarabiać. A dziennikarstwo na początku nie przynosi zbyt wiele owoców. W rzeczywistości prawie wszyscy początkujący dziennikarze to biedni ludzie i przez wiele lat nie mają najlepszej sytuacji finansowej. Mówimy o profesji, w której panuje ścisły feudalny system: awansuje się z wiekiem, a to wymaga czasu. Można spotkać wielu młodych dziennikarzy ogarniętych frustracją, ponieważ pracują dużo za bardzo małe pieniądze, czasem tracą pracę i nie znajdują innej. To wszystko jest częścią naszego zawodu.
Nasi czytelnicy, słuchacze i widzowie są uczciwymi ludźmi, którzy doceniają wartość naszej pracy, i bardzo szybko zaczynają ją kojarzyć z naszym imieniem, wiedzą że »od tego imienia« otrzymają dobry produkt. To jest moment, w którym człowiek przeistacza się w dziennikarza z ustabilizowaną pozycją. Tym, który o tym decyduje, nie będzie nasz redaktor naczelny, ale nasi czytelnicy. (...)
Generalnie rzecz biorąc, wśród dziennikarzy można wyróżnić dwie główne kategorie.
Kategorie niewolników i panów. Ci ostatni to nasi pracodawcy, ci, którzy dyktują reguły, są królami, podejmują decyzje. Nigdy nie byłem redaktorem naczelnym, szefem, ale wiem, że w dzisiejszych czasach nie trzeba wcale być dziennikarzem, żeby stać na czele mediów. W rzeczywistości większość redaktorów naczelnych, dyrektorów dużych wydawnictw czy innych mediów nie jest dziennikarzami. Oni zarządzają.
Sytuacja zaczęła się zmieniać w momencie, kiedy świat zrozumiał —całkiem niedawno — że informacja to dobry biznes. Dawno temu, na początku wieku, informacja miała dwie twarze. Mogła się skupiać na poszukiwaniu prawdy i indywidualizacji tego, co działo się naprawdę, na informowaniu ludzi i kształtowaniu opinii publicznej. W przypadku informacji prawda była podstawową wartością.
Drugim sposobem podejścia do prawdy było traktowanie jej jako instrumentu w walce politycznej. Prasa, radio i telewizja były używane przez różne partie i siły polityczne w walce w obronie ich własnych interesów. W taki sposób, na przykład, w XIX wieku we Francji, w Niemczech czy we Włoszech każda licząca się partia czy instytucja miała swoją gazetę.
*
W drugiej połowie XX wieku, zwłaszcza w ostatnich latach, począwszy od końca zimnej wojny, dzięki rewolucji elektronicznej i komunikacyjnej, świat biznesu odkrył, że prawda nie jest tak istotna, i nieistotna nawet jest walka polityczna; tym, co ważne w informacji, stał się spektakl. I w momencie, kiedy stworzyliśmy tę informację-spektakl, możemy ją wszędzie sprzedać. Im bardziej widowiskowa, tym więcej pieniędzy możemy zarobić.
W ten sposób informacja oddzieliła się od kultury, uleciała gdzieś w powietrze, a kogo na to stać, może jej dosięgnąć, rozpowszechnić i w ten sposób zarobić jeszcze więcej. Tak więc dziś znajdujemy się w erze informacji zupełnie odmiennej. To właśnie jest nowość.
Z tego właśnie powodu, nagle, na czele największych grup telewizyjnych spotykamy ludzi, którzy nie mają nic wspólnego z dziennikarstwem, którzy są jedynie wielkimi ludźmi biznesu, związanymi z wielkimi bankami albo firmami ubezpieczeniowymi, albo jakąkolwiek inną instytucją mającą w założeniu przynieść duży dochód. Informacja zaczęła się opłacać, i to bardzo szybko. (...)
*
Jest jeszcze inny problem. Przed czterdziestoma, może pięćdziesięcioma laty młody dziennikarz mógł pójść do własnego szefa i wyłożyć mu swoje problemy zawodowe: jak pisać, jak stworzyć reportaż dla radia czy dla telewizji. A szef, zazwyczaj od niego starszy, opowiadał mu o własnych doświadczeniach i dawał dobre rady.
Spróbujmy się dziś udać do Teda Turnera, który w swoim życiu, owszem, praktykował dziennikarstwo, ale który rzadko czyta prasę lub ogląda telewizję; nie będzie w stanie nic nam poradzić, ponieważ nie ma najmniejszego pojęcia, jak wygląda nasza praca. Jego misją i zasadą nie jest doskonalenie naszego zawodu, ale zarabianie pieniędzy.
Tacy ludzie nie mają potrzeby żyć życiem współczesnych ludzi i nie jest to dla nich ważne; ich status nie jest efektem doświadczenia dziennikarskiego, ale doświadczenia w biznesie.
Dla nas, dziennikarzy pracujących z ludźmi, próbujących zrozumieć ich historię, których obowiązkiem jest odkrywanie i badanie, osobiste doświadczenie odgrywa fundamentalną rolę. Źródłem naszego dziennikarskiego poznania są zazwyczaj »inni«. To »inni« nami kierują, przedstawiają nam swoje opinie, dla nas interpretują świat, który staramy się zrozumieć i opisać. (...)
*
Nasz zawód nie jest dla cyników. Konieczne jest dostrzeżenie różnicy: czym innym jest bycie sceptykiem, realistą czy rozważnym człowiekiem. To jest absolutnie konieczne, w przeciwnym wypadku dziennikarstwo nie byłoby możliwe. Ale cynizm jest czymś zupełnie odmiennym, nie przystaje do zawodu dziennikarza. To postawa nieludzka, która automatycznie oddala nas od naszego zawodu, chyba że ktoś nie traktuje go poważnie. Oczywiście mowa jedynie o wielkim dziennikarstwie, które jest jedynym, jakim warto się zajmować, a nie o jego odrażającym wypaczeniu, z którym tak często się spotykamy.
W moim życiu spotkałem setki wielkich, cudownych dziennikarzy z różnych krajów i epok. Żaden z nich nie był cynikiem. Wprost przeciwnie, byli to ludzie, którzy bardzo szanowali własną pracę i traktowali ją bardzo poważnie; można powiedzieć — bardzo ludzcy ludzie.
Jak wiecie, każdego roku ponad setka dziennikarzy pada ofiarą zamachów, a kolejne setki trafiają do więzienia lub są torturowane. W różnych częściach świata dziennikarstwo jest zawodem niezmiernie niebezpiecznym.
Kto decyduje się na taką pracę i jest gotowy w pełni się jej poświęcić, akceptując ryzyko i cierpienie, nie może być cynikiem”.
(tłum. Barbara Bereś)
*
A gdyby tak ułożyć listę zawodowych postulatów? Takie „21 x Kapuściński”? Ten kanon zasad rzetelnego dziennikarstwa tworzymy na podstawie tekstów i wypowiedzi Ryszarda Kapuścińskiego na temat mediów...
1. W danym miejscu i czasie znajdujesz się tylko raz — to twoja misja, aby przekazać to, co widzisz.
2. Nawet relacjonując najgorętsze wydarzenia, koncentruj się na szukaniu mechanizmów, które do nich doprowadziły.
3. Nie kieruj się instynktem stadnym — nie tylko nie musisz robić szybciej tego, co robi konkurent — ty w ogóle nie musisz robić tego, co konkurent!
4. Dużo czytaj — na jedną stronę swojego tekstu musisz przeczytać sto stron tego, co napisali na ten temat inni.
5. Miej jednak też odwagę zacząć: nie wpadnij w pułapkę perfekcjonizmu — nigdy nie osiągniesz stanu, w którym posiądziesz całą wiedzę niezbędną do napisania tekstu.
6. Nie bój się cytatów — one dodają tekstowi blasku.
7. Nie używaj magnetofonu do nagrywania: on spina i peszy rozmówców.
8. Wyrób w sobie umiejętność zapamiętywania tylko ważnych rzeczy, aby słuchanie było jednocześnie mechanizmem selekcji.
9. Każdego rozmówcę traktuj uczciwie i poważnie.
10. Słuchaj nie tylko tego, co ludzie mówią, ale również tego, jak to mówią i w jakim kontekście.
11. Każde spotkanie odnotowuj — możesz to robić od razu po jego zakończeniu, ale możesz tak jak ja, po jakimś czasie, bo najlepszym sitem jest twoja pamięć.
12. Szanuj czytelnika: bądź w swoich wypowiedziach oszczędny i prosty. Staraj się zawsze skrócić tekst o połowę.
13. Nie daj się zdominować technice — nie jest ważne kiedy, ważne jest — co.
14. Zabieraj z sobą minimum rzeczy — poruszanie się w Trzecim Świecie było i jest bardzo ciężkie.
15. Uważaj z przewożeniem pieniędzy — w tropiku nie ma gdzie ich ukryć, bo ma się jedną koszulę, jedne spodnie, sandały, a banki nie działają najlepiej.
16. Komponując tekst, pamiętaj o jego rytmie.
17. Staraj się codziennie napisać chociaż jedną stronę.
18. Jeśli nie możesz nic napisać, nie przejmuj się — siadaj do czytania.
19. Nie myśl o zarobkach — jeśli tylko to jest dla ciebie ważne, to są zawody bardziej popłatne.
20. Zawsze żyj tak, jak żyją miejscowi.
21. Dużo się uśmiechaj.
— To jest zamknięte koło. Na oskarżenie „Wy, dziennikarze, takie bzdury wypisujecie”, odpowiadam: „To czemu te bzdury kupujecie?”. Pan stawia zarzut, że to wielcy mediów nakręcają opinię publiczną, ale może to jest dyskusja nad tym, co było wcześniej: jajko czy kura? Może ta dzisiejsza cywilizacja chce takich mediów?
— Oczywiście, to typowe sprzężenie zwrotne: manipulacyjne zabiegi wielkich sieci telewizyjnych są robione pod gusta publiczności. Odbiorcy dostają dokładnie to, co chcą dostać. Gdyby publika tego nie dostała, to przestanie oglądać i płacić, więc nie będzie reklam i stacja zbankrutuje. Trzeba zatem ciągle trafiać w gusta, a one z kolei są kształtowane przez media; to dzieje się finezyjnie, na zasadzie dopasowywania się obu stron. Rezultatem jest nowa cywilizacja: telewizyjna.
Rozmawiałem niedawno z producentem jednej wytwórni reklam w Stanach. Był zrozpaczonym człowiekiem, bo oni zbadali, że uwagi widza amerykańskiego nie można utrzymać dłużej niż pięć sekund. Jeśli więc producent ma 7-sekundowy message reklamowy, to widz nie wysłucha końcówki, poleci do następnego obrazu. To ta choroba polegająca na ciągłym zmienianiu kanałów: telewizja może mieć ich 30, 40 czy 100, więc jest to rodzaj zabawy, w której się przełacza kanały, ale nic się nie widzi.
To schorzenie cywilizacyjne występuje wówczas, gdy człowiek jest bardzo zmęczony, a umysł nie jest w stanie skupić się na niczym. Przelatuje się więc przez kolejne obrazy. Na tym polega mechanizm manipulacji: stacja musi się dostać do tego umysłu, a z kolei ten stan umysłu jest wzmacniany przez mechanizm 30-sekundowych obrazów. Dlatego tak zmniejszył się element myślenia krytycznego; na Zachodzie, poza nielicznymi stacjami, nikt nie nadaje już poważniejszych programów. Najdłużej broniła się BBC, ale i ona w tym roku zlikwidowała ostatni cykl ambitnych filmów dokumentalnych.
— Czy zgodzi się Pan, że elementy, które wymieniliśmy — trend odchodzenia od państw narodowych, multicentrowość świata, szybki obieg informacji — to wszystko może przyczynić się do zaniku pamięci ludzkiej i pamięci cywilizacji? Czy to nie oznacza, że w gruncie rzeczy pogrążamy się w jakiejś homogenizowanej papce, że pozbawiamy się korzeni i będziemy się obracać tylko w wąskim pasie teraźniejszości?
— Jestem ostrożny w ocenianiu, czy to ponure, czy nie. To są zjawiska obiektywne. „Ponure” to znaczyłoby, że coś trzeba zrobić, że nie możemy zostać obojętni. A to są procesy naturalne. Oczywiście, powinniśmy je obserwować, analizować, krytycznie oceniać i wpływać na tyle, na ile możemy. Ale musimy być świadomi, że mamy do czynienia ze zmianą cywilizacyjną. To, co się dzieje u końca wieku, wejście w niezwykły XXI wiek, jest po prostu transformatą „multi”, wszystko się zmienia, w tym nasz stosunek do przeszłości. Coraz prawdziwszy jest tytuł książki Davida Lowenthala The Past Is Foreign Country (Przeszłość jest obcym krajem); widzimy ją jako coś obcego. Tak jak musimy przejść przez reformy w różnych krajach i musimy się uczyć ryzyka, tak samo musimy się uczyć języka przeszłości. Pewien niemiecki intelektualista, który odważył się pójść w Berlinie Wschodnim do siedziby jednej z organizacji neonazistowskich, zwrócił mi uwagę na ciekawą rzecz. Bo przeżył szok: stwierdził, że ma do czynienia z młodymi ludźmi, którzy nie mają żadnej świadomości historycznej. Tacy prości chłopcy z przedmieść Berlina, po jakiejś szkole, którzy w ogóle nie kojarzyli, kim byli naziści. Nigdy nie słyszeli o wojnie. Nic, poza symbolami.
Życie w teraźniejszości wynika z kryzysu naszej wyobraźni i granic pojemności naszego umysłu. Dawniej wiedza była wiedzą własnej historii. Dziś jesteśmy atakowani przez taką masę informacji, że sięgnięcie do tego, co było wczoraj, czy zaglądanie do tego, co będzie jutro, jest właściwością wyjątkowych jednostek. Przeciętny umysł jest zbyt zmęczony, by wszystko przetrawić. Wobec tego wybiera tylko to, co mu się bezpośrednio podsuwa. Na dziś.
— Jak w takim razie tłumaczyć modę na New Age? Czy to przejście w inne sfery wyobraźni też jest reakcją na zmęczenie?
— To desperacka próba poszukiwania identyfikacji, zbudowania jakiejś grupy, głód transcendencji i metafizycznego wykroczenia poza rzeczywistość. To zjawisko, które szuka swego miejsca, ale nie indywidualnie, a w społeczności; taka próba budowania swojej rzeczywistości. I znowu mamy do czynienia ze zjawiskiem „multi”: jakże wiele jest tych orientacji i wierzeń! Równocześnie w New Age widać też to, co jest najbardziej charakterystyczne dla cywilizacji postmodernistycznej — brak struktury hierarchicznej. Działają po prostu całe tabuny guru i proroków...
Byliście w RPA: to społeczeństwo, w którym jest 10 tysięcy kościołów i wszystkie są sobie równe. Każdy ma 100 czy 200 tysięcy wiernych, ale nie ma żadnej hierarchii. Nikt nie jest ważniejszy od drugiego, wszyscy są równi. Więc również w skali światowej wytworzył się taki specyficzny typ demokracji, że ta wielość istnieje, ale niekonfliktowo, w pozytywnych objawach: jedni są wyznawcami tego proroka, a po przeciwnej stronie ulicy są wyznawcy drugiego proroka, ale każdy żyje dla siebie i jest przekonany o tym, że jego prorok jest najważniejszy. I ten świat nie układa im się w żadne hierarchie. To samo mamy w sztuce, przede wszystkim w malarstwie. Kiedyś były inspirujące kierunki, w literaturze awangarda itd. Teraz jest tysiąc szkół i tysiąc malarzy, każdy maluje na swój sposób, każdy ma swoją galerię i nie można powiedzieć, że dzisiaj w malarstwie światowym panuje taka czy inna tendencja. Ta nieskończona ilość malujących czy piszących tworzy archipelag wielości, co dla ludzi wychowanych w tradycyjnym sposobie myślenia jest trudne do uznania. Jeżeli ktoś spyta, kto jest największym pisarzem, to nie będę umiał odpowiedzieć. Jest 20—30 pisarzy, każdy pisze w swoim stylu, ale nie ma sytuacji, która była trzydzieści lat temu w Paryżu... Wymarła pewna generacja.
Jaskrawym przykładem jest włoska literatura, ci wielcy, Moravia, Montale, cała grupa poetów, Quasimodo... Wszyscy umarli. Kiedy teraz byłem w Mediolanie i w Rzymie, to nikt nie umiał odpowiedzieć na pytanie: „Kto jest wielkim włoskim pisarzem?”. Jest wielu pisarzy. Nasze myślenie na ten temat się zmieniło. Jak powiadam —obumarła struktura hierarchii i na to miejsce zrodziła się struktura collage’u, równorzędności, bo w ramach tych poszczególnych ołtarzy, poszczególnych bóstw, każdy jest równy. Tak jak w hinduskiej religii, gdzie jest kilka tysięcy bóstw.
— Czy oznacza to, że tradycyjnie pojmowana religia się kończy?
— Bardzo się zmienia. Widzę to tu, w Niemczech, gdzie rokrocznie ubywa Kościołowi katolickiemu 300 tysięcy wiernych. Można to zarejestrować, bo tutaj wierni płacą na Kościół podatki. Zatem co trzy lata ubywa Kościołowi prawie milion wiernych.
Ale nie trzeba przyjeżdżać do Berlina. To samo widziałem we Włoszech. W Rzymie z moim włoskim tłumaczem spacerowaliśmy po Zatybrzu, na tyłach Watykanu. I tam są dziesiątki nieczynnych kościołów, zamkniętych i porzuconych, kościół przy kościele. Myślę więc, że przy całej tradycji musi przyjść w Kościele moment refleksji nad samą instytucją. Jedynym, który to zrozumiał, jest papież: stąd jego nieustające podróże do Afryki czy Ameryki. On wie, że tam potencjalna liczba wiernych może się zwiększyć.
Z drugiej strony, taka Rwanda na przykład jest wielką klęską katolicyzmu — była krajem o największym nasyceniu misyjnym w Afryce... Pamiętam, że kiedy tam podróżowałem, to nie było wioski, w której nie było jakiegoś księdza. I nagle to spłynęło, jakby w ogóle nie istniało. To musi budzić namysł nad siłą tradycji. Jeżeli coś się w kulturze utrzymuje parę tysięcy lat, to znaczy, że odpowiada mentalności ludzi. Więc problemem katolicyzmu jest brak refleksji nad funkcją Kościoła w nowym, zmieniającym się świecie. Bo jeżeli weźmiemy prostą dynamikę demograficzną, te narody, które najszybciej rosną, czyli Chiny i Indie, nie są przecież katolickie...
— Więc może katolicyzm jest immanentnie związany tylko z Europą?
— Europa jest ciągle potężna. Mamy dwie miary, gdy mówimy o świecie: to miara teraźniejszości i miara tendencji. Obecna Europa miewa się znakomicie: jest bogata i rozwinięta. Ale trzeba patrzeć, jakie są trendy: czy tej zamożnej Europy jest coraz więcej, czy się kurczy. I jeżeli mówimy o myśleniu globalnym, obejmującym tak ogromną ilość zjawisk, to musimy zawsze porównywać obie miary. One nie będą bardziej pesymistyczne, tylko inne. Tę inność też powinniśmy śledzić.
— Jedną z cech polityki Watykanu ma być dziś szczególne zainteresowanie Wschodem: Rosją i Ukrainą. Czy to może być kolejne pole konfrontacji, tym razem z prawosławiem?
— Dotąd się to katolicyzmowi nigdy nie udało. Jak się czyta sprawozdania jezuitów z XVI wieku, którzy jeździli do Moskwy, by już wtedy inteligentnie sprawdzić, jakie są możliwości zaszczepienia katolicyzmu, to wie się już, że trzeba rozróżnić dwie rzeczy: to, że papież szuka wszędzie możliwości, i to, że nigdy się nie udało w znaczącej skali (poza jednostkami) przemienić prawosławnych w katolików. Były jednostki — jak Czadaajew, które przechodziły na katolicyzm, ale w społeczeństwie traktowane były jako zdrajcy. Prawosławna tradycja jest potwornie silna. To wynik historii Bizancjum i znaczenia schizmy. Ta kultura przechowała się właściwie tylko w postaci rosyjskiego prawosławia. Bo prawosławie to nie jest tylko inna religia; to pewna cywilizacja. Masowe przejście prawosławnych na katolicyzm oznaczałoby w gruncie rzeczy jej śmierć. Nigdy się nie udało połączyć cywilizacji; mało tego — przyszła światowa konfrontacja będzie konfrontacją nie narodów, państw czy ideologii, ale konfrontacją cywilizacji. Mamy cywilizację islamu i cywilizację chrześcijańską, gdzie granica zawsze była granicą napięcia. Ale tak samo granicą napięcia jest granica między cywilizacją zachodnioeuropejską i wschodnioeuropejską, bo mimo wspólnej kultury i przeszłości, wspólnego języka, widać tu wyraźne różnice. Zatem teza o przyszłym konflikcie jako o konflikcie cywilizacji ma dużo racjonalnych przesłanek. A jest jeszcze kolejna granica, przebiegająca przez Europę Środkową: między cyrylicą a alfabetem łacińskim...
— Czy to znaczy, że dopuszcza Pan możliwość konfliktu na skalę cywilizacyjną?
— Nie, nie wierzę w żaden wielki konflikt światowy. W tej chwili. W świecie przeważa tendencja do demokratyzacji. Demokracja stała się wartością, którą się najwyżej ceni i nawet jeżeli się jej nie praktykuje, to przynajmniej się ją głosi. W ogóle obserwujemy kryzys reżimów autorytarnych, jest ich dziś niewiele, a wzorem jest formuła państwa wielopartyjnego, więc przeważają deklaracje o pluralizmie. W takim nastroju jakaś wielka konfrontacja nie jest możliwa. Jeśli przypomnimy sobie lata 30. poprzedzające drugą wojnę światową, poczytamy prasę tamtego czasu, to zobaczymy, że ta wojna była oczekiwana i przygotowywana. Ona wisiała w powietrzu. Znalazłem artykuł Churchilla, w którym już w 1935 roku przewidywał, że wojna lada moment nastąpi. Teraz nikt nie powie, że szykuje się wielka wojna światowa.
Nawet ten potencjalnie niebezpieczny Trzeci Świat jest tak zdezorganizowany, że nie jest w stanie nic zrobić. Kiedyś to była potęga, bo tworzyli grupę państw niezaangażowanych i funkcjonowali jako siła nacisku. Dziś nie mają takich instytucji i nie stanowią zagrożenia. A jeszcze są uzależnieni od pieniędzy państw Pierwszego Świata, więc raczej będą się podporządkowywać, niż stawiać na konfrontację. Owszem, różny jest klimat lokalny, ale tak będzie zawsze. Przy takiej liczbie ludzi, ogromnej biedzie, niesprawiedliwości w podziale dóbr, lokalnie dziać się może wszystko. Ale nie ma żadnych zagrożeń globalnych. Chyba że brać pod uwagę ogromne ilości niebezpieczeństw mniejszego rzędu, choć uciążliwych: anarchizację, bandytyzm, wzrost przestępczości itd. Ale choć są one dotkliwe, to nie stanowią zagrożenia dla pokoju światowego.
— A stan środowiska naturalnego nie jest takim globalnym zagrożeniem?
— Dla całego świata nie. Jest problemem, i to nader poważnym, w poszczególnych regionach. Przykładowo całe olbrzymie rejony byłego Związku Radzieckiego są kompletnie zniszczone. Ale w rozwiniętym świecie tych niebezpieczeństw już nie ma. W Sztokholmie, w środku miasta, łowi się ryby. W Londynie na Tamizie też. Świadomość ekologiczna szybko się rozwija. Często nie może być przełożona na praktykę, bo brakuje pieniędzy, ale duże grupy społeczne wiedzą już, że problem jest ważny. Więc stan środowiska nie jest zagrożeniem dla całej cywilizacji, to nie ta skala. Tego nie można nie doceniać, ale na szczęście narodziła się świadomość ekologiczna i dość wcześnie zaczęto przeciwdziałać zanieczyszczeniu środowiska.
Groźniejszym zjawiskiem tego typu w skali globalnej jest ubytek wody. Co prawda znamy metody wytwarzania wody pitnej z wód oceanów, ale są tak drogie, że nieopłacalne... No i jeszcze głód... Mamy nadprodukcję żywności i równocześnie miliony ludzi umierają z niedożywienia. Bo problemem nie jest przewiezienie żywności z Europy do Afryki, problemem jest wyprodukowanie jej w Afryce. I tu nie ma pomysłów. Pomoc humanitarna niczego nie rozwiązuje, poza tym, że daje ludziom przeżyć kilka następnych dni. Ale ma potworne skutki na przyszłość, gdyż ta ludność porzuca swe wsie i idzie w kierunku miast, gdzie rozdają żywność. Tym samym powoli zanikają wioski i rolnictwo. Dziś w Trzecim Świecie są całe klasy społeczne, które istnieją tylko dzięki tej pomocy. Nie ma żadnej innej szansy utrzymania ich przy życiu. Jeżeli zatrzyma się tę pomoc, to oni umrą, nie tylko z głodu, ale i dlatego, że nie mają co z sobą zrobić.
— Czy człowiek może długo wytrzymać ten tragizm bezradności?
— Znowu wracamy do formuły „multi”: punktem wyjścia musi być uznanie złożoności fenomenu świata oraz jego wewnętrznych sprzeczności. Tak, są zjawiska, które mnie bolą. Na różnych poziomach: od głodu po, na przykład, kryzys książki. I co? I nic.
Bo nie mogę sobie wyobrazić jakiegoś gremium pisarzy, którzy byliby w stanie temu zaradzić. Nic nie można zrobić! Zatem z tego, że będę coś negatywnie określał, niewiele wynika. Jedynym twórczym podejściem jest badanie i próba wyjaśniania tych zjawisk. Jeśli zatem dostaję propozycję wieczoru autorskiego, to jadę, jeżeli mnie zapraszają na jakiś kongres, też jadę. Bo owszem, zamykają wydawnictwa, ale równocześnie ludzie, i to często młodzi, przychodzą na te spotkania. Jest cała masa tandety, ale ciągle książka jakoś istnieje. Podobnie jest ze wzrostem bandytyzmu: nie ma na to żadnego rozwiązania. Tak być musi, taki jest świat. Można się zżymać, nie godzić, ale najgorszą postawą jest odwrócić się.
*
Francuscy socjologowie słusznie zauważyli, że największym problemem w tej chwili w sferze kulturowej i społecznej jest postawa odrzucania Obcego. Nie chcemy poznać Obcego, nie chcemy poznać Innego. Występuje totalna negacja, bez żadnej próby zrozumienia. Tymczasem — na przykład — jeżeli dwa miliardy młodych ludzi chodzi w dżinsach, to znaczy, że coś w tym jest. Nie można tego ignorować. Są więc zjawiska, które przez swoją masowość stały się częścią cywilizacji.
Musimy więc zmieniać nasze myślenie, rewidować poglądy. Świat nakłada na wszystkich ludzi próbujących myśleć wielki obowiązek i wysiłek: trud myślenia, rozumienia, poznania. Choć trudno też się dziwić, że wielu ludzi się odwraca, bo nie czują się dostatecznie przygotowani i silni, by podejmować próbę ułożenia sobie tego obrazu świata.
Współczesny świat wskutek przyrostu demograficznego, migracji, rozwoju komunikacji i informacji oznacza zwielokrotnienie obecności Innych, zwielokrotnienie kontaktów międzyludzkich, a w związku z tym międzykulturowych. Stąd niesłychanej wagi nabiera stosunek do Innego; nasz sposób postrzegania przedstawicieli innych narodów, ras i religii. To mianowicie, czy widzimy w nich współplemieńców, czy wrogów. Na tym opiera się zasadnicza różnica między ludźmi i społeczeństwami o mentalności otwartej i zamkniętej.
— Ale niektórzy twierdzą, że tolerancja — tak jak my ją rozumiemy, czyli jako życzliwe otwarcie się na drugą osobę, wysłuchanie jej poglądów — to błąd, bo prowadzi do zamazania różnic i wymusza rezygnację z własnych zasad. Wedle nich tolerancja to tylko niestosowanie wobec drugiego przemocy. Bo jeśli tolerancja miałaby oznaczać coś więcej, to mogłaby prowadzić do wyrzeczenia się własnych poglądów bądź akceptacji tego, co uważamy za zło. Tylko czy takie podejście nie oznacza okopywania się na własnych pozycjach i kompletnego zamknięcia na Innych? Czy Pana zdaniem tolerancja to tylko stan, gdzie nie chcemy szkodzić drugiemu, czy też oznacza ona coś więcej — właśnie chęć zrozumienia Innego?
— Jest taka szkoła myślenia, która zakłada, że w tolerancji jest element bierności wobec Innego. To, że kogoś toleruję, znaczy tylko tyle, że go nie zwalczam, nie zaś, że szukam z nim dialogu. Wyznawcy tej szkoły uważają, że tolerancja jest niższym szczeblem kontaktu międzyludzkiego, że kontakt ten powinien być bardziej aktywny, powinien oznaczać wychodzenie naprzeciw, próbę zrozumienia. Tolerancja nie musi zakładać zrozumienia — tolerujemy obecność jakiejś innej wspólnoty w naszym mieście, ale nie interesujemy się, jakie wartości ona wyznaje i co reprezentuje. Nie ma między nami komunikaji, dialogu.
Ale głębsza i ważniejsza forma kontaktu międzykulturowego winna zawierać element czynny — wychodzenie naprzeciw, próbę nawiązania dialogu. I to jest więcej niż tolerancja.
Tolerancja jest tylko pierwszym stopniem...
— Warunkiem koniecznym, acz niewystarczającym...
— Tak. Powinniśmy pójść dalej, niż tylko tolerować Innych. Doświadczenie nauczyło mnie, że fakt poznania likwiduje masę agresji. Olbrzymie pokłady wrogości wynikają z nieznajomości tego Innego.
Myślę, że prawidłowy kontakt międzykulturowy musi zakładać element dialogu pozytywnego, próbę znalezienia racji, jakie kierują tym Innym. Musi być ta wola zrozumienia i porozumienia. Pewnie, możemy ponieść klęskę, ale na początku niezbędna jest chęć dialogu. Przecież to, że podejmuję dialog z Innym, wcale nie zakłada, że wyrzekam się swych poglądów. Dialog zakłada tylko poznanie Innego.
To widać znakomicie, gdy porówna się mentalność wschodnią i zachodnią. Wladimir Bukowski zauważył, że w mentalności zachodniej ważne jest poznanie swych stanowisk. Dyskutanci przedstawiają wyznawane racje i się rozchodzą, pozostając przy swoim, albo przekonują się — w całości lub części — do zdania partnera. W mentalności wschodniej najistotniejsze jest natomiast zdominowanie Drugiego i przewalczenie swojej racji. Dotąd się będą zwalczać, aż będzie im się zdawać, że pokonali przeciwnika.
— Upadek komunizmu przyspieszył nadejście postmoderny...
— Szalenie.
Pieniądze i wszelkie dobra materialne Kapuściński ma za nic.
Kilka razy zwierzamy mu się, marudząc, jak to krakusy, że nie te pieniądze, że mało płacą, że w ogóle... Ryszard Kapuściński nawet nie kpi w takich sytuacjach. Zwykle się uśmiecha z wyrozumiałością — wiadomo, mamy domy, rodziny, jakoś trzeba żyć.
Ale on przecież też zawsze musiał żyć, a jednak do pieniędzy ma —delikatnie mówiąc — ogromny dystans. „Bo wtedy człowiek nie może pracować rzetelnie, tylko myśli o honorarium” — tłumaczy spokojnie.
Kiedyś długo opowiada, jak to właściwie całe życie nic nie miał.
„Najpierw mieszkaliśmy całą rodziną na Nowolipkach, w jednopokojowym mieszkaniu — bieda z nędzą, jak zresztą u wszystkich po wojnie. Potem dostałem trzypokojowe mieszkanko w bloku (na Pustoła) — mieszkanko, bo były trzy pokoje, ale chyba nie było nawet 50 metrów, w którym jeden cały pokój (maleńki pokoik) to była moja pracownia zawalona od podłogi aż po sufit książkami i gazetami.
Dopiero kiedy udało mi się sprzedać Cesarza i Szachinszacha w Stanach i zarobiłem parę tysięcy dolarów, to mogłem kupić nam górę tej willi wraz z prawem zaadaptowania strychu. Ale też musiało minąć trochę czasu, nim udało się nam zagospodarować wszystko tak, jak dziś to panowie oglądacie”.
Kapuściński nie ukrywał zresztą, że gdy się pojawiają pieniądze, to się bardzo źle czuje. „Wiecie Panowie, to wcale nie jest dobre mieć dużo pieniędzy. Z tym jest jeszcze więcej kłopotów niż z ich brakiem. Najpierw człowiek się martwi, co z nimi zrobi. Potem musi je jakoś nadzorować —jak odda to komuś, to zwykle będzie na tym stratny, choćby przez to, że codziennie będzie się zastanawiał, co z nimi się dzieje. No i wreszcie musi zadbać o swą ochronę — to naprawdę może być kłopot”.
Do słynnych opowieści należy wspomnienie pisarza, jak to pewien agent amerykański bardzo chciał go przeciągnąć na swoją stronę — oczywiście wtedy, gdy już był znany i jego książki wszystkim przynosiły spore zyski, a więc i agentom.
Kapuściński nie chciał i odmawiał, bo jest — i o tym wszyscy wiedzą — niezwykle lojalny wobec firm i ludzi, z którymi współpracuje. Ale przy jakimś wystawnym obiedzie, gdy już-już pękał, łamany systematycznie przez Amerykanina, odmówił w jednej chwili, gdy ten użył — jak mu się wydawało — ostatecznego argumentu: milion dolarów. Tyle by Polak dostał, gdyby mu oddał prawa na wszystkie nowe tytuły na cały świat i na wszystkich polach eksploatacji. „To właściwie przekreśliło tego człowieka w moich oczach. A były to jeszcze lata 80., kiedy można było za 50 dolarów żyć luksusowo. Ale pomyślałem, że to mnie obraża i nie chcę mieć nic wspólnego z takim człowiekiem. Zerwałem z nim natychmiast”.
Stosunek do pieniędzy doskonale pokazuje też pierwsza połowa lat 80., gdy Kapuściński, ciągle mieszkając jeszcze w małej klitce z wielkiej płyty, bierze wszystkie swoje oszczędności, czyli 4700 dolarów (można było za to wtedy kupić mieszkanie) i jedzie na Nowego Jorku, gdzie z tłumaczeniem Cesarza pod pachą chodzi od wydawnictwa do wydawnictwa z ofertą wydania swej książki na rynku amerykańskim. Szczęśliwie, za którymś razem mu się udaje dopukać do właściwych drzwi i wreszcie będzie mógł kupić owe piętro w willi na Mokotowie.
Ale to jedyny przykład inwestycyjnego podejścia do pieniędzy. Poza tym znany jest z tego, że finansowo pomaga dziesiątkom ludzi. Najuboższym w najbiedniejszych krajach Trzeciego Świata, ze swojej diety — 5 dolarów dziennie — potrafi oddać co najmniej dolara. A już jako gwiazda reportażu i człek dość majętny funduje co jakiś czas stypendia młodym dziennikarzom, którym — jak uważa — warto pomóc.
Marcin Meller (wtedy reporter „Polityki”, dziś szef polskiego „Playboya”) z wypiekami opowiada, jak to dostał pięćset dolarów na swoją podróż przez Afrykę, choć wtedy jeszcze bardzo słabo znał Kapuścińskiego.
l takie przykłady można mnożyć.
A najciekawsze, że wielokroć mówił o wydawcach czy agentach, którzy oszukują — i jak to jemu się nieraz przytrafiło. Ale zawsze szybko dodawał:
„Tym jednak nie wolno sobie zaprzątać głowy. Są sprawy ważniejsze”.
1996.
Rozmowa czwarta:
Wspólna
Europa,
czyli po upadku muru
— Jesteśmy świadkami niezwykłego wydarzenia: tuż za naszą zachodnią granicą trwa największa w czasach nowożytnych przebudowa miasta. Berlin, stolica Niemiec, po upadku muru w 1989 roku stanął przed wyzwaniem, przed jakim nigdy nie znalazła się żadna inna metropolia: z dnia na dzień podwoiła się jego powierzchnia i liczba ludności. W tym staro-nowym organizmie zetknęły się dwa odmienne światy, ludzie o dwóch różnych mentalnościach: zachodniej i wschodniej, w znacznej części postkomunistycznej. Równocześnie są to mentalności wyrosłe z jednego niemieckiego pnia. A w 1991 roku Berlinowi dodano kolejne zadanie — musi przyjąć rolę stolicy jednego z najpotężniejszych państw świata.
Z tym nie da się chyba porównać żadnej z wielkich reform miejskich, o których wiemy z historii — ani przebudowy Rzymu za czasów papieża Sykstusa V, ani Paryża w połowie XIX wieku, czy wreszcie Nowego Jorku i Chicago w początkach XX wieku.
— Berlin od dawna był miastem specyficznym. Rozwinął się jak na warunki europejskie dość późno, bo dopiero w drugiej połowie XIX wieku. Wcześniej było to średniej wielkości miasto, liczące w 1800 roku zaledwie 170 tysięcy mieszkańców. Po drugie, podczas boomu, który Berlin przeżywał w drugiej połowie XIX wieku i na początku wieku XX, miasto było ośrodkiem kultury, ale też — co ważne — centrum mentalności pruskiej. Równocześnie szybko rozwijał się tu przemysł, a więc i silny ruch robotniczy. W ten sposób w Berlinie zderzyły się dwie tradycje: pruska, arystokratyczna oraz socjaldemokratyczna i komunistyczna. Po trzecie, od przełomu XIX i XX wieku Berlin był znany również jako miasto kosmopolityczne, w dobrym znaczeniu tego słowa: wspaniała secesja, ośrodek ekspresjonizmu w malarstwie, mnóstwo pisarzy z różnych krajów itd. Taka międzynarodowa stolica.
Wszystko to sprawiło, że było to miejsce bardzo żywe, ale i pełne napięć, zwłaszcza w okresie republiki weimarskiej i kryzysu gospodarczego. Berlin lat 20. i początku 30. XX wieku to miasto ciągłych strajków, zamachów, walk politycznych i ideowych, przenoszonych także na ulice. Trzeba też pamiętać, że Berlin był miastem, które w 1933 roku nie głosowało na Hitlera i nigdy nie należało do bastionów nazizmu.
Berlin jest specyficzny także dziś, w zestawieniu z innymi miastami niemieckimi. Na przykład jest nieformalną „stolicą” gejów i lesbijek. Homoseksualiści nie mogli znaleźć sobie miejsca w innych miastach tych konserwatywnych i mieszczańskich Niemiec, więc zjeżdżali do Berlina. Podobnie niepokorni artyści i różni inni „nieprzystający”. Było to bowiem miasto tradycyjnie liberalne. To ścieranie się różnych tradycji, różnych stylów życia jest wyróżnikiem Berlina.
— A okres powojenny jeszcze pogłębił tę specyfikę.
— I to jak! W Berlinie doszło do bezpośredniej konfrontacji między Wschodem a Zachodem, od 1961 roku podkreślanej przez przecinający miasto mur. Tak powstały dwie różne cywilizacje...
— ...z czego ludność dawnego Berlina Zachodniego to „cywilizacja wyspiarzy”, przez dziesięciolecia otoczona przez NRD. Most powietrzny, dzięki któremu w latach 1948—1949 alianci zaopatrywali zachodnie sektory podczas sowieckiej blokady, był faktem, a nie tylko symbolem. Z kolei mieszkańcy części wschodniej to w znacznej części ortodoksyjna komunistyczna nomenklatura. Berlin Wschodni był przecież stolicą NRD, a więc skupiskiem ludzi z aparatu partyjno-państwowego. Ocenia się, że co trzeci ze „wschodnich” berlińczyków korzystał za reżimu z różnych przywilejów —co nie jest bez znaczenia także dziś.
— Ale i ludność Berlina Zachodniego również była w swoisty sposób dobierana, tyle że był to właściwie dobór naturalny. Mieszkańcy zachodnich sektorów także korzystali z rozmaitych przywilejów. Na przykład młodzi ludzie z Berlina Zachodniego, który formalnie nie był częścią RFN, ale podlegał zwierzchności czterech mocarstw, nie służyli w Bundeswehrze. Przedsiębiorcy inwestujący tu mieli różne ulgi; były też wyższe emerytury...
— ...i ogromne dotacje, płynące do Berlina Zachodniego z RFN.
— Dzięki czemu życie było tam tańsze niż w innych regionach Republiki Federalnej.
— Berlin Wschodni był z kolei najlepiej zaopatrzonym miastem bloku wschodniego. Traktowano go jak „okno wystawowe” socjalizmu.
— Ta licytacja systemów trwała po obu stronach. Istotą Berlina stała się walka między systemami. W rezultacie w Berlinie — w przeciwieństwie do innych stolic komunistycznych — dalej czuć stary system. Mimo że nie ma już dawno muru, trwa podskórna konfrontacja obu części miasta.
— Czego przykładem są media. Żadna z poważnych gazet, które ukazywały się w części zachodniej, nie zdobyła wielu czytelników w części wschodniej — i odwrotnie.
— Właśnie. Tuż po zburzeniu muru w 1989 roku był moment euforii: ludzie z obu części miasta spotkali się i wydawało się, że teraz nastąpi sielanka. Ale wkrótce przyszło rozczarowanie. Na przykładzie berlińczyków wszyscy Niemcy uświadomili sobie, jak wiele ich dzieli, jak mało mają sobie do powiedzenia, słowem — że po latach walki ideologicznej i fizycznego muru pozostał mur psychiczny. Mieszkałem w Berlinie przez cały rok 1994. Spotykałem mnóstwo ludzi z różnych środowisk. Wszędzie było widać tę mentalną barierę, ten stary-nowy mur. Nawet w kręgach intelektualnych. Bywając na spotkaniach pisarzy w dawnym Berlinie Zachodnim, pytałem: czy jest ktoś z Berlina Wschodniego? I okazywało się, że nie ma nikogo. A gdy miałem wieczór autorski przy Alexanderplatz, we wschodniej części, zapytałem: czy jest ktoś z Berlina Zachodniego? I także nikogo nie było. Gdy uważnie przyjrzeć się berlińczykom, można zauważyć, że ci z Zachodu inaczej się zachowują, inaczej są ubrani, używają innych zwrotów niż ci ze Wschodu.
— Nawet fizycznie są różni!
— Tak, nawet antropologicznie. Dwa różne typy ludzkie.
Dlatego doświadczenie Berlina jest tak ważne dla Europy. Pokazuje, jak wielkie różnice powstały wskutek długotrwałego podziału kontynentu. Że pół wieku robi swoje i nie wystarczy wycofać czołgi i znieść system przemocy, aby skończył się podział Europy na komunistyczną i demokratyczną. Że pozostają różnice w mentalności, postawach, sposobie myślenia i odczuwania. Jednoczenia Europy nie załatwi więc automatyczne przyjęcie byłych państw komunistycznych do NATO czy Unii Europejskiej, bo rzecz jest w głębokich różnicach kulturowych. W Berlinie jest to szczególnie wyraźne. Zachód robi tam wielkie wysiłki w celu zniwelowania różnic. Od 1990 roku „stara” Republika Federalna w rozwój terytorium byłej NRD włożyła co najmniej 800 miliardów marek. To więcej niż cała pomoc Zachodu dla Europy Środkowo-Wschodniej. I nic.
— Czy w tej sytuacji Berlin ma w ogóle szansę stać się jednym organizmem miejskim? Definiując pojęcie greckiej polis, Hannah Arendt za jej główną cechę uznała nie infrastrukturę, ale ludzi działających wspólnie na pewnej przestrzeni i związki między nimi. Dopiero w drugiej kolejności ludzie ci tworzyli formę, infrastrukturę miasta, która z kolei potem zaczynała ich kształtować. Aby Berlin stał się jednym organizmem, muszą być może umrzeć ci, którzy pamiętają mur...
— Pierwszą trudnością są te silnie zakorzenione różnice mentalności. Wschodni berlińczycy wcale nie marzą, by przekształcić się w berlińczyków zachodnich. Nie, oni uparcie trwają przy swoich wartościach i przy swoim stylu życia. Nie biorą do ręki zachodnio-berlińskiej gazety, bo czytają swoje tytuły. Nie pozwolili zlikwidować tramwajów w swojej części miasta. Nie chcieli nawet jeść pieczywa z Zachodu, bo woleli swoje bułki wypiekane tylko w piekarniach w części wschodniej. Inną barierą jest to, że podczas wojny bezpowrotnie zniszczono centrum Berlina, w którym znajdowały się najważniejsze obiekty Rzeszy: kwatera Hitlera, centrala gestapo, itd. Dzieło zniszczenia kontynuowali po wojnie komuniści, np. wysadzając ruiny zamku królów pruskich.
— Pan pisał kiedyś, że miasto to przede wszystkim rynek.
— Bo miasto to wymiana: ludzi, towarów, idei, kontaktów. Miasto to szeroko pojęta komunikacja. W Berlinie komunikacja została przecięta nie tylko murem. Temu miastu wyrwano serce, właśnie poprzez zburzenie centrum.
— Tworzone dziś plany Berlina roku 2000 wcale nie zakładają żadnego centrum. Architekci mówią, że nowy Berlin to będzie „sześć wysp miejskich w morzu metropolii”.
— Dlatego też ten plan budzi spore zastrzeżenia wśród — co charakterystyczne — socjologów. Zwracają oni uwagę, że na tym wielkim placu powstają głównie urzędy. To Mitte, niemieckie City, będzie zabudowane przez biura: Mercedesa, Sony, przez banki i ministerstwa. A po godzinach pracy życie będzie tam zamierać. Mówiliśmy o wielkich przebudowach Rzymu, Paryża... Ale historia dowodzi, że stare miasto, raz zniszczone, nie da się już odtworzyć. Gdyby zburzyć Wenecję czy Amsterdam, nie dałoby się ich już odbudować w starym kształcie. Można na ich miejscu stworzyć coś nowego, ale to będzie inna jakość.
— Tak chyba będzie w Berlinie. Alexanderplatz, kultowe miejsce tego miasta, musi zostać gruntownie przebudowany — tak aby pasował do nowych koncepcji architektonicznych. Socjalistycznym budynkom przy alejach wybiegających od Alexanderplatz, gdzie w czerwcu 1953 roku robotnicy budowlani rozpoczęli tzw. powstanie berlińskie, już teraz zmienia się fasady. Potsdamer Platz — kolejny ważny punkt — wypełnią biurowce międzynarodowych koncernów i urzędów. I nawet jeśli przewiduje się tam także bloki mieszkalne, to już teraz wiadomo, że ceny będą tam o 100 procent wyższe niż w odpowiadających im standardem apartamentach w innych dzielnicach.
— W ten sposób architektura będzie podtrzymywać dawny polityczny podział miasta.
— Twórcy projektu przyszłego Urzędu Kanclerskiego w zakolu Szprewy, tuż koło Reichstagu, twierdzą, że to on ma być „spinaczem” dla obu części miasta.
— To nie wystarczy. Ważne są realia. Jest taka linia autobusowa w Berlinie, łącząca część wschodnią i zachodnią. Często wracałem nią wieczorami do domu. To było niezwykłe doświadczenie. Wsiadałem do zatłoczonego autobusu w części wschodniej. Przejeżdżałem kilka przystanków i pojazd raptem się wyludniał. Zostawał tylko kierowca i ja. Wtedy autobus wjeżdżał w zupełne ciemności. Znaczyło to, że znaleźliśmy się w centrum. Przejeżdżaliśmy tak dwa czy trzy przystanki i znowu nagle zaczynali wsiadać ludzie — byliśmy w Berlinie Zachodnim. To przeżycie pokazuje, czym jest Berlin. Nawet jeśli z czasem jakiś punkt uznany zostanie za Mitte, będzie to już miejsce o charakterze biurokratycznym, urzędniczym, pozbawione tkanki miejskiej.
A jeszcze taki paradoks. Trwa wielka przebudowa, a równocześnie są dzielnice, np. Spandau, które nie zmieniły się od dziesięcioleci, bo nie dotknęła ich specjalnie wojna, nie nastąpiły żadne ruchy ludności. Spore obszary miasta zachowały mieszczański charakter, i to widać: okazałe domy, w których nawet podczas wojny nie wyleciała żadna szyba... I to ma się zderzyć z najnowocześniejszą, nawet w skali i tak bardzo nowoczesnych Niemiec, infrastrukturą miejską. Bo przecież w tym stylu ma być przebudowany cały rejon wewnątrz trasy kolejki naziemnej, tzw. S-bahnu.
— Właśnie: jak miasto wytrzyma taki kontrast?
— Jest i trzecia przeszkoda, utrudniająca życie Berlinowi. Jest on otoczony przez kraj związkowy (land) Brandenburgia, czyli teren niegdyś należący do NRD. Trwający w Brandenburgii kryzys ekonomiczny i socjalny będzie ciążył na przyszłości stolicy. Poza tym, normalnie miasto przechodzi stopniowo w wieś: najpierw jest City, potem przedmieścia, następnie otaczające metropolię miasteczka i dopiero wieś. To nie tylko zmiana pejzażu. Ta prawidłowość pociąga za sobą skutki gospodarcze i socjologiczne. Tymczasem Berlin nie ma żadnego zaplecza. Gdy kończą się przedmieścia Berlina, wyjeżdżamy prosto w puste pola. To dawne kołchozy, dziś zniszczone, bez szans na rozwój. W ten sposób Berlin, największe miasto między Paryżem a Moskwą, jest jakby zawieszony w pustce.
— A jeszcze jest to otoczenie, które odcina się od Berlina. Przecież to Brandenburczycy sprzeciwili się w niedawnym referendum projektowi połączenia z Berlinem w jeden kraj związkowy — podczas gdy większość berlińczyków była „za”.
— Oprócz pustki gospodarczej Berlin jest w pustce społecznej. A także politycznej — przecież ludność Brandenburgii nie sympatyzuje z rządzącą chadecją, która w Berlinie współrządzi razem z socjaldemokratyczną SPD, lecz z postkomunistyczną PDS, Partią Demokratycznego Socjalizmu.
Berlin długo jeszcze zachowa specyfikę miasta, w którym dokonywała się konfrontacja ideologii. I będzie ponosił konsekwencje swojego wyjątkowego losu — gospodarcze, świadomościowe, psychiczne, kulturowe.
— Warunki, na jakich stolica zostanie przeniesiona z Bonn do Berlina, są dziś przedmiotem wielkiej, zaostrzającej się dyskusji. Bundestag podjął decyzję o przeprowadzce już w 1991 roku, z powodów politycznych. Ale rychło pomysł zawisł w powietrzu. Okazało się, że zarówno ludność Bonn, jak znaczna część ludności Berlina, są temu przeciwne. Że mieszkańcy Bonn są niezadowoleni, to zrozumiałe — 45 procent z nich pracuje w instytucjach związanych z obsługą rządu i parlamentu albo w inny sposób zarabia na stołeczności Bonn. I choć nad Renem pozostanie część urzędów, po przeniesieniu stolicy większość tych ludzi straci pracę — żądają więc wysokich rekompensat. Ale protestują też Berlińczycy. Dlaczego?
— Bo drożeją już ceny mieszkań i — jak to w stolicy — koszty utrzymania. Tymczasem większość mieszkańców części wschodniej dostaje mniej pieniędzy niż ich krajanie z części zachodniej, nawet jeśli pełnią taką samą funkcję w tej samej firmie. Kierowcy autobusu jeżdżący na tej samej trasie mają różne pensje w zależności od tego, czy są Ossi czy Wessi. Berlińczycy boją się też nasilenia korków ulicznych — stolica to ciągłe wizyty zagranicznych delegacji, przejazdy oficjeli, a więc blokady dróg i objazdy. Tego typu prozaiczne problemy powodują opór. Mieszkańcy widzą w przeprowadzce raczej kłopoty niż zyski.
— Ale berlińczyków nie przekonuje także teza, że przeniesienie stolicy będzie szansą na zarobek, np. w firmach obsługujących rząd. Szef spółki zajmującej się obsługą i tłumaczeniami podczas rozmaitych kongresów i imprez — a więc branży, dla której nowa sytuacja zdaje się wymarzona — żalił mi się: już po zburzeniu muru konkurencja podwoiła się, bo na jednym rynku zaczęły działać firmy z dwóch do niedawna miast. Potem do Berlina zaczęli zjeżdżać kolejni chętni do zrobienia interesu, zwabieni mirażem nowych rynków.
— Nic dziwnego, że tempo przebudowy osłabło. Miasto koszmarnie się zadłużyło, a równocześnie słychać coraz głośniejsze protesty. Trwa rodzaj oporu przez zwłokę. Takie wyczekiwanie i tworzenie atmosfery niejasności: jak to będzie z tym przeniesieniem...? Nadto całe Niemcy ogarnął reżim oszczędnościowy, bo gospodarka znalazła się w kryzysie. To skutek przestarzałej struktury, za drogiej produkcji, ale też olbrzymich obciążeń wynikłych właśnie z odbudowy byłej NRD. Zastój musiał odcisnąć się również na inwestycjach w Berlinie. Choć naturalnie mimo kryzysu nadal jest to nieprawdopodobnie bogaty kraj.
— A więc: oszczędzamy, choć wcale nie jesteśmy biedni, a wręcz przeciwnie: poziom życia jest nadzwyczaj wysoki?
— Tak. Chodzi tylko o to, że zmniejszyła się — dotąd nadzwyczajna — dynamika rozwoju. A jeszcze Berlin Zachodni nie ma średniego pokolenia. Zamieszkiwali tu bowiem albo studenci, albo emeryci. Pierwsi uciekali przed wojskiem albo konserwatywnymi rodzicami, drudzy szukali wyższych emerytur. Dziś z zachodnich Niemiec nikt — poza urzędnikami — do Berlina się nie przeniesie. Bo i klimat jest chłodny, nie najlepszy, i daleko do innych regionów kraju, np. do Alp na narty. Będą więc tam napływać cudzoziemcy albo ludność z byłej NRD. Kim będą nowi berlińczycy?
Pojawiają się też dalsze pytania: Dobrze, ładujemy w Berlin wielkie pieniądze. Ale jakie będziemy mieli z tego korzyści? Czy nie jest to tylko na pokaz? A i prestiż jest wątpliwy, bo sama przeprowadzka nie jest do końca pewna. Niemcy przebudowują Berlin, ale nie ma w tym takiego optymizmu, jaki był np. przy przebudowie Paryża. Tam wszystko było jasne — tu ciągle nic nie wiadomo.
Pojawia się i taki argument, że tendencja do rozwoju miast występuje dziś tylko w Trzecim Świecie i że w krajach wysoko rozwiniętych panuje trend wręcz przeciwny: odurbanizowania. Zamierają śródmieścia, kwitną przedmieścia. Widać to zwłaszcza w Stanach Zjednoczonych: śródmieścia to siedlisko przestępstwa, to getta murzyńskie, zatrute powietrze, to urzędnicze City pustoszejące po pracy. Rewolucja informatyczna sprawia, że coraz więcej osób może pracować w domu. Na niedawnej Światowej Konferencji ONZ ds. Urbanizacji w Istambule ujawniono raport ONZ, wedle którego tzw. mega-miasta występować będą tylko w Trzecim Świecie, a w krajach rozwiniętych ostanie się tylko jedno mega-miasto: Tokio. Dlatego przebudowa Berlina — jako że dokonuje się wbrew panującym tendencjom — jest anachronizmem. Z kolei mój przyjaciel, redaktor naczelny niemieckiej wersji „Lettre Internationale”, mówi, że inwestowanie w Berlin nie ma sensu, bo miasto to leży na krańcu Europy. On bowiem uważa, że Europa to obszar od Londynu przez Paryż, Amsterdam, Zurych po Mediolan. Ot, taki banan. A reszta — z Berlinem włącznie — to prowincja. I że budowanie dużego miasta na prowincji to absurd.
Ale jest też inny aspekt: za szansę dla Berlina zaczęto uważać Europę Środkowowschodnią.
— Nie przez przypadek Sony właśnie z Berlina chce prowadzić ofensywę na rynki Europy Środkowej i krajów powstałych po ZSRR.
— Berlin leży 90 kilometrów od polskiej granicy, czyli niespełna godzinę jazdy autostradą. Na Zachodzie dla Berlina nie ma miejsca. W zachodnich Niemczech są tak potężne centra przemysłowe i finansowe, jak Frankfurt nad Menem, Hamburg, Monachium, Brema. Berlin jest wobec nich bez szans. Tam się nie wciśnie. Pole manewru ma na Wschodzie, w tym w Polsce. Już dziś łączą go związki ze Szczecinem, Poznaniem, Zieloną Górą, Toruniem, Bydgoszczą. W tym pasie tworzy się rodzaj mikroregionu. A ilu Polaków i Niemców krąży na trasie Berlin—Poznań! Mało, gdy jedzie się pociągiem w piątek wieczorem, to z Berlina jadą na weekend młodzi Polacy, którzy studiują w tamtejszych szkołach wyższych. Z Poznania i Szczecina jest przecież bliżej do Berlina niż do Warszawy.
— Nawet z Warszawy za parę lat dojedzie się do Berlina ekspresem w trzy godziny. Będzie można rano wyjechać, zrobić zakupy czy pójść do muzeum i wieczorem wrócić.
— Nie dość, że do Berlina mamy bliżej niż do Frankfurtu czy Hamburga, to jeszcze z berlińczykami łatwiej możemy się porozumieć. Są nam po prostu bliżsi kulturowo. Niemcy z Berlina i Niemcy z Frankfurtu to różne typy Niemców. Rzadko będziemy mieli do czynienia z Niemcem z Bonn, często — z Niemcem z Berlina. A jeszcze w Berlinie jest dużo Polaków...
— Tamtejsza policja szacuje, że dziennie do miasta wjeżdża 20 tysięcy aut z polską rejestracją. A stale mieszka w Berlinie wielotysięczna rzesza Polaków, której wielkość trudno ocenić.
— To nie tylko handlarze i gastarbeiterzy, ale także rodziny zasiedziałe od lat. Są cenione grupy polskich naukowców, lekarzy, działa kilka dobrych towarzystw kulturalnych, wychodzą po polsku niezłe pisma. Ale że nasze krajowe media lubią sensację, to pisząc o Berlinie, zajmują się wyłącznie prostytutkami z Polski. Nie zważają na to, jak w ten sposób fałszują perspektywę.
To, co się stanie z Berlinem, dotyczyć będzie nas bezpośrednio, a w szerszej perspektywie całej Europy Wschodniej. Znakiem kierunku, w którym patrzy Berlin, jest wielka wystawa „Berlin—Moskwa”. Najpierw pokazywano ją w Berlinie, teraz można ją oglądać w Moskwie.
— Niemcy wysuwają jeszcze jeden argument przeciwko przeprowadzce — historię. Boją się Berlina jako swojej stolicy. Pod koniec maja widziałem pod pałacem Charlottenburg pierwszą po wojnie przysięgę rekrutów Bundeswehry w Berlinie. Był prezydent, orkiestry, ale były też sznury policyjnych samochodów — w obawie przed protestami. Nie bez powodu także ustalono, że po przeniesieniu stolicy unikać się będzie określania parlamentu mianem Reichstagu — od nazwy jego siedziby, choć tak nakazywałaby logika i wygoda, Niemcy wolą dmuchać na zimne, mówią, że mogłoby to wywołać złe skojarzenia i wymyślili, aby obowiązywało całkiem sztuczne określenie: „parlament niemiecki w budynku Reichstagu”. Są nawet opory, aby w odbudowanym Reichstagu odbyło się zaprzysiężenie nowego kanclerza w 1998 roku.
Czy więc Berlin nie stanie się dowodem na to, że pamięć i historia mogą wpływać na rozwój nie tylko społeczeństw czy państw, ale nawet miast? I nie pomagać, ale być obciążeniem.
— Niemcy mają od wojny problem z pamięcią. Na dodatek traktują wszystko nadzwyczaj serio. Lubują się w poważnych debatach. Każdy problem idei, wiary, historii jest na wszelkie strony przedyskutowywany. Reformacja nie bez powodu zaczęła się w Niemczech. Gdy obserwowałem dyskutujących Niemców, uderzyło mnie, że o czymkolwiek by rozmawiali — o polityce, historii, socjologii — zawsze prędzej czy później pojawiał się wątek hitleryzmu: czym był i skąd się wziął? A minęło ponad pięćdziesiąt lat. W Berlinie byłem świadkiem czegoś niezwykłego: miał się odbyć mecz Anglia—Niemcy. Sprzedano już bilety — sam kupiłem. Termin wyznaczono na 20 kwietnia. Ale przecież to rocznica urodzin Hitlera! Więc Niemcy po długich negocjacjach, mimo kosztów, przełożyli mecz. Bali się, że mogą go wykorzystać naziści i że może się stać zaczynem zajść czy konfliktów.
Kiedy indziej chciałem zobaczyć wystawę odnalezionego archiwum osobistego fotografa Hitlera. Kilkaset zdjęć. Pokazano je w Monachium, potem miały przyjechać do Berlina. Monachium jest daleko, więc czekałem, aż wystawę otworzą w Berlinie. Tymczasem została odwołana. Senat się nie zgodził.
Kolejny przykład: na lewo od Bramy Brandenburskiej — stojąc od wschodu — można zobaczyć pagórek, takie wybrzuszenie terenu, kryjące resztki betonowego bunkra. Tyle pozostało po Kancelarii Rzeszy, czyli kwaterze Hitlera, w której podziemiach znajdował się ten bunkier. Bardzo długo był to jeden z największych problemów Berlina. Nie wiadomo było, co z tym zrobić — wyburzyć czy zachować jako zabytek...
— ...czego domagali się zresztą bynajmniej nie prawicowi konserwatorzy. Ostatecznie zdecydowano, że jako świadectwo epoki zdjęte i zachowane zostaną napisy ścienne, a na tym terenie powstanie budynek — siedziba przedstawicielstw krajów związkowych. Nie zabuduje się za to placu po kwaterze gestapo. Mają tam zostać jedynie ruiny.
— To dowodzi, jak żywa jest ta pamięć historyczna. Także wśród młodzieży, która chce wiedzieć, co robili dziadkowie. I dlaczego. Książka amerykańskiego socjologa pochodzenia żydowskiego Daniela J. Goldhagena Gorliwi kaci Hitlera dlatego wywołała takie poruszenie, gdyż dotyka samego nerwu najnowszej historii Niemiec: kolektywnej winy całego narodu za zbrodnie nazizmu. W tym sensie Berlin jest miejscem szczególnie drażliwym. Specyfiką Berlina jest to, że wszystkie obiekty żydowskie — placówki dyplomatyczne, siedziba gminy, synagogi, ale też biura firm izraelskich oraz kawiarnie i przedszkola prowadzone przez Żydów — są pod 24-godzinną ochroną policji.
Dyskutując o nazizmie, Niemcy dochodzą do wniosku, że zarzut popełniania zbrodni można postawić każdemu narodowi. Wszyscy kiedyś prowadzili wojny. Jedni zabijali mniej, inni więcej, ale jednak... Ale tylko Niemców obciąża Holokaust. Tylko to wyróżnia ich winę spośród wszystkich rodzajów winy w historii ludzkości.
— A czy jeśli chodzi o stosunek do nazizmu, jest jakaś różnica między Niemcami wschodnimi a zachodnimi?
— Byli oni wychowywani w dwóch różnych szkołach historycznych, ale akurat w tym przypadku pamięć jest ta sama. Tu chyba nie ma różnic.
— A gdy chodzi o tradycję pruską? W latach 80. w Polsce pojawiły się przestrogi, że w NRD — a zwłaszcza w Berlinie Wschodnim — zaczyna odżywać kult Prus.
— Dziś w Berlinie jako mieście nic takiego nie ma. Ale gdyby przyjrzeć się samym Niemcom z byłej NRD i ze „starej” Republiki Federalnej, to różnicę widać. Niemiec zachodni jest bardziej francuski: otwarty, uśmiechnięty, gościnny. Niemiec wschodni jest pryncypialny, zamknięty, surowy, rzadko się uśmiecha, jest wręcz zimny. Jednak stosunek do nazizmu i tradycji pruskiej zależy raczej od typu wrażliwości niż od miejsca zamieszkania.
— Czyli nie ma niebezpieczeństwa, że miejsce „republiki bońskiej” zajmie „republika berlińska”? Bo nawet niektórzy Niemcy sugerują, że Bonn to stolica państwa prawa, demokracji, wolnego słowa, a Berlin — to symbol ekspansji Prus, potem dyktatury nazizmu i komunizmu.
— Nie. Istnieją w Niemczech siły neonazistowskie, ale są mocno izolowane.
— W Berlinie klientela partii skrajnie prawicowych zaczęła gwałtownie maleć po serii zamachów na cudzoziemców.
— Są skinheadzi, ale nie ma ich więcej niż w jakimkolwiek innym kraju. A jeszcze policja bezwzględnie się z nimi rozprawia. Nie ma litości. Jest masakra. Sam widziałem.
Izolowane są także głosy historyków czy publicystów, którzy chcą zbagatelizować zjawisko hitleryzmu. Nie dość, że są one pojedyncze, to jeszcze się je potępia. Zatem nie ma w Niemczech groźby powrotu do złej przeszłości. Problemem natomiast może okazać się szalona dyscyplina tego społeczeństwa. Ten naród za łatwo daje się prowadzić. Od tego, kto stanie na jego czele, zależy, w jakim kierunku pójdzie. Instynkt państwowy jest nadzwyczaj silnie rozwinięty. Jeśli państwo coś powiedziało, jest to święte. Podobnym respektem otaczana jest jakakolwiek władza.
Gdy mieszkałem w Berlinie, przy wejściu do mojej kamienicy ciągle wywieszano jakieś zarządzenia administracji. U nas mało kto to czyta. A Niemcy zbierali się i dyskutowali nad tymi pisemkami. I to nie nad ich słusznością, ale nad tym, jak najlepiej zarządzenie wykonać. Nie zdarzyło się, aby ktoś coś zakwestionował, choć były to czasem ewidentne bzdury. I tu mogą pojawiać się znaki zapytania. Zresztą sami Niemcy zdają sobie z tego sprawę. Ironizują, że u nich nie może być żadnej rewolucji, bo rewolucja oznacza manifestację, a manifestacja to podeptanie trawnika.
— Czy przeniesienie stolicy do Berlina spowoduje zmianę w polityce Niemiec?
— Już teraz to widać. Gdy kanclerz Kohl przemawia w Bonn, więcej uwagi poświęca Unii Europejskiej i NATO. Gdy przemawia w Berlinie, stawia akcent na stosunki z Rosją czy, szerzej, z Europą Wschodnią. Już dziś Niemcy mają dwie różne polityki zagraniczne: bońską i berlińską. A po przeprowadzce siłą rzeczy uaktywnią się na Wschodzie. Sytuację zmienia już sam fakt, że Berlin jest tuż przy granicy z Polską i zaledwie 700 kilometrów od granicy Ukrainy, a 1550 kilometrów od Moskwy. Na dodatek w Berlinie mieszka rzesza Rosjan i w ogóle obywateli byłego ZSRR. Berlin zawsze był dla Rosjan punktem etapowym w drodze na Zachód — także pod względem kulturowym.
Przeniesienie stolicy zmieniłoby sam profil myślenia Niemców. Zachodni Niemcy nie umieją myśleć w kategoriach wschodnich. Przez lata jeździli robić biznes do Paryża, a nie do Moskwy. Wakacje spędzali na Lazurowym Wybrzeżu, a nie nad Morzem Czarnym. Dlatego tak bronią się przed zmianą stolicy. Nie chcą utracić identyfikacji z Zachodem.
— Czyli powstanie jednak nowa jakość: „republika berlińska”?
— W sensie kulturowym — tak. Przeprowadzka zmieni profil Niemiec. Już teraz tak mocno opowiadają się za przyjęciem Polski do Unii Europejskiej i NATO, bo nie chcą być najbardziej na wschód wysuniętą flanką Zachodu. A gdyby jeszcze stolica przesunęła się do Berlina, znaleźliby się całkiem na wschodzie Europy.
Ale, tak czy inaczej, pamięć stanowi w tym przypadku obciążenie. Nawet u zachodnich Niemców stosunek do Berlina jest pełen sprzeczności. Berlin to dla nich symbol.
— Hitler chciał przemianować Berlin na Germanię, czyli Centrum Świata. Koło Reichstagu budował nawet monument, mający to symbolizować.
— Berlin to nazwa nieobojętna. Zawsze wywołuje reakcje — u jednych pozytywne, u innych negatywne. I jeszcze długo będzie fenomenem. Choćby przez swą rozległość...
— ...z zachodu na wschód Berlin ciągnie się przez 50 kilometrów, a z północy na południe 40...
— ...a i także przez nadzwyczajną różnorodność. Przecież w byle kiosku najwięcej jest, owszem, gazet niemieckich, ale tuż obok leży kilkadziesiąt tytułów tureckich. Nie francuskich, brytyjskich czy hiszpańskich.... Turecki jest drugim językiem berlińskich mediów.
— Na 3,5 miliona mieszkańców 180 tysięcy to Turcy — wedle szacunków oficjalnych.
— A trzecie miejsce pod względem nakładu ma prasa serbsko-chorwacka. Uchodźcy z byłej Jugosławii to kolejne kilkadziesiąt tysięcy ludzi.
— Którzy nie chcą wracać.
— Nie wrócą. Berlin będzie miastem kosmopolitycznym. Już teraz mieszka w nim 430 tysięcy obcokrajowców.
— A czy Berlin ma szansę stać się taką metropolią, jak Paryż czy Londyn, gdzie cudzoziemcy nie odróżniają się od rodowitych mieszkańców, bo szybko zaczyna się ich traktować jak tubylców? Brytyjczycy, owszem, stawiają ostre bariery dla wjeżdżających na Wyspę. Ale jeśli już cudzoziemiec znajdzie się w Londynie, łatwo może się zasymilować. W Berlinie jest chyba przeciwnie: Niemcy formalnie nie stawiają wielkich wymogów przy przekraczaniu granicy, ale zawsze traktują cudzoziemców jak obcych.
— Niemcy są społeczeństwem zamkniętym. Mają silne poczucie odrębności. Do tego dochodzi bariera językowa: niemiecki jest trudniejszy niż angielski czy francuski. Kultura też jest specyficzna. U Niemców mocne jest też poczucie związków krwi, takich związków „plemiennych”. Przyznają, że słynne pojęcie Vaterland jest nieprzetłumaczalne. Co najwyżej można powiedzieć, że jest to patriotyzm miejsca urodzenia i wychowania. Inne kraje tak mocno aż tego nie przeżywają. Cudzoziemcy mogą więc mieszkać wśród Niemców, ale nigdy nie przenikną do ich społeczności. Także w Berlinie, który i tak na warunki niemieckie jest bardzo liberalny i wielonarodowy. Lecz i tam obowiązuje zasada: tolerancja tak, ale również dystans. Dotyczy to też innych kultur. Niemcy są otwarci, ale akcentują swoją odrębność.
— I nie ma wyjątków? A kręgi słynnych subkultur artystycznych: niegdyś z dzielnicy Kreuzberg, a teraz z Prenzlauer Berg?
— Także tam. Zresztą i te subkultury, choć są przez władze i społeczność tolerowane, to jednak traktuje się je z dystansem.
Moi znajomi dziennikarze są przerażeni. Pewien świetny reporter, pisarz i podróżnik, żalił mi się: nawet jak wracam z najbardziej ekscytującej wyprawy, to słyszę tylko jedno pytanie: co tam jadłeś? Więcej nic nikogo nie obchodzi. Najpoważniejsze media — „Stern”, „Spiegel”, „Frankfurter Allgemeine Zeitung” — wkładają wiele wysiłku, aby skłonić Niemców do otwarcia na świat. Lecz niewiele to daje. Przeciętny Niemiec jest tak niemiecki, że absolutnie zamknięty na dalsze otoczenie. A jeszcze dużo i na serio pracuje, więc po prostu nie ma na nic czasu.
— Mieszkał Pan blisko Kurfürstendamm, głównej alei Berlina Zachodniego. Przez lata, a nawet jeszcze półtora roku temu, Kudamm — jak nazywają ją Niemcy — był wizytówką Berlina: luksusowe sklepy, kapiące od przepychu restauracje, czystość, eleganccy spacerowicze. Dziś to całkiem inne miejsce: na chodniku stoi mnóstwo straganów z tandetnymi pamiątkami, co krok żebracy, walające się śmieci... Czy nie jest to znak czasów: że ten porządek i luksus zostanie wyparty przez brud i tandetę?
— Zawsze zwycięża masa.
— Gorszy pieniądz wypiera lepszy?
— Tak, to święta zasada nie tylko w ekonomii, ale i w kulturze czy historii. Widziałem to wszędzie. W Teheranie najwytworniejszą promenadą była aleja Rezy Pahlawiego. Gdy obalili szacha, natychmiast ulica ta została zawalona przez budy, handlarzy, garkuchnie itd. I śmieci. Tak samo jest w Europie Zachodniej — jej ekskluzywność się kończy. Nie ma już tej wyśnionej Europy. W ubiegłym roku po długiej przerwie byłem w Paryżu. Przyleciałem wieczorem i jechałem autobusem z lotniska. Mijałem takie dzielnice, że mogłem pomyśleć: jestem w Nairobi. W ogóle nie było widać białych ludzi. Rozwalające się stragany, budy z jedzeniem, półnagie, bawiące się w kałużach czarne dzieci. W stolicy Europy.
Proces powstawania wielokulturowej Europy będzie coraz szybszy. Polska czy Czechy jeszcze tego nie odczuwają, bo są za mało atrakcyjne ekonomicznie, aby przyciągać społeczność z Trzeciego Świata. Ale ten Trzeci Świat będzie podbijał Europę. Nie mógł jej zdobyć frontalnie w okresie dekolonizacji — wszystkie tzw. ruchy państw niezaangażowanych rozpadły się. Wobec tego metodą ekspansji stanie się inwazja demograficzna. Stany Zjednoczone już są zalane przez takich imigrantów. Grozi to też Europie Zachodniej. Pierwsze oznaki już widać: w Londynie, Rzymie, Hamburgu. Także Berlin zostanie „utrzecioświatowiony”. Mówimy: Berlin Wschodni czy Zachodni. Ale powstanie także trzeci Berlin, którego symbolem będą kioski z tureckimi gazetami albo prowadzone przez Turków bary. To nieuniknione. Bo to jest wolny rynek i konkurencja. Człowiek żywi się w Berlinie niemieckim Bockwurst albo tureckim kebabem. Gdy bierze Bockwurst, dostaje kiełbaskę, bułkę i odrobinę musztardy. Kebab kosztuje tyle samo, a dostaje się kawał mięsa z masą zieleniny, cebuli, pomidorów i sosu. Niemiecka kiełbaska musi przegrać.
Berlin jest jak soczewka: można przez niego zobaczyć wiele rzeczy dotyczących i Niemiec, i Europy, i świata. Tutaj skupia się mnóstwo aktualnych problemów. Berlin jest też miastem niepewności i znaków zapytania; miastem sprzeczności. W tym sensie odpowiada duchowi czasu.
Bo współczesny świat też jest niepewny i pełen sprzeczności.
Scenariusz: Archiwum polskich wydarzeń kulturalnych. 1978: Cesarz (2002)
autorzy: Witold Bereś, realizacja: Artur Więcek „Baron”
fragmenty
[off, przed czołówką]:
W 1978 roku relacje Ryszarda Kapuścińskiego z przewrotu w Etiopii ukazują się w Czytelniku w wydaniu książkowym pod tytułem Cesarz. Ta książka ostatecznie utrwala wizerunek autora nie tylko jako najbardziej dociekliwego polskiego reportera, ale przede wszystkim — jako pisarza. A sam Cesarz rychło przez wielu zaczyna być odczytywany jako krytyka Polski lat 70.
[mat. arch.; opis — cesarz Sellasje przyjmuje defiladę, spaceruje, wita polityków]
[off, pod obrazy fragment Cesarza]:
„Cesarz spał w łożu z jasnego orzecha, bardzo obszernym. Był tak drobny i kruchy, że ledwie się go widziało, ginął w pościeli. Na starość zmalał jeszcze bardziej, ważył pięćdziesiąt kilo. Jadł coraz mniej i nigdy nie pił alkoholu”.
[mat. arch. — setka; Ryszard Kapuściński o Cesarzu — za filmem Jacka Talczewskiego i Marka Millera Ryszard Kapuściński]:
— Ja cesarza obdarzałem bardzo dużą sympatią. To był człowiek, który w pewnym momencie uratował Afrykę. Bo Afryka w 1961—1962 była bardzo skłóconym kontynentem. I tylko dzięki autorytetowi cesarza, jego powadze i spokojowi, udało się uratować jedność Afryki. Cesarza bardzo ceniłem i cenię, ale to nie jest książka o cesarzu. To książka o ludziach dworu. O dworakach. O tych, którzy robią kariery polityczne i wysługują się jakiejś władzy po to, aby te kariery realizować. O tym, jak polityka deprawuje ludzi, jak korumpuje ich umysły i sumienia. Jak polityka niszczy indywidualność człowieka. To jest książka o niszczącej, rakowatej naturze polityki. (...)
[mat. arch.; zdjęcia ze szczytu Organizacji Jedności Afrykańskiej w Addis Abebie — powitania na lotnisku]
[setka: Marcin Meller, reporter]:
(...) Jednak to, co dla mnie najważniejsze, to Kapuściński — człowiek. Gdy przed kilku laty jechałem po raz drugi do Afryki, niespodziewanie obudził mnie rano telefon. Usłyszałem: „Dzień dobry, mówi Ryszard Kapuściński”. Omal nie dostałem zawału serca. „Słyszałem, że znowu jedzie pan do Afryki, a mnie się bardzo podobały pana poprzednie teksty stamtąd, więc może mógłbym coś pomóc. W każdym razie — zapraszam na rozmowę”.
Poszedłem, a on mi dał wszystkie swoje kontakty w Kenii i Ugandzie, dał mnóstwo rad i sugestii. A przy pożegnaniu wręczył mi kopertę: „To takie moje prywatne stypendium dla pana na coca-colę i inne napoje”. Otwieram kopertę, a tam kilkaset dolarów. Nie chcę ich wziąć, ale on tylko macha ręką: „To nic takiego, życzę szczęścia”.
[off, mat. arch.; opis — cesarz Sellasje przyjmuje defiladę, spaceruje, wita polityków]:
(...) Afryce zawsze towarzyszyły powstania przeciwko kolonialistom, rzezie oraz dyktatury oparte na armii i represjach. Do tego zawsze panował tam kryzys gospodarczy, powszechna korupcja, uzależnienie od danych imperiów oraz klęski głodu i zarazy. Kapuściński towarzyszył Afryce we wszystkim. Był świadkiem kilkunastu wojen i zamachów stanu —w Kongo, Etiopii, Ugandzie i Angoli. Poznał ojców wolnej Afryki: Kenyattę, Nkrumaha i Nyerere. Groziła mu śmierć z wycieńczenia i przez rozstrzelanie. Ale otworzył oczy Polski i świata na nędzę i problemy tego kontynentu.
[mat. arch.; 1965: wywiad z Kapuścińskim przeprowadza Irena Dziedzic]:
P.: — Jak korespondent może organizować sobie tam pracę?
O.: — Przede wszystkim w wielu tych krajach nie ma po prostu prasy, więc trzeba się opierać na informacji ustnej, trzeba za tymi ludźmi chodzić, dowiadywać się, szukać. Potem coś człowiek się dowie, a wieczorem się okaże, że się wszystko zmieniło i trzeba od początku wykonać całą pracę.
Poza tym często się pracuje w bardzo trudnych warunkach: nie chodzi tu o zdobywanie informacji, ale o samo dostanie się na miejsce — jedzie się łódką czy na ośle, czy małym samolocikiem... Poza tym to są kraje młode, gdzie z dużą podejrzliwością patrzy się na dziennikarzy i na białego człowieka.
[setka: Mieczysław F. Rakowski, twórca „Polityki”]:
Kapuściński u nas w „Polityce” najpierw pisywał reportaże krajowe. M.in. napisał taki reportaż o młodych robotnicach na Woli. I o to miałem swoją pierwszą awanturę z Gomułką. Otóż reportaż zaczynał się na pierwszej stronie i dziewczyny, będąc dosyć swawolne, opowiadały o swoim życiu seksualnym. Między innymi jedna pyta drugą: — A ty jak dajesz? Odpowiedź: — Ja? A w bramie, na stojaka. Gomułką się wściekł na to: „Jakże to, w partyjnej gazecie coś takiego napisać?! I to jeszcze na pierwszej stronie!?”. (...)
[setka: Paweł Smoleński, reporter „Gazety Wyborczej”]:
Jest kilka rzeczy, które podziwiam w warsztacie Ryszarda Kapuścińskiego, choć wiem, że jest to umiejętność właściwie niedościgła dla innych. Np. to, że jeśli już o czymś pisze, to znaczy, że tam naprawdę był — między tymi ludźmi, których opisuje. Jadł to samo, mieszkał tak samo jak oni i choć może być wobec nich krytyczny, to na pewno się z nimi jakoś zbratał. Jego pisarstwo polega m.in. na tym, że odkrywa archipelagi nieznanego, które siedzą w ludzkich głowach. I to jest najważniejszy element jego techniki pisarskiej. (...)
[setka: Tomasz Łubieński, pisarz, redaktor naczelny „Nowych Książek”]:
Ryszard Kapuściński debiutował jako poeta i w dalszym ciągu pisze wiersze, co znaczy, że cechuje go miłość do literatury. I to jest bardzo ważne, bo dzięki temu stworzył może nie gatunek, ale podgatunek literacki, coś pośredniego. Literatura jest tam bardzo ważna. Przede wszystkim jest tam taka dobra szkoła wielkiej powieści, ten element, którego literaci współcześni często nie umieją — rysunek postaci kilkoma kreskami, obserwacja psychologiczna i własne przeżycie. Ja bym zaryzykował, że to jest najciekawsze, gdy Kapuściński pisze o swoim strachu, o swoim wahaniu, o swoim zdumieniu. To jest bardzo literackie. (...)
Kolejna rzecz to jego język. Nie wiem, jak on pisze, ale to niewątpliwie efekt ciężkiej pracy. Bo prócz tych tradycyjnych technik literackich, to jest to człowiek, który przeczytał dla własnych potrzeb, ale i krytycznie, współczesną literaturę. I wyciągnął z tego dla siebie wnioski. Przykładem jego największy sukces — Cesarz, który wiele zawdzięcza literaturze, a dokładniej Gombrowiczowi.
[off, mat. arch. — dziennikarze podczas strajków „Solidarności” w 1980]:
Sierpień’80 był ważny również dla dziennikarzy, oskarżanych o kłamstwa propagandy sukcesu. (...) Sami dziennikarze będący w stoczni wystosowali otwarty protest w sprawie kłamstw propagandowych. Było to tym ważniejsze, że strajkujący żądali też prawa do wolności słowa i publikacji oraz faktycznego odpaństwowienia środków przekazu. Kapuściński od początku był wśród wspierających strajk i efektem jego pobytu w Stoczni był głośny reportaż.
[setka: Wojciech Giełżyński, reporter, rektor szkoły dziennikarstwa]:
— Tam się zebrało około 40—50 dziennikarzy prasy centralnej i wszyscy — z wyjątkiem dwóch dziennikarzy z „Trybuny Ludu” — byliśmy za poparciem dla strajkujących. Ale po tylu latach represji wobec prasy mieliśmy wszyscy stracha. Zebraliśmy się pod drzewem, tuż przy sali BHP, i w cieniu tego drzewa toczyliśmy ostre spory, że musimy z czymś wystąpić. Rysiek Kapuściński też w tym brał udział, ale — choć już wtedy był pierwszy wśród równych — to jednak nie narzucał swej opinii. Wtedy wspólnie ustaliliśmy, by wystosować pismo do władz partyjnych, do KC, z protestem, że prasa albo w ogóle nie informuje o strajku, albo informuje kłamliwie. Dyskusja nad tym, jak to ma wyglądać, żeby nie było za ostro, żeby się nie narazić, ale też żeby to odniosło skutek, trwała bardzo długo i wreszcie wypichciliśmy taki dokument. I wtedy bodaj trzydziestu dziennikarzy to podpisało, choć kilku w ostatniej chwili się przestraszyło i wycofało. Był to pierwszy bunt prasy legalnej przeciwko systemowi cenzury i dyktatury partii.
[setka: Artur Domosławski, publicysta „Gazety Wyborczej”]:
— Myślę, że dla Kapuścińskiego mapa świata wygląda inaczej niż dla większości z nas. Dla nas bowiem to jest Europa i Ameryka. A Kapuściński zna świat z własnego doświadczenia i ma świadomość tego — co widać w jego wypowiedziach — że dla niego ta nasza mapa jest po prostu jakimś niewielkim cypelkiem. Kapuściński ma świadomość, że 80 procent ludzi żyje w biedzie czy nędzy, i próbuje ten świat opisać. Przy czym nie jest to tylko opisywanie takie, jakie uprawia większość reporterów, czyli rejestrowanie jej przejawów. On stara się tę biedę zrozumieć i zinterpretować. Dla niego bieda to nie jest jedynie kwestia braku środków, ale to jest kultura biedy.
[etiuda: afrykańskie zdjęcia z prywatnego archiwum Ryszarda Kapuścińskiego]
[setka: Adam Boniecki, redaktor naczelny „Tygodnika Powszechnego”]:
— Opowiadał mi Mieczysław Pszon, że kiedy jechali z Turowiczem do Moskwy, to Turowicz całą noc czytał Kapuścińskiego zamiast spać. I Pszon nabijał się z Turowicza. Przyznam się, że dopiero wtedy pierwszy raz sięgnąłem po książkę Kapuścińskiego — to był właśnie Cesarz. I wtedy zrozumiałem, dlaczego Turowicz całą noc go czytał: bo to jest książka, która nawet Turowicza mogła wybić ze snu i zafascynować.
Po Cesarzu zacząłem śledzić wszystkie publikacje Kapuścińskiego. Jest zawsze świetnym pisarzem. I na to nakłada się jego nieprawdopodobna wrażliwość ludzka i moralna. Mnie utkwił taki szczegół z jego książki Jeszcze dzień życia. Jest w Sudanie wśród tysięcy uchodźców, którzy żyją na granicy życia i śmierci głodowej, z jakimiś minimalnymi racjami wody, okruchami chleba. I teraz przyjeżdża do Rzymu. Zbliża się Boże Narodzenie. Piazza Navona tonie w światłach i widzi stargany, które uginają się pod ciężarem jedzenia. A Kapuściński chodzi wśród tego bogactwa i ma jeszcze świeżo w oczach obraz tamtej nędzy. I tu ta dramatyczna refleksja: „Ludzkość się nie uratuje, zginie, jeśli te dwa światy będą od siebie tak odległe”.
Ten człowiek zmienia mentalność społeczną.
1997.
Rozmowa piąta:
Trzecie
tysiąclecie,
czyli
bić na trwogę czy czekać z nadzieją?
— Strasznie nas straszą pod koniec tego XX wieku. Jedni mówią o groźbie rozmaitych fundamentalizmów — religijnych, narodowościowych, ideologicznych. Inni — przeciwnie — twierdzą, że największym niebezpieczeństwem jest bezideowość czy nawet nihilizm. Które z tych obaw są realne? A które są wynikiem nieporozumień?
— Współczesny świat jest złożony, a zachodzące w nim procesy niesłychanie różnorodne, a nawet sprzeczne. Mówimy „świat”, ale zapominamy o jego wymiarach: że na naszej planecie żyje już prawie 6 miliardów ludzi, że mamy 192 państwa. Oznacza to multum kultur i interesów. Co więcej, rewolucja elektroniczna końca XX wieku tę wielokulturowość spotęgowała. Jeszcze niedawno człowiek żył zamknięty w swoim środowisku, niemalże w opłotkach. Teraz —w epoce mediów — żadnych opłotków już nie ma. Dlatego używanie przeciwstawienia „albo—albo” jest uproszczeniem. Jesteśmy raczej świadkami sytuacji „to i to”.
Drugą cechą współczesnego świata jest generalna stabilizacja. Jeśli pominąć konflikty lokalne, to wszędzie panuje pokój. Owszem, jest to kompromis napięty, bo są obszary zapalne. Lecz w skali globalnej przeważa tendencja do porozumienia i wspólnego rozwiązywania konfliktów, a nie do walki.
— Jeszcze niedawno ten kompromis był możliwy, bo działał straszak konfliktu nuklearnego...
— A dziś jest to wynik zdroworozsądkowego zachowania się społeczeństw. Ludzie po strasznych doświadczeniach XX wieku uświadomili sobie wagę kompromisu. Bo choć nigdy nie zadowala wszystkich, to jest najskuteczniejszą gwarancją bezpieczeństwa. W sytuacji kompromisu nie ma zaś miejsca na ekstremizmy, na „albo—albo”. Konieczny jest układ „to i to”. Na tym polega bogactwo współczesnego świata: na możliwości współistnienia różnych opcji, kultur, interesów. To cechuje teraz naszą planetę.
— Lecz taka różnorodność może równie dobrze tonować, co zaogniać konflikty.
— Nie oceniam tego — mówię o tendencji. Ona przebija się, pomimo tych wszystkich wojen: na Bałkanach, w Palestynie, Afganistanie, Zairze itd. Mimo że mamy w tej chwili na naszej planecie około trzydziestu zbrojnych konfliktów, to nigdzie na świecie nie ma wojny międzypaństwowej. Wszędzie są to walki wewnętrzne, o charakterze wojny domowej, zamknięte i, co istotne, nie rozprzestrzeniają się. Wręcz przeciwnie, gdy wybucha konflikt, to społeczność światowa natychmiast stara się ograniczyć jego zasięg i zlokalizować spór.
— Ale to właśnie wojny domowe są najtrudniejsze do załagodzenia...
— Tak, napięcia wewnętrzne rozwiązuje się najgorzej. Ale dotychczas światowe zagrożenie pojawiało się wskutek konfliktów międzypaństwowych lub rozbieżnych interesów grup państw. Wówczas pojawiały się naciski zewnętrzne. Taki był mechanizm wybuchu wojen światowych czy regionalnych. Dziś tego nie ma. Ponadto w sporach lokalnych i domowych jest bezpośrednio zaangażowanych — i zagrożonych — nie więcej niż jeden procent ludzkości. Jeden procent! Przy całej tragedii i nieszczęściu tych ludzi oznacza to, że reszta planety nie jest objęta wojną. Oczywiście, grożą jej inne niebezpieczeństwa, lecz już nie konflikt zbrojny.
Tu jednak wielkiej manipulacji dokonują media: wyolbrzymiają drobne starcia, walki plemienne czy religijne, pokazując ten efektowny obrazek: płonący czołg, dziecko z kałasznikowem itp. Tym samym odwracają naszą uwagę od rzeczywistych zagrożeń, bo te nie są już tak telewizyjne.
— Co to są za niebezpieczeństwa?
— Nie istnieje już w zasadzie niebezpieczeństwo nuklearne, które wisiało nad ludzkością przez cały okres zimnej wojny. Konflikt wielkich mocarstw mógł przecież doprowadzić do zagłady świata. Ale po końcu komunizmu, a więc i ery konfrontacji dwóch światowych potęg, pojawiła się masa nowych niebezpieczeństw. Są one jednak, można powiedzieć, rozproszone, a przez to trudne do spektakularnego pokazania.
Przede wszystkim chodzi o biedę, zwyczajną biedę, oraz związane z nią warunki życia, choroby, brak pracy. A dotyka to już 2/3 ludzkości. I na dodatek właściwie nie widać z tego wyjścia.
Groźne jest też poczucie braku osobistego bezpieczeństwa. Człowiek coraz częściej czuje się niepewny — boi się agresji, zbrodni. To jest już powszechne — obejmuje nawet kraje rozwinięte. Co więcej: te nowe typy zagrożeń mają niestety charakter zjawisk trwałych i nieprzezwyciężalnych.
— Ale cokolwiek by mówić o XX wieku, to ogólny poziom życia społeczeństw wzrósł. Europę pozostawmy na boku — tu od lat nie można już narzekać ani na głód, ani na zarazy, ani na inne jeszcze niedawno groźne plagi społeczne. Ale choćby w Azji — i to nie tylko tej rozwiniętej, związanej z fenomenem państw-tygrysów gospodarczych, ale nawet tej postsowieckiej — jest już lepiej. Tam też płyną strumienie kapitału. Na korzyść zmieniły się także warunki życia w Afryce — naturalnie w jej skali, ale zawsze.
— Można to mierzyć dwojako: obiektywnym poziomem życia oraz subiektywnym stanem oczekiwań. I tu jest ta różnica. Bo choć w wielu społeczeństwach materialny poziom codziennej egzystencji faktycznie poprawił się w porównaniu z XIX wiekiem, to — wobec rozbudzonych oczekiwań i nadziei — ludzie ciągle są rozczarowani. Bombarduje się ich reklamą, w telewizji widzą obrazki z bogatych państw Zachodu i siłą rzeczy porównują to ze swoim statusem. Rezultatem jest powszechne poczucie zawodu, a nawet — i to jest ta subiektywna i niekoniecznie prawdziwa warstwa — pogorszenia warunków życiowych. Co gorsza, ludzie nie mają nadziei na zlikwidowanie tej przepaści. Faktycznie: wszystkie analizy zasobności materialnej społeczeństw dowodzą, że różnica między bogatymi i ubogimi wrośnie. Liczby są wstrząsające: ktoś ostatnio na przykład policzył, że majątek 358 najbogatszych osób na świecie jest równy majątkowi 45 procent najuboższej ludności, czyli 358 osób ma tyle co 2,5 miliarda ludzi.
Ale przecież i w Europie są źródła niepokoju: ludzie tracą pracę, więc mają poczucie niepewności jutra itd.
— Tracą pracę w Europie dlatego, że przedsiębiorcy wolą zatrudniać tańszych pracowników w Azji, Afryce czy nawet w Ameryce Północnej.
— Tak. Stoimy — jako poszczególne społeczeństwa czy grupy społeczne — wobec rywalizacji i wolnego przepływu kapitału. Wszędzie szuka się szybszych zysków, a więc między innymi tańszych miejsc pracy. W związku z tym zmieniła się na przykład koncepcja granic. Dawniej granice państw były barierami trudnymi lub niemożliwymi do przekroczenia — symbolem jest mur berliński czy zaorane i zaminowane granice ZSRR. Dziś wielki kapitał przekracza wszelkie granice i praktycznie jest niezależny od nich.
— Ale znaczy to też, że jeżeli przesunie się pewną pulę pieniędzy z Europy Zachodniej do miejsca X w świecie, to tam poziom życia musi wzrosnąć.
— Owszem, skoczy w górę, ale tu zmaleje. To dobry przykład, pokazuje kolejne ważne zjawisko końca XX wieku: świat stał się niesłychanie ruchliwy. Trudno jest wytłumaczyć ludziom przyzwyczajonym do stabilnego dobrobytu, że sytuacja, w jakiej są dzisiaj, wcale nie musi trwać zawsze. To że dziś mają dobry zawód i opłacalną pracę, nie znaczy, że będą ją mieli jutro. W Polsce zawsze przedmiotem dumy było, że ktoś pracował w jednym zakładzie dwadzieścia czy trzydzieści lat. Teraz może to się okazać problemem. Bo dzisiaj się często zmienia pracę, miejsce zamieszkania, trzeba się uczyć nowych fachów itd. Świat tak się zmienia, że człowiekowi ciężko się w nim odnaleźć.
Przez setki, ba, tysiące lat, człowiek żył w społecznościach w miarę ustabilizowanych — w swoim plemieniu, rodzinie, swoim zamkniętym środowisku. Teraz bywa wrzucany w nadzwyczaj burzliwą rzeczywistość. I to jest wielki problem. Bo człowiek zaczyna czuć lęk przed przyszłością, która jest absolutnie nowa i trudna do odczytania. Nie może nawet sięgnąć do żadnych przykładów z przeszłości.
— To może prowadzić do obu wspomnianych postaw: tak — paradoksalnie — do integryzmu, jak do postmodernizmu, rozumianego w tym negatywnym sensie—jako lekceważenie wartości i własnej kultury.
— Otóż właśnie: integryzm i postmodernizm. Po pierwsze, są to dwa różne zjawiska. Postmodernizm jest zjawiskiem dotyczącym wyłącznie cywilizacji zachodniej. Integryzm natomiast występuje właściwie we wszystkich religiach, ruchach nacjonalistycznych czy ideologicznych — jest więc — geograficznie — zjawiskiem o wiele szerszym niż postmodernizm. Po drugie, choć na temat postmodernizmu napisano już tomy, to nie ma jednej jego definicji. To zjawisko nowe, mające przecież nie więcej niż dwadzieścia lat, toteż nie jesteśmy w stanie jednoznacznie go zdefiniować. Dlatego postmodernizmowi przypisuje się wszystko, co tylko możliwe. Na zasadzie worka, do którego można wrzucić, co się chce.
Postmodernizm jest więc fenomenem kulturowym, którego istota polega na tym, że wymyka się tradycyjnym formułom i hierarchii. Jest zjawiskiem, które różni od poprzednich trendów czy mód cywilizacyjnych to, że pojawiło się w czasie globalnej rewolucji elektronicznej. I w związku z tym natychmiast nabrało szerszego wymiaru. Jeżeli dawniej, w XIX czy na początku XX wieku, rodziła się jakaś tendencja kulturowa, obojętne — awangardowa czy konserwatywna, to mogła funkcjonować tylko w wąskich środowiskach artystycznych czy intelektualnych. Prozaiczne ograniczenia — słaba sieć komunikacyjna — sprawiały, że idee nie mogły szybko rozprzestrzeniać się nawet po kontynencie, nie mówiąc już o świecie. Możliwości ekspansji wszelkich trendów były więc ograniczone — zarówno geograficznie, jak i środowiskowo.
Teraz łączność elektroniczna pozwala natychmiast upowszechnić każde zjawisko. Siłą rzeczy nabiera ono szerokiego wymiaru. Myślimy: skoro zajmują się tym wielkie media, to nie może to być przecież tylko przelotna moda czy fanaberia... A jeśli jeszcze nie umiemy do końca zdefiniować takiego nowego trendu, to zaczynamy się go bać. Tymczasem postmodernizm można równie dobrze przedstawiać jako upadek wszelkich wartości, jak inną formę liberalizmu.
— Zwłaszcza że jego źródłem ma być wielość kultur i cała złożoność współczesnego świata. To zaś może być przecież wartością?
— Oczywiście. Jeżeli wczytamy się w literaturę teoretyczną o postmodernizmie, to zobaczymy, że w gruncie rzeczy jest to inny — bardziej nowoczesny i szerszy — wariant liberalizmu.
I tu dochodzimy do sedna. Dziś niezręcznie jest zaatakować liberalizm, bo mało kto chce przyznać się do tego, że jest antyliberalny. We współczesnym świecie trudno już przecież występować przeciwko liberalizmowi czy demokracji. A zatem atakuje się postmodernizm. Jest to wygodne także dlatego, że pozwala na wygodne ustawienie sobie przeciwnika: postmodernizmowi przypisać można bowiem prawie wszystko, bo i tak nikt bliżej nie wie, co to jest.
Dlatego nie widziałbym zagrożenia ze strony postmodernizmu. Postmodernizm nie jest niczym innym niż nową fazą myślenia i najszerzej pojmowanej kultury, odpowiadającej sytuacji, w jakiej znalazł się świat między innymi w wyniku rewolucji elektronicznej, która uruchomiła nieznane dotychczas możliwości komunikacyjne, ułatwiła kontakty międzyludzkie i międzycywilizacyjne, a przez to zmieniła wizję naszej planety. Zagrożeniem może być co najwyżej to, że próbuje się przypisywać postmodernizmowi wszystko, co się chce, i używać go do zwalczania liberalizmu.
— A integryzm?
— Problemem człowieka przełomu XX i XXI wieku jest stan wyobraźni. Nasza wyobraźnia nawykła do zupełnie innego świata niż ten, w jakim przychodzi nam żyć. To była wyobraźnia świata ustabilizowanego, zhierarchizowanego, świata tradycyjnych wartości. Tymczasem została postawiona wobec zupełnie nowej rzeczywistości. Musi się do niej dostosować, ale to wymaga i czasu, i wielkiej pracy kulturowej. Ten świat stawia po prostu człowiekowi bardzo duże, niemal heroiczne, wymagania. I wielu ludzi boi się tego wysiłku. Woli się wycofać. Bo czym jest integryzm? Jest wycofaniem. Integryzm bierze się ze strachu przed wyzwaniami współczesności. Człowiek nie chce ich podjąć, ale szuka przeciw nim oparcia w nacjonalizmie, prowincjonalizmie, zamknięciu. Bo myśli, że tak będzie dla niego bezpieczniej.
Tyle że integryzm może być postawą bierną, ale może też być aktywną. Integrysta może odcinać się od świata, ale może też chcieć narzucić swój integryzm innym. To są dwa oblicza integryzmu. Ale w każdym wariancie jest element ucieczki z powodu niemożności odnalezienia siebie w świecie.
— Czy podobną formą ucieczki nie są dwie kolejne, sugerowane nam, tendencje końca wieku: z jednej strony konsumpcjonizm, z drugiej wzrost duchowości — przybierający formę zarówno akcesu do tradycyjnych Kościołów, jak i korzystania z oferty New Age, rozmaitych sekt, ruchów parareligijnych itd. I co zwycięży: hedonizm i skrajny materializm czy potrzeba wartości transcendentnych?
— Człowiek współczesny jest zagubiony i dlatego szuka dla siebie jakiegoś zaspokojenia. W różnych cywilizacjach znajduje je w różny sposób. Będziemy mieli do czynienia z różnymi modelami. Jedni wybiorą konsumeryzm, inni sekty. Nie będzie jednego rozwiązania. Już choćby to, że jest nas tak dużo na świecie, powoduje lawinę rozmaitych poszukiwań. I multum rozwiązań.
Świat już jest wielką różnorodnością. Jest wielkim i niesłychanie bogatym collage’em. To dlatego między innymi tak trudno o nim dyskutować. Dla każdej tezy można znaleźć antytezę. Możemy powiedzieć, że świat żyje w pokoju, ale ktoś momentalnie przytoczy listę ognisk zapalnych. Możemy stwierdzić, że Europa Zachodnia jest zasobna i ustabilizowana, a ktoś powie, że 14 procent Europejczyków jest bez pracy.
— Jako wielkie niebezpieczeństwa końca XX wieku wymieniał Pan rasizm, fundamentalizm religijny i nacjonalizm. Ale, co najważniejsze, za ich cechę wspólną uznał Pan irracjonalizm...
— Jeśli porównać dynamikę wzrostu populacji z rozwojem poziomu edukacji, to widać coraz głębszą przepaść. Tym samym powiększa się grono potencjalnych głosicieli postaw irracjonalnych, duchowych, emocjonalnych, a maleje — stosunkowo — liczba ludzi wykształconych. Dlatego coraz więcej rządów kładzie dziś nacisk na edukację. Przecież labourzyści w Wielkiej Brytanii doszli do władzy, głosząc hasło „education”. Clinton co tydzień odwiedza jakąś amerykańską szkołę. Pewnie, to tylko gest, ale dość znamienny. Bo coraz częściej we współczesnym świecie dochodzi się do wniosku, że o wszystkim rozstrzyga kultura. Pierwsi zwrócili na to uwagę Amerykanie. Zaczęli się zastanawiać, dlaczego w ich kraju ludzie żyją na tak różnych poziomach cywilizacyjnych. Owszem, jest wiele kultur, religii, narodowości. Ale przecież jest to jedno państwo, w którym wszystkie grupy mają jednakowe prawa. Ba, niektóre dostają nawet specjalną pomoc od państwa. Mimo to jedne społeczności, choćby azjatyckie, lepiej się organizują, a inne, na przykład pochodzenia afrykańskiego, nie mogą sobie poradzić. Stwierdzono, że klucz tkwi w kulturze: różnych tradycjach i nawykach poszczególnych społeczności. Że są kultury sprzyjające lepszej organizacji społecznej, poziomowi organizacji pracy itd. oraz kultury, które temu nie sprzyjają. Dziś zwraca się na to ogromną uwagę. Nie ma już złudzeń: społeczeństwa, które troszczą się o naukę, tradycję i wychowanie, mają większą szansę we współczesnym świecie niż te, dla których kultura jest czymś drugorzędnym. Problem nie tkwi więc w ekonomii czy polityce, ale w poziomie kultury danego społeczeństwa. Dlatego w krajach rozwiniętych coraz większą wagę przywiązuje się do oświaty. W kształceniu społeczeństwa widzi się szansę na postęp. Inwestycje gospodarcze wszystkiego nie załatwią.
Niedawno ukazała się książka słynnego politologa Francisa Fukuyamy Zaufanie: kapitał społeczny a droga do dobrobytu (PWN 1997). Udowadnia on, że najwyższy postęp ekonomiczny nastąpił w krajach, w których istniało tak niewymierne zjawisko jak zaufanie społeczne. W społeczeństwach zatomizowanych, w których panowała nieufność, wskaźniki gospodarcze były o wiele niższe. Tymczasem, i to nie przypadek, największe zaufanie występuje w państwach o najwyższej cywilizacji. Podejrzliwość, antagonizmy to cechy krajów zacofanych, o niskim poziomie wykształcenia. Dlatego tak ważny jest ów czynnik racjonalizmu. A racjonalne myślenie nie jest przecież dane: to umiejętność, którą trzeba zdobywać i rozwijać — przez oświatę, kulturę itp.
Skoro więc na świecie co rok przybywa blisko 100 milionów ludzi, a rozwój instytucji oświaty jest o wiele słabszy, to w efekcie coraz większe grupy są pozbawione dostępu do źródeł informacji, wiedzy itd. Przecież nawet rewolucja medialna nie obejmuje wszystkich połaci globu... Miliony ludzi żyje poza zasięgiem telewizora, a nawet gazety. Często bywam w takich rejonach świata, gdzie nikt nie ogląda telewizji, bo nie ma elektryczności.
— Zapytałem o irracjonalizm, bo Maciej Zięba napisał wtedy polemikę z Pańską tezą. Stwierdził, że taką samą plagą może być, jak to nazwał, totalitaryzm racjonalizmu. Dlatego że, po pierwsze, taki oświecony umysł ma to do siebie, iż przyjmuje różne motywacje różnych postaw, nie wartościuje, to jest dobre, a to złe, a to może prowadzić do indyferentyzmu. Po drugie racjonalizm zakłada podział na oświeconych i zacofanych, tolerancyjnych i fanatyków, itd.
— Wszystko sprowadza się do proporcji. Jakim zagrożeniem dla świata jest totalitaryzm racjonalistów? Iluż ich mamy? Stu, pięciuset. A na Ziemi jest nas sześć miliardów.
— Zięba mówi o wielkim wpływie, jakie na współczesne elity ma model edukacji panujący na prestiżowych uniwersytetach amerykańskich. Z ich political correctnes itd.
— Ale jakiż to jest procent społeczeństwa naszej planety, a nawet społeczeństwa amerykańskiego? Oczywiście: na jakimś campusie mogą istnieć takie tendencje... Ale to ciągle wąskie, co najwyżej europejskie tendencje. Większości cywilizacji zjawisko racjonalizmu jest obce — a przecież stanowią one 90 procent ludności świata.
Oczywiście, racjonalizm ekstremalny jest groźny i absurdalny —tak jak szkodliwy jest każdy ekstremizm. Tylko jaka to jest proporcja w stosunku do rzeczywistych niebezpieczeństw grożących naszej planecie? Dlatego w takich dyskusjach ważne jest ustalenie rozmiaru problemu. Bo to, że, mówiąc już wulgarnie, w jakiejś wsi znalazł się bandyta, nie znaczy, że cała wieś jest bandycka.
— W ostatnich latach pojawiło się, co naturalne pod koniec wieku, wiele prognoz. Autorami najsłynniejszych są amerykańscy politolodzy: Francis Fukuyama i Samuel P. Huntington. Pierwszy ogłosił, że wraz z upadkiem komunizmu i zwycięstwem liberalizmu nastąpił koniec historii. Drugi twierdzi, że konflikty na świecie nie będą miały teraz charakteru ideologicznego czy gospodarczego, ale cywilizacyjny. Rozwój wypadków pokazał, że proroctwo Fukuyamy jest nietrafione. Co z wizją Huntingtona?
— Kłopot wszelkiej dyskusji na temat przyszłości świata polega na tym, że opiera się ona na dwóch mitach stworzonych w ostatnich dziesięciu latach przez myślicieli amerykańskich. Stało się to możliwe dlatego, że tylko Amerykanie dysponują potężnymi środkami transmisji idei. Chodzi o media, prestiż uniwersytetów, system stypendiów itd. Żaden myśliciel spoza Stanów Zjednoczonych, nawet gdyby opracował taką prognozę, nie przebije się na arenę światową.
I oto w ostatnim dziesięcioleciu myśl amerykańska stworzyła dwa wielkie mity. Twórcą pierwszego jest Fukuyama, który latem 1989 roku napisał swój głośny artykuł Koniec historii? Stwierdził, że właśnie skończyła się zimna wojna, czyli największy konflikt świata. A skoro istotą historii jest konflikt, więc tym samym skończyła się historia. Za tym szedł wniosek, że ponieważ zniknął komunizm —główny wróg liberalizmu, demokracji, wolnego rynku — to teraz cały świat stanie się światem demokracji, liberalizmu, wolnego rynku. Czyli cywilizacja całego świata upodobni się do cywilizacji amerykańskiej. Więc znowu: nie będzie dalszej historii, bo wszystko już jest jasne.
Ten mit szybko został obalony — zarówno w warstwie intelektualnej, jak i przez samą historię. Rychło jednak został mu przeciwstawiony nowy mit. Inny amerykański uczony, Samuel Huntington, obwieścił, że zamiast wojen międzypaństwowych czy regionalnych będziemy teraz mieli wielkie konflikty cywilizacyjne. Wizję tę z czasem modyfikował, ale idea pozostała niezmienna.
Dlaczego te przewidywania nazywam mitami? Bo, po pierwsze, nieprawdą jest, że cały świat będzie taki jak Ameryka. Świat jest przywiązany do swoich kultur, ciągle jest mieszanką różnych patriotyzmów i tożsamości. Nie będzie więc jednego świata. Pomyłka Fukuyamy polegała na utożsamieniu modernizacji świata z jego westernizacją. Tymczasem państwa mogą się modernizować, ale nie musi to oznaczać westernizacji.
— To jak wytłumaczyć tę inwazję McDonalds'a czy Coca-Coli choćby w państwach Środkowej Azji czy północnej Afryki, wszędzie...
— To że integrysta islamski popija coca-colę, nie znaczy, iż on czuje się amerykański. On ciągle nienawidzi Ameryki. To taki fenomen. Niedawno w Emiratach Arabskich zobaczyłem miejscową dziewczynę ubraną w obcisłe dżinsy i równie obcisły T-shirt... Była nadzwyczaj zgrabna, więc bardzo wyraźnie było widać jej kształty. Ale głowę miała zupełnie zasłoniętą chustą.
To symbol: istnieje granica kulturowa, na której zatrzymuje się westernizacja. Te kraje, owszem, modernizują się, są coraz nowocześniejsze, lecz nigdy nie zaakceptują do końca obyczajów Zachodu.
Błąd Huntingtona polega z kolei na tym, że oparł swą koncepcję na specyficznych przesłankach. Jej źródłem są bowiem typowo amerykańskie lęki. Czego boją się dziś Stany Zjednoczone, jedyne supermocarstwo świata? Przede wszystkim obawiają się Chin. Niebezpieczeństwo ze strony masowej cywilizacji chińskiej jest stałym tematem dyskusji i polemik. Tak naprawdę jedyne, czego Stany Zjednoczone obawiają się w XXI wieku, to Chiny. Za drugie zagrożenie uznaje się cywilizację islamu. A jeszcze, co gorsza, obie te kultury okazały się odporne na wpływy cywilizacji amerykańskiej. Obie ją odrzucają. Dochodzą też czynniki typowo już polityczne: Chiny są tak potężne i dynamiczne, że mogą stać się dla Stanów Zjednoczonych konkurentem w przywództwie nad światem. Już teraz wszyscy się zgadzają, że w XXI wieku najważniejszym regionem globu stanie się Azja. W samej Azji zaś w tej chwili chiński, mandaryński staje się popularniejszy od angielskiego.
Islam natomiast to oprócz ekspansji ludnościowej także kwestia ropy. Zachód nie może istnieć bez stałych dostaw ropy naftowej.
Nic dziwnego, że Hungtington, patrząc na świat z perspektywy Waszyngtonu, traktuje cywilizacje chińską i islamską jako główne zagrożenia w nadchodzącym stuleciu. Ale my w Europie nie odczuwamy tego aż tak drastycznie. Ponadto — i tu widzę kolejną słabość mitu Huntingtona — historia dowiodła, iż cywilizacje niekoniecznie muszą popadać w konflikt. Świat się rozwija według dwóch reguł: konfliktu, ale i wymiany. Ba, większość kontaktów międzycywilizacyjnych było wymianą. Dlaczego więc zakładać, że świat ma być areną konfliktów? A może będzie światem wymiany? Nawet teraz stosunki z Chinami to głównie ogromna wymiana technologiczna i handlowa. Poczucie zagrożenia, będące źródłem mitu Huntingtona, pozbawiło go wiarygodności.
Tyle że obie te koncepcje silnie zaciążyły na współczesnej myśli politycznej.
— Huntington wystąpił z jeszcze jedną ideą: twierdzi, że po rewolucji w Europie Środkowej wkrótce czeka świat kolejna — czwarta już wedle jego obliczeń —fala demokratyzacji. Tym razem obejmie ona najsilniejsze gospodarczo państwa Azji i Afryki.
— Tu może mieć rację. Tendencja demokratyzacji rzeczywiście jest silna, a upadek komunizmu ją przyspieszył. Jeszcze trzydzieści lat temu w większości państw Trzeciego Świata rządziły dyktatury wojskowe. I to nadzwyczaj okrutne. Teraz są już one rzadkością. W Ameryce Łacińskiej w ogóle zniknęły a w Afryce symbolem końca stał się niedawny upadek Mobutu.
— A jak powinien zachowywać się w tej sytuacji Zachód? Najczęściej jego pierwsze żądanie wobec państw byłego Trzeciego Świata brzmi: zróbcie wolne wybory, bo będziemy rozmawiać tylko z demokratycznie wybranym rządem... A potem okazuje się, że w rezultacie wyborów do władzy dochodzi miejscowy watażka. I to on staje się partnerem Zachodu.
Czy koniecznie trzeba narzucać innym kulturom swoje zasady: domagać się wolnych wyborów czy poszanowania praw człowieka?
— To jest przedmiot nieustannych dyskusji. Choć co do praw człowieka i wolnych wyborów jest chyba zgodność: humanitarny charakter tych postulatów jest oczywisty. W każdej cywilizacji tortury traktowane są jako represja hańbiąca wolnego człowieka.
Kwestią bardziej skomplikowaną są wolne wybory. Choć zasada, że decyduje głos większości, też ma długą tradycję, sięgającą choćby rad plemiennych. Podobnie jak prawo poddanych do sprzeciwu wobec szczególnie okrutnego, autorytarnego władcy. I faktycznie, często w wyniku wyborów władzę obejmują lokalni watażkowie. Ale fenomen regionalnych kacyków jest skutkiem innego wielkiego zjawiska współczesnego świata: kryzysu państwa narodowego. Państwo wszędzie znajduje się w stanie kryzysu. Jego dotychczasowa formuła się wyczerpała. Dlatego niektóre państwa się rozpadają: ZSRR, Jugosławia, Czechosłowacja. W kryzysie są Włochy, Belgia, Hiszpania. To w samej Europie. A w Afryce Somalia, Nigeria, Liberia, Czad. Wiele państw istnieje fikcyjnie, choćby Angola. Wszędzie zaczyna dominować jedna tendencja: less goverment, more society — coraz mniej rządu, coraz więcej społeczeństwa. Dowodem jest choćby rosnąca rola regionów — ich tradycji, ambicji i znaczenia gospodarczego. To jest zjawisko światowe. Wszędzie zaczynają dominować struktury federacyjne. Patrzenie na Rosję przez pryzmat Kremla jest już niesłuszną optyką. Dziś jest to kraj, który się bardzo zdecentralizował — odradzają się władze lokalne, gubernie itd. Rosyjski daleki wschód, Władywostok czy Chabarowsk, są bliżej Japonii niż Moskwy.
Chorym produktem lokalnych ambicji bywa obejmowanie władzy przez regionalnych watażków, mających zwykle zaplecze w strukturach mafijnych różnego typu — od nomenklaturowych po związane z handlem narkotykami. Lecz w dobie takiej różnorodności świata to nieuniknione.
Jednak główny trend to kryzys państwa (także zachodniego modelu państwa opiekuńczego) oraz uniezależnianie się społeczeństw od własnych rządów. Ten ostatni proces jest pozytywny, bo oznacza większą inicjatywę społeczną, ludzie biorą swój los we własne ręce.
— Ale równocześnie nasila się zjawisko manipulowania obywatelami przez elitę współczesnego świata: polityczno-biurokratyczno-medialną. Społeczeństwami rządzą coraz częściej ci politycy, którzy potrafią dobrze sprzedać się w telewizji. Media grają na ludzkich emocjach, bo odbiorcy lubią oglądać ładnych, wymuskanych i gładkich. A potem oddają swój głos na Clintonów i Blairów.
— Rzeczywiście, w ostatnich latach elity polityczne i elity mediów stały się arystokracją społeczeństwa. Są już strukturą samonapędzającą się. I obie kształtują taki obraz świata, jaki jest im potrzebny. My zaś nie mamy wyboru. Przeciętny obywatel jest skazany na taką wiedzę o otaczającej go rzeczywistości, jaką daje mu telewizja. Na to wszystko nakłada się centralizacja mediów. Kiedyś działał wydział propagandy Komitetu Centralnego, który decydował, co się pokaże w telewizji. Teraz z wolna tworzy się światowy Komitet Centralny z globalnym wydziałem kultury, który będzie ustalał, co ma świat oglądać, co świat ma wiedzieć o świecie. Okazało się, że informacja to wielki biznes — towar, który się świetnie sprzedaje.
Media coraz częściej nie pokazują rzeczywistości, ale ją tworzą. Ma to istotne konsekwencje. Dawniej człowiek miał do czynienia z jedną rzeczywistością, tą, która go otaczała, mógł więc ją zobaczyć, czasem nawet dotknąć. Od dwudziestu czy trzydziestu lat ma do czynienia z drugą rzeczywistością, tą wirtualną, której nie może doświadczyć, ale której jest świadkiem. Nasz obraz świata jest w coraz mniejszym stopniu naszym własnym obrazem świata, przeżywanym i doświadczanym. Staje się coraz częściej obrazem podawanym nam do oglądania.
— Czy zatem wiek XXI będzie stał pod znakiem pragmatyzmu, sprawności, zręczności, Clintona i Blaira, czyli—jak Pan to nazywa — „cywilizacji gładkich”. I czy musi to oznaczać populizm, płytkość i pustkę?
— Właściciele mediów muszą się dopasować do gustów masowego odbiorcy. Zawodowy polityk musi zrobić to samo, bo przecież trafia do potencjalnych wyborców nie bezpośrednio, ale właśnie przez media. Nawet na wiecach ludzie widzą go na ekranie telebimu. To narzuca mu styl — ludzie chcą widzieć swojego przywódcę w eleganckim garniturze, a jeszcze w świetle kamer najkorzystniej wypada się w jasnoniebieskiej koszuli, itd. Dlatego wszyscy obecni politycy wyglądają niemal tak samo — są prawie identycznie ubrani, podobnie się uśmiechają, tak samo siadają.
Ale konieczność dostosowania się do wymogów nowoczesnych mediów nie jest równoznaczna z tym, że władzę obejmować będą politycy przystojni, lecz mierni. Bo współczesny świat stosuje mechanizm eliminowania skrajności — i dyktatorów, i tych, którzy nie potrafią wyrazić swej myśli. Przeciętny odbiorca nie lubi skrajności —najłatwiej akceptuje średnich. To ma i ten skutek, że świat nie będzie już polem dla ekstremizmów.
— Czy XXI wiek będzie miał swoje wielkie idee i debaty? Tak jak oświecenie miało słynną triadę: „wolność, równość, braterstwo”, a XX wiek „sprawiedliwość społeczną”, „demokrację”, „niepodległość', a ostatnio „prawa człowieka”.
— Nie sądzę, żeby było to stulecie wielkich idei. Dziś już one w ogóle nie są możliwe. Zasób idei, które mogłyby porwać całą ludzkość, został już wyczerpany. Człowiek współczesny stawia na pragmatyzm, chce kierować się zdrowym rozsądkiem. I w pewnej mierze jest pogodzony ze swym losem. Pewnie, każdy chciałby, by było lepiej. Ale w gruncie rzeczy akceptuje status quo.
Zadać wszystkie pytania Kapuścińskiemu? Po wielokroć, jak zresztą wielu polskich dziennikarzy, i to najlepszych, przymierzaliśmy się do zrobienia wielkiego dzieła, które, jak to nazywaliśmy żartem, można by zatytułować „Wszystko o świecie, czyli co ma do powiedzenia Kapuściński”.
Zdaje się, że wszyscy chcieli coś takiego napisać.
Śmiał się z tego, bo męczyli go wszyscy, wszystkim chciał pomóc, a czasu nie miał. Czasami jednak kazał nam pisać pytania, na których by nam zależało. Gdy słyszał: „Co to jest planetarna klasa biurokracji?” czy „Proszę opisać opozycję natura (ekologia) — technologia (genetyka, informatyka, kosmos, medycyna)”, szalenie się denerwował. „To nie są pytania! To jakieś bzdury!” — krzyczał zdenerwowany (potrafił się zdenerwować). Przy innych się cieszył: „O, to będzie ciekawe...”.
„Czy jest słowo, które będzie znał każdy człowiek XXI wieku? Do jakiej dziedziny będzie należało?”. „Czy języki ludów odciętych od nowoczesnej cywilizacji są ciekawsze niż społeczeństw stechnicyzowanych? Jakie odcienie ma pojęcie »kłamstwa« w językach narodów afrykańskich?”.
Albo: „Czy świat jest skazany na to, że będzie wieżą Babel?”. „Czy »Globalna Wioska« nie jest mitem?”. „Czy kultura masowa zwycięży? Czy w XXI wieku ktoś jeszcze będzie czytał Prousta?”. „Czy, paradoksalnie, nadzieją dla kultury wysokiej nie jest to, że pieniądze można zrobić i na snobizmie?”. „Czy specyfiką XXI wieku nie będą ambitne dzieła opakowane wedle najlepszych zasad marketingu? (Trzej tenorzy)”. „Czy puszka coca-coli zmienia mentalność taliba?”. „Czy kultura zachodnia to jedyne rozwiązanie dla świata, a granicami świata będzie jego westernizacja?”.
Albo: „Co jest domem współczesnego człowieka — Internet, samolot, hotel, slums? Czy dzisiejszy człowiek w ogóle ma dom?”.
Albo:...
Czasami rozmawiał z nami o tym, ale jeszcze częściej — przekładaliśmy rozmowę na inny czas, bo coś innego, pilnego się działo.
Wreszcie zapowiedzieliśmy, że będziemy pisać jego biografię — ale bez niego, bo on nie ma czasu, „l słusznie — mówił. To nie jest sztuka wziąć kogoś, nagrać i zrobić z tego jego biografię. Dziennikarze muszą się nauczyć, że praca nad biografią wymaga lat dokumentacji i staranności. No, próbujcie...”.
2002.
Rozmowa szósta:
Globalizm,
czyli
człowiek posprząta ruiny
— Mija rok od ataku na Nowy Jork i Waszyngton. Tuż po tym wydarzeniu wielu obserwatorów twierdziło, że ten bezprecedensowy akt terroru jest „nowym początkiem dziejów ludzkości”. Ale — jeśli brać pod uwagę już tylko zaatakowany Zachód — wcale nie zapanowały tu tendencje izolacjonistyczne. Nie wzmogły się też drastycznie nastroje antydemokratyczne i antyliberalne. A równocześnie bynajmniej nie ruszyła wielka akcja pomocy dla biednych państw Azji i Afryki. Może więc jeśli nawet świat się zmienił, to w stopniu mniejszym, niż oczekiwaliśmy?
— Żyjemy na świecie, który jest różnorodny i wielopłaszczyznowy. Dlatego odpowiedź zależy od miejsca, w jakim analizujemy sytuację. Ja patrzę z perspektywy reportera: świadka konfliktów czy przemian kulturowych, które dostrzegam, podróżując po naszej planecie.
Jeśli spojrzymy na rzeczywistość jak na piramidę, zobaczymy, że na samym jej dole — czyli na płaszczyźnie stosunków międzyludzkich i życia codziennego — wiele się nie zmieniło. Oczywiście: 11 września był dniem wielkiej tragedii; zarówno dla ludzi, którzy zginęli pod gruzami World Trade Center, jak i dla ich najbliższych. Ale teraz ludzie znowu dzień w dzień wstają, idą do pracy, wychowują dzieci, planują wakacje, chorują i umierają. Proza życia zwycięża. Lęki i nadzieje dnia powszedniego jak istniały przed 11 września 2001, tak trwają dziś. Nie ma też żadnych przesłanek, by prorokować, że w najbliższej przyszłości coś się na tym poziomie egzystencji radykalnie zmieni. Zwłaszcza że wielkie kryzysy, których świat ostatnio doświadczył, pokazują, iż nasza planeta może wytrzymać dużo.
— Jednak niektórzy twierdzili, że właśnie na tej podstawowej płaszczyźnie życia dojdzie do ostrych konfliktów. Prorokowali między innymi, że w Europie i Stanach Zjednoczonych wzrośnie rezerwa wobec ludzi ze świata arabskiego — i analogicznie: w krajach islamskich wzrośnie niechęć w stosunku do ludzi Zachodu. Po 11 września mieliśmy doświadczyć narodzin ostrego antagonizmu obu cywilizacji.
— Nic takiego się nie zdarzyło. Ekscesy antyarabskie na Zachodzie nie wykroczyły poza skalę ekscesów właśnie. Jak nie czułem wrogości, gdy dawniej odwiedzałem kraje arabskie, tak nie czuję jej teraz.
Zasadnicze zmiany dostrzegam za to na wyższych piętrach naszej globalnej piramidy. Po pierwsze, 11 września unieważnił zasadę przestrzeni jako linii obronnej. Przestrzeń była przez wieki traktowana jako ważne zabezpieczenie przed wrogiem. I nagle zobaczyliśmy, że przestrzeń już nas nie broni. Każdy i wszędzie może stać się celem ataku. A więc istotnym skutkiem 11 września jest naruszenie pewności, jaką dotąd żywił człowiek, że jeśli żyje daleko od potencjalnego wroga, a jeszcze lepiej jeśli otoczony jest oceanem, to może się czuć bezpiecznie. Dziś przestrzeń nie jest barierą nie do pokonania.
— Nawet bycie supermocarstwem — militarnym, ekonomicznym i kulturowym — nie gwarantuje bezpieczeństwa.
— Otóż to. Okazało się, po drugie, że nie ma na tym globie politycznych świętości. Nie chodzi tylko o to, że każdy może każdego zaatakować, że jedno państwo może uderzyć inne. Tak było dotychczas. 11 września pokazał, że pojawiły się na świecie siły, które nie reprezentują interesów żadnego państwa, a mimo to są dla innych państw wielkim zagrożeniem. Innymi słowy: dotychczas myśl strategiczna brała pod uwagę to, że wojna toczy się między państwami, teraz stratedzy muszą diametralnie zmienić sposób myślenia i przeformułować swe koncepcje.
— Zmienił się sam obraz wroga: nie ma już charakterystycznego munduru — trudniej go więc rozpoznać. Nie ma też czołgów czy armat — a mimo to może być dokuczliwszy.
— Więcej: niepodobna go zlokalizować ani przewidzieć jego działań. Kiedyś, jeśli mieliśmy dobre kontakty z jakimś państwem, to istniało też duże prawdopodobieństwo, że z jego strony nic nam nie grozi. Dziś to się zmieniło. Można mieć idealne relacje polityczne i gospodarcze z danym krajem, a i tak może nas ono zaatakować. Pojawiły się bowiem siły, które nie podlegają władzy ani nie reprezentują interesów żadnego państwa, ale wykorzystają terytorium czy infrastrukturę jednego państwa do ataku na inne. Dowodzi to funkcjonowania w obecnym świecie „globalizacji zła”: do głosu dochodzą organizacje czy sieci korporacji, które działają poza strukturami państwa narodowego. I proces ten nie dotyczy tylko terroryzmu. Wiąże się także z handlem narkotykami, bronią itd. Pojawił się zatem zupełnie nowy twór międzynarodowy, który nie został jeszcze precyzyjnie zdefiniowany. A w każdym razie wymyka się klasycznemu myśleniu o stosunkach międzynarodowych.
Jednak trzecia zmiana po 11 września polega, paradoksalnie, na odrodzeniu się i umocnieniu idei państwa. Etap neoliberalnej globalizacji mocno państwo osłabił. Przyniósł modę na tworzenie międzynarodowych korporacji, znoszenie barier dla przepływu kapitału, tworzenie światowych rynków finansowych. Efektem było marginalizowanie państwa. Doświadczyły tego także Stany Zjednoczone, w których toczyła się silna walka przeciwko władzy państwowej. Po co nam taki silny rząd? Po co płacimy tak duże podatki? — pytało wielu Amerykanów. A tu nagle po 11 września okazało się, że we współczesnym świecie społeczeństwa mogą funkcjonować tylko w obrębie państwa. Innymi słowy: że tylko państwo może być stabilnym narzędziem ochrony społeczeństwa. Atak na Amerykę udowodnił, że człowiek i społeczeństwo nie mogą funkcjonować bez państwa.
Od 11 września inaczej się ocenia proces globalizacji. Dotychczas traktowaliśmy ją niczym błogosławieństwo — jako zjawisko, które rozwiąże za nas wszelkie problemy. Tymczasem znienacka wyszły na jaw różne twarze globalizacji. Dziś już wiemy, że mechanizmy globalizacyjne mogą prowadzić nie tylko do pozytywnych, ale też negatywnych skutków. Że jest to zjawisko pełne wewnętrznych sprzeczności.
Dla mnie znakiem, że w myśleniu o globalizacji nastąpił przełom, jest ostatnia książka George’a Sorosa On globalization. Znamienne, że światowej sławy finansista, w końcu człowiek uwikłany w te procesy, zwraca uwagę na niebezpieczeństwa, jakie niesie globalizacja. Ostrzega przed rosnącą dominacją dwóch wielkich instytucji finansowych: Międzynarodowego Funduszu Walutowego i Banku Światowego, które zaczęły narzucać światu własny punkt widzenia i tym samym osłabiać państwa narodowe.
*
Zjawiska, które nastąpiły po 11 września, otrzeźwiły nas, zmieniły nasz sposób patrzenia na świat. Mogły stać się impulsem do poważnej dyskusji nad stanem naszej planety. Niestety, skończyło się jedynie na czysto militarnej reakcji w stosunku do terrorystów. Ulegliśmy myśleniu niektórych polityków: że gdyby nie terroryzm, to w zasadzie żyjemy w jednym z najwspanialszych światów. A przecież — jak słusznie zauważył Klaushammer, znany publicysta amerykański — wraz z katastrofą WTC zakończył się nasz urlop od historii. Koniec zimnej wojny cechowała euforia zwycięstwa nad komunizmem, a więc koniec wszelkich problemów. Atak na Amerykę dowiódł, że entuzjazm wielu był przedwczesny.
Mimo to znowu nie zdobyliśmy się na poważne przemyślenie problemów, jakie przyniosła współczesność. Szansa na otrzeźwienie i zmianę podejścia do problemów globalnych nie została wykorzystana.
— Czy jednak wariant militarny rzeczywiście można uznać za porażkę? Dzięki akcji zbrojnej został rozbity długoletni reżim talibów w Afganistanie. Zdaje się, że także al Kaida długo się nie podniesie. Przemawia za tym choćby to, że mimo wielu zapowiedzi nie jest w stanie przeprowadzić choćby najmniejszego, kolejnego ataku. A przecież aż się prosiło następne uderzenie — czy to al Kaidy czy jakiejkolwiek innej grupy z międzynarodówki terrorystycznej. Zatem walka z terroryzmem — albo wojna, jak mówi prezydent George W. Bush — okazała się mimo wszystko skuteczna.
— Ależ tak naprawdę terroryzm — czy to indywidualny, czy grupowy — nigdy nie był wielkim zagrożeniem dla świata. Co innego terroryzm państwowy, z którym mieliśmy do czynienia w postaci systemów totalitarnych. 90 procent społeczeństw na świecie nie doświadcza terroryzmu. Oczywiście w historii poszczególnych krajów można wskazać ślady terroru, ale to były i, jak wszystko na to wskazuje, są marginalne zjawiska. Kłopot w tym, że terroryzm grupowy został podniesiony do rangi globalnego zagrożenia. Tymczasem był zawsze dziełem marginalnych grup.
— Przecież na tym polega istota terroru jako metody działania, że nie trzeba mieć armii i czołgów, by nękać tego, kogo uznaje się za wroga.
— Owszem, aż nie sposób uwierzyć, że wielka Ameryka została z tak tragicznym skutkiem uderzona przez kilku studentów. Prawdopodobnie al Kaidę tworzy w sumie tylko kilka tysięcy ludzi, a tych zdecydowanych na śmierć terrorystów jest w skali świata nie więcej niż kilkuset. Ale, co ważne: choć terroryzm znany jest od tysiąca lat, to nigdy nie miał decydującego wpływu na losy społeczeństw czy świata.
Wciąż słyszymy, że trwa wojna z terroryzmem. Lecz tak się jakoś składa, że nikt precyzyjnie nie definiuje, o co tak naprawdę w niej chodzi i przeciwko komu jest konkretnie prowadzona. Ta pojęciowa magma pozwala pod wojnę z terroryzmem podciągnąć wszystko to, co jest akurat wygodne.
Ciekawe przy tym, że za atakiem stali młodzi, wykształceni, znający Amerykę islamiści — wściekli, bo mający poczucie, że są w świecie Zachodu nieakceptowani i pozbawieni możliwości korzystania w pełni z jego bogactw. Więcej: grupa ta wykorzystała szalony liberalizm tamtego systemu, który jest przecież oparty na wzajemnym zaufaniu. Za znamienny symbol można uznać zwyczaj, że w Stanach wystarczy podać numer konta, by rozwiać wszelką nieufność.
Byłem w USA przed 11 września. Przyleciałem na nowojorskie lotnisko Kennedy’ego. Miałem tam przesiadkę do Waszyngtonu. I kiedy przez pół godziny szwendałem się po lotnisku, szukając mojego samolotu, poczułem, że mogę zrobić wszystko. Nikt mnie w tym czasie nie skontrolował. Przejechałem w życiu cały świat. Wszędzie podczas podróży sprawdzali mi bagaże. Z wyjątkiem Ameryki. A przecież w rozumieniu tamtejszych służb ochrony byłem człowiekiem z Trzeciego Świata.
Jednak dziś takiego ataku nie da się już powtórzyć.
— Dlaczego?
— Bo po ataku czujność jest większa. Amerykanie zdali sobie sprawę, że choćby minimalnie ostrzejsza kontrola na lotniskach udaremniłaby atak na Nowy Jork i Waszyngton. Także więc po 11 września wcale nie trzeba było wprowadzać żadnych metod charakterystycznych dla państwa policyjnego: wystarczyło lekkie wzmocnienie rygorów ochrony.
Wszyscy tam wiedzą, że sprawność systemu amerykańskiego, to, że jest on tak niebywale wydajny, wynika z absolutnej wolności. Ceną wprowadzenia jakichkolwiek obostrzeń — choćby w postaci kontroli osób i towarów na granicach — musi być spowolnienie rozwoju.
Zobaczmy: współczesna gospodarka opiera się na wymianie większości produktów i surowców. Ile z tych milionów statków przybijających do amerykańskich portów można skontrolować? Dwa? Dziesięć? Nie więcej, bo jeśli będziemy chcieli kontrolować wszystko, gospodarka stanie w miejscu. Wszelkie ograniczenie wolności i demokracji odbija się negatywnie na kapitalizmie. Terroryzm można zlikwidować w dwadzieścia cztery godziny — tyle że trzeba by wprowadzić reżim totalitarny. Ale my akurat wiemy, że to momentalnie zabiłoby też społeczeństwo obywatelskie i demokrację.
Konflikt między wolnością a sprawnością działania systemów państwowych jest dziś zresztą największym i najważniejszym problemem nie tylko dla Ameryki, ale i reszty świata. To jest, moim zdaniem, największe wyzwanie cywilizacyjne XXI wieku. Trzeba wybierać: a w praktyce ustalić proporcje między bezpieczeństwem a wolnością i dobrobytem.
— Jak próbuje się rozwiązać ten dylemat?
— Kłopot w tym, że problem ten nie został jeszcze expresis verbis postawiony!
Wolność i demokracja w XIX wieku i w początkach XX wieku nie były zagrożone. Dziś mamy z tym kłopoty, bo globalizacja prowadzi do dwóch przeciwnych im zjawisk. Pierwszym jest prywatyzacja przemocy. Demokracja i kapitalizm rozwijały się w warunkach, kiedy przemoc była monopolem państwa — miała mundur, pistolet, legitymację. Państwo było nosicielem przemocy — sytuacja była jasna. Teraz, kiedy mamy prywatną przemoc, bo każdy może mieć broń i działają setki prywatnych armii, rodzi się pytanie: jak zabezpieczyć mechanizmy demokratyczne? Skoro zaś nie wiemy, jak ten problem rozwiązać, dyskutuje się o problemach zastępczych.
— Czy zatem Ameryka ucieka od im/zwań, jakie przed nią stanęły?
— Nie Ameryka! Nigdzie na świecie nie ma poważniejszych ośrodków refleksji politycznej na temat naszego globu niż w Stanach. To właśnie w USA znajdziemy najgłębszą — i najbardziej krytyczną — analizę sytuacji w Ameryce. To w amerykańskich campusach powstają najsubtelniejsze — i najtrafniejsze — diagnozy zjawisk nawiedzających współczesny świat.
— Chodziło nam oczywiście o administrację prezydenta Busha.
— W takim razie odsłania się kolejny paradoks USA: absolutna przepaść między światem uniwersyteckim a politycznym. Kiedy gości się na amerykańskich uniwersytetach, można doświadczyć olśnienia. Tymczasem amerykańscy politycy są odporni na analizy swoich rodaków z tytułami profesorskimi.
Nie bez powodu zresztą krytycy Ameryki posługują się najczęściej argumentami sformułowanymi przez amerykańskich myślicieli. Dlatego nie używam terminu antyamerykański. Antyamerykański może być tylko dureń! Bo niby przeciwko komu jesteś? Przeciwko tym wspaniałym myślicielom, twórcom... Ameryka jest niesłychanie złożonym krajem, naszpikowanym rozmaitymi ambiwalencjami. Dlatego trzeba być ostrożnym w ferowaniu ostatecznych sądów.
Właściwie mamy trzy słupy milowe myśli amerykańskiej w ostatnich dziesięciu latach. Pierwszym takim słupem milowym jest wystąpienie Francisa Fukuyamy o końcu historii. Lansował on zupełnie błędną tezę, że koniec wojny z komunizmem jest zarazem końcem wszelkich konfliktów. Że wobec tego liberalna demokracja zwyciężyła na całym świecie jako ten idealny ustrój, którego pragną ludzie na całym świecie. Teza tyleż głośna, co i fałszywa. Sześć lat później mamy drugi słup milowy, czyli wystąpienie Samuela Huntingtona mówiącego o zderzeniu cywilizacji. I znów wybucha debata, czy rzeczywiście myśliciel ten miał rację, mówiąc, że wszelkie konflikty będą występować między odmiennymi cywilizacjami. I trzeci słup milowy — Donald Kagan, amerykański analityk polityczny, który głosi dziś rozejście się Ameryki i Europy. I może to jest najważniejsza zmiana, wracając do początku naszej rozmowy, jaka ujawniła się po atakach na Amerykę.
Ponadto owe trzy zwroty w myśli amerykańskiej narzucają światu debatę nad różnymi aspektami naszej rzeczywistości.
— Na czym to rozejście starych sojuszników — Ameryki i Europy — zdawałoby się skazanych na siebie, na dobre i złe, miałoby polegać?
— Po 11 września rodzi się tendencja mówienia o nowym podziale świata. Kiedyś mówiliśmy o podziale świata na biednych i bogatych, potem na Północ i Południe, a teraz mówi się: Ameryka i reszta świata. Jeszcze nie tak dawno obiegowy slogan głosił: „The West and the rest”. A dziś słowo „West” zastępuje się słowem „America”: „The America and the rest”. I o tej zamianie, o tym nowym paradygmacie w myśleniu o naszym globie, mówi Donald Kagan. Twierdzi on, że już nie ma Zachodu, że na tle wydarzeń z 11 września rozeszły się drogi Ameryki i Europy, nastąpiło pękniecie atlantyckie. Rozejście to jest głębokie, gdyż wynika z dwóch różnych wizji świata, jaką obecnie mają władcy Ameryki i jaką mają władcy Europy.
Pięćdziesiąt lat „zimnej wojny” jednoczyło te dwa brzegi Atlantyku. Dziś, kiedy nie ma już wspólnego wroga, Ameryka i Europa nie chcą iść jedną drogą. Owo pęknięcie polega na tym, że administracja amerykańska widzi świat jako zagrożenie, świat to bałagan, anarchia i zagrożenia. A więc taka wizja rzeczywistości, jaką przedstawiał Tomasz Hobbes w słynnym Lewiatanie. I dlatego trzeba walczyć. Ten chaos można poskromić tylko za pomocą siły, siły militarnej. Ameryka przeznacza gigantyczne nakłady finansowe na zbrojenia. Już dziś wydatki USA na zbrojenia przekraczają budżet pozostałych państw NATO. Innymi słowy: na zagrożenie, jakim może być destabilizacja naszego globu, trzeba odpowiedzieć siłą militarną.
Europa natomiast ma odmienną wizję świata. Europa, która ma w pamięci drugą wojnę światową, która doświadczyła systemów totalitarnych, promuje Kantowską wizję świata — wizję wiecznego pokoju. Nową misją cywilizacyjną Starego Kontynentu jest wprowadzenie globalnego pokoju. A więc szukanie kompromisów, negocjacje, wymiana... Nie można mieć złudzeń, że te dwie wizje świata mogą się kiedykolwiek spotkać.
— Robert Kaplan, inny amerykański politolog i publicysta, napisał tekst, w którym demaskuje złudny optymizm związany z europejską wizją świata. Powiada, że wieczny pokój jest niemożliwy, a nawet jak zaczynamy go wdrażać w życie, to rodzi tylko przeciętność, korupcję czy międzynarodowe organizacje, jak choćby ONZ czy Rada Bezpieczeństwa Narodowego, które nie mają żadnych mocy sprawczych, ale — być może — uspokajają sumienia tych, którzy są nadwrażliwi.
— Znam dobrze Kaplana, bo też jest reporterem i bywaliśmy w tych samych miejscach. Tyle że on widział tam bandytów i konflikty, a ja ludzi, którzy wstają rano, by pójść do pracy. Świat, który Kaplan opisuje w swoich publikacjach, to horror. Ale jego punkt widzenia jest dobrym przykładem, gdyż podobny ma obecna administracja.
— Ale ta wizja Ameryki jako broniącego się, ale i atakującego wilka zapowiada koniec wszelkich organizacji międzynarodowych: od ONZ poczynając, a na Międzynarodowym Sądzie Karnym kończąc?
— Zgoda! To, co dziś obserwujemy, to radykalna marginalizacja organizacji ponadnarodowych. I oczywiście ONZ jest tego najlepszym przykładem, który przestał odgrywać jakąkolwiek rolę. Więcej: nawet Rada Bezpieczeństwa też straciła swoje znaczenie, uchwalając bez liku nikomu nieznane rezolucje.
— Czy rzeczywiście Ameryka, przy tym potencjale militarnym, ekonomicznym i społecznym, jest w stanie pełnić funkcję takiego szeryfa, który wchodzi do baru, gdzie trwa właśnie sprzeczka, by zaprowadzić natychmiastowy i idealny porządek?
— Na ten temat opinia w Stanach jest podzielona według kryterium: unilateralizm i multilateralizm. Część establishmentu uważa, że „możemy działać w pojedynkę”, a część, „że Ameryka sama nie da sobie rady”. Donald Ramsfeld mówi, że damy sobie radę sami. Colin Powell uważa natomiast, że Ameryka potrzebuje sojuszników.
Co my możemy zrobić w takiej sytuacji? Z pewnością nie od nas będą zależeć konkretne decyzje. To, co pozostaje w naszej mocy, to rzetelnie zreferować oba stanowiska, by zobaczyć w którymś momencie, która ze stron zdobywa to, co się nazywa upperhand! Bo od pięciuset lat nie mieliśmy na świecie takiej sytuacji, by jeden kraj mógł kontrolować pozostałą część naszej planety. Dlatego sądzę, że jesteśmy u progu kształtowania się zupełnie nowego porządku świata.
Na to, jak się zdaje, nakłada się inny poważny kryzys, jakim jest kryzys elit politycznych. Przejawia się to między innymi w tym, że owe elity nie dorosły do obecnych wyzwań. I to nie tyle z osobistej winy, ile z powodu złożoności świata. Dlatego przypominamy, jeśli można tak powiedzieć, dzieci we mgle.
— Czy dziś w świecie, gdzie mimo wszystko globalizacja jest procesem nieuchronnym, pójście Ameryki drogą w pojedynkę jest w ogóle możliwe?
— Najlepszym sposobem, by odgadnąć, jak mogą potoczyć się losy Ameryki w najbliższej przyszłości, nie jest pytanie, co ja na ten temat sądzę, ale co na ten temat sądzą decydenci w USA. I myślę, że ludzie odpowiedzialni za USA są przeświadczeni, że Ameryka jest wielką potęgą pod każdym względem. Zwłaszcza militarną, z którą nikt nie jest w stanie konkurować. Oni wiedzą, że jakiekolwiek działania zbrojne w dowolnym miejscu naszego globu może przeprowadzić tylko Ameryka. Nikt inny. Oni muszą mieć poczucie wielkiej siły, jaką dysponują, przy równocześnie znikomej znajomości świata i stopnia jego skomplikowania.
— Ale to wpisuje się w mocne tradycje izolacjonistyczne w USA?
— Zgoda. Ale teraz politycy amerykańscy mają poczucie odpowiedzialności za cały świat. Oczywiście część elit uważa, że USA w pojedynkę niewiele zdziałają. Ale inni twierdzą, że USA mogą to zrobić. Ci, którzy przygotowują wojnę przeciwko Irakowi, mają poczucie, że zwyciężą. Nie rozpoczyna się wojny, nie wierząc w zwycięstwo.
Ciekawe w amerykańskim systemie jest to, że najbardziej realistyczne i trzeźwe opinie formułuje armia. W latach 90. zapowiedź narastających przyszłych konfliktów wyszła nie z kół politycznych, ale ze sztabów generalnych. To wojskowi analitycy zwracali uwagę, że wciąż pojawiające się sprzeczności między biednymi a bogatymi, rosnący brak perspektyw dla ubogich będą prowadzić do frustracji, gniewu i chęci odkucia się, że doprowadzą do poważnych zaburzeń na świecie. To były prognozy wojskowych, nie polityków.
— Być może dlatego Colin Powell jest taki wstrzemięźliwy w ataku na Irak?
— O tak, gdyż on sam jest wojskowym. Jest też ciekawe, że owe „jastrzębie” gromadzą się poza ośrodkami wojskowymi. Wszystko razem pozwala sądzić, że obecną sytuację świata sprowadzić można do szeregu niewiadomych, problemów, których jeszcze nikt nie stawiał i nie rozwiązywał. A to, że świat współczesny składa się z paradoksów, pokazuje z jednej strony jego masywność i wytrzymałość, z drugiej kruchość. Trzeba jednak pamiętać, że wciąż istnieje zagrożenie atomowe.
— Na poziomie prywatnym czy państwowym?
— I jednym, i drugim.
Ale moją nadzieję pokładam w dwóch właściwościach człowieka i społeczeństw. Po pierwsze, w silnym instynkcie samozachowawczym. Po drugie, w prawidłowości, że społeczeństwa zazwyczaj wybierają środkowy kurs i odrzucają skrajności. Może na krótki moment i lokalnie ekstremalne idee zdobywają poklask, ale nie trwa to długo.
— Chociaż siedzimy na bombie, to jednak potrafimy delikatnie po niej stąpać. Innymi słowy: ludzie chcą żyć we względnym spokoju.
— Tak! Pierwszym odruchem człowieka, jeśli przychodzi na miejsce, gdzie wczoraj toczyła się walka, jest krew i śmierć tej kobiety z dziećmi, starca, który się nagle zjawia — jest posprzątanie, przywrócenie ładu, przywrócenie normalności. A więc zalepić wybite okna, wywieźć gruz, rozpalić ogień. I to jest siła ludzkości.
Im stawał się sławniejszy w świecie, tym częściej był pytany, czemu nie pisze o Polsce. Odpowiadał zwykle, że wielu rodzimych dziennikarzy robi to lepiej.
Lecz przecież samo to pytanie było nieporozumieniem.
RK zawsze pisał o Polsce. Nie tylko w zbiorze Busz po polsku. Przecież także w tomach poświęconych losom Trzeciego Świata: Afryce, Ameryce Łacińskiej, krajom azjatyckich i zakaukaskich republik Związku Sowieckiego zajmował się sprawami ważnymi dla polskiego czytelnika: sposobami zdobywania politycznych zwolenników i utrzymywania posłuchu, regułami rządzącymi walką o władzę, ale też siłą, jaką mają idee wolności i niezależności, czy wagą kulturowej odrębności. Z kolei Cesarz i Szachinszach były czytane w kraju jako precyzyjne diagnozy rodzimej sytuacji. Bez problemu doszukiwano się w nich analogii do praktyk panujących także na szczytach PRL: funkcjonowania partyjnych koterii i dworu pierwszego sekretarza. Z zainteresowaniem śledzono też opis mechanizmów upadku autorytarnych przywódców oraz niebezpieczeństw, na jakie narażony jest obóz rewolucji.
Czasem zresztą taka lektura prowadziła do niedostrzegania innych ich wątków i pomijania walorów czysto artystycznych.
*
Nie było też przecież przypadkiem, że przerwał nader atrakcyjną dla młodego dziennikarza eskapadę do Chin, kiedy jesienią 1957 roku doszła do niego wiadomość, że w Warszawie władze zlikwidowały „Po prostu”, pismo-symbol październikowej „odwilży”, a jego koledzy ze „Sztandaru Młodych” czekają by zdecydował, co w takiej sytuacji robić: ostentacyjnie protestować czy zostać w piśmie i próbować utrzymać tytuł mimo nowej sytuacji. Było przecież jasne, że ekipa Gomułki zaczęła przykręcać śrubę i nie ma zamiaru zrealizować obietnic o liberalizacji systemu. Urzędnicy ambasady PRL w Pekinie nie mogli pojąć tej decyzji, zwłaszcza że niesforny korespondent nie dostał pieniędzy na bilet samolotowy, musiał więc tłuc się przez dziewięć dni przez całe ZSRR do Moskwy koleją transsyberyjską. A po powrocie zdecydował się odejść z kolegium „Sztandaru”.
Podobnie było latem 1980 roku: wrócił dopiero co z porewolucyjnego Iranu, lecz na wieść o strajkach na Wybrzeżu wsiadł w nocny pociąg i pojechał najpierw do Szczecina, później do Gdańska. A potem podsumował dni spędzone w Stoczni: „Zdawaliśmy sobie sprawę, że rozstrzygają się sprawy, które wpłyną na nasze osobiste losy reporterskie, na to, co i jak będziemy pisać. To były dni nieustających wzruszeń. (...) Wszyscy wróciliśmy stamtąd inni, niż pojechaliśmy. To był wyjazd nie tylko zawodowy. Ważne były przemiany, jakie się dokonały w naszej świadomości, w naszej ocenie kraju, w naszym widzeniu Polski. Myśmy tam w większości nie pracowali. Nie chodziło o to, żeby pisać. Pisanie było bezcelowe, bo i tak wiadomo, że nic się nie ukaże. To wszystko polegało raczej na dzieleniu w tych godzinach wspólnego losu. To była postawa bardziej obywatelska niż dziennikarska”.
l wreszcie w grudniu 1981 roku: odrzucił ofertę przedłużenia atrakcyjnego pobytu w Skandynawii, bo ciągnęło go do kraju. Wrócił tuż przed 13 grudnia. Niedługo potem, po masakrze w kopalni Wujek, rzucił partyjną legitymację. Potem już nie krył solidarnościowych sympatii.
*
Sam przekonywał, że o Polsce traktuje też poetycki Notes. I że połowa z obserwacji i refleksji zebranych w Lapidariach jest jej poświęcona.
Podkreślał też, że żyjemy dzisiaj w świecie, w którym bardzo polską sprawą jest poznanie całego globu, bo polskie życie w coraz większym stopniu zależeć będzie od procesów zachodzących na całym globie. Dlatego tak ważne we współczesnym świecie jest, aby w każdym kraju istnieli ludzie, którzy piszą nie tylko o swojej ojczyźnie, ale pozwalają zrozumieć również inne kraje, kultury i cywilizacje. Bez tej znajomości nie jest możliwe myślenie współczesnego człowieka, zwłaszcza w coraz bardziej szerokim świecie XXI wieku.
*
Kiedy spotykaliśmy się z Ryszardem Kapuścińskim, dzielił się z nami opiniami i prognozami na temat świata, opowiadał o swoich podróżach i pracy dziennikarza, lekturach i ludziach, których spotkał. Ale też zawsze nas podpytywał o Polskę — zwłaszcza jeśli rozmawialiśmy akurat po jego powrocie z dłuższej wyprawy zagranicznej. Nie chodziło mu zresztą tylko o politykę. Sondował, na przykład, co się dzieje na rynku wydawniczym i w mediach. Pytał o interesujące tytuły książkowe, nowe przekłady, ważne teksty w krajowej publicystyce i ciekawych autorów, przetasowania personalne oraz własnościowe w gazetach, rozgłośniach i telewizjach. Szczególnie interesowała go zawartość i los poważnych miesięczników —uważał pewnie, że to z ich perspektywy najlepiej wyzna się w rodzimych sporach. Był też ciekaw, jak rozwija się Kraków — i to nie tylko jako sztandarowe polskie „centrum kultury”, ale też żywa metropolia. Martwił się, czy miasto wykorzystuje szansę związane z marką, jaką ma w świecie. Zagadywał więc o inwestycje, aktualny poziom uniwersytetu i studentów, pomysły pogodzenia starej infrastruktury ze współczesnymi wyzwaniami itd.
Ale kiedy władzę w kraju — z woli wyborców — przejęła orientacja kwestionująca dotychczasowy kierunek reform, zgodził się nam zdradzić, jak sam ocenia Polskę po 1989 roku. Poniższą rozmowę przeprowadziliśmy, gromadząc materiały do książki o III RP (w końcu się nie ukazała), a równocześnie do biografii Ryszarda Kapuścińskiego.
2005.
Rozmowa siódma:
Polska,
czyli
między „Solidarnością” a duchami
przeszłości
— Mamy listopad 2005 roku. Ponad dwadzieścia pięć lat temu zaczęła się wolna Polska, „Polska Solidarności”. Mija już szesnaście lat od zwycięstwa tej Polski w 1989 roku i powstania pierwszego niekomunistycznego rządu w bloku wschodnim. A dziś właśnie, w roku 2005, wolą wyborców władzę obejmuje orientacja kwestionująca dotychczasowy kierunek zmian. Czy Pana zdaniem Polska wykorzystała szansę, jaką dało jej zdobycie wolności? Co Pan uznaje za najważniejsze w minionych szesnastu latach?
— Jest sprawą kluczową, że Polska może wreszcie uczestniczyć w przemianach, jakie zachodzą w świecie. To skutek końca zimnej wojny i związanego z tym ogólnego otwarcia się świata. Do 1989 roku świat był szczelnie podzielony, a więc zamknięty. I co ważne: żelazna kurtyna oddziaływała na obie strony. Człowiek z Zachodu, kiedy pojawiał się na obszarze bloku sowieckiego, był czujnie obserwowany. Ale także człowiek ze Wschodu, któremu udało się przekroczyć granicę i choć na chwilę dostać na Zachód, również był tam bacznie obserwowany i też czuł się nieswojo. Obcość ta miała nie tylko polityczno-militarną naturę, lecz także kulturową. Ta dyskryminacja była mocno odczuwalna.
To pierwsza rzecz, która jest niebywałym postępem — zanikanie granic. Młodzież dziś w ogóle nie rozumie tego problemu: że jeszcze nie tak dawno nie do wyobrażenia było, iż można będzie swobodnie poruszać się po świecie. Dziś młodzi jeżdżą, gdzie chcą, a paszport jest rzeczą codziennego użytku, czymś oczywistym. A rezultatem są olbrzymie zmiany kulturowe i mentalne, związane z poznawaniem innych ludzi i ich tradycji.
To wynik przemiany całego świata, ale też tego, co się stało w Polsce — rewolucji zapoczątkowanej przez „Solidarność”. Tymczasem młodzież często już nie kojarzy tej zależności — dlatego zadaniem historyków i mediów jest nieustanne tego przypominanie.
Koniec zimnej wojny przyniósł też w skali światowej drugą tendencję — demokratyzację życia społecznego. Wprawdzie gdzieniegdzie wciąż są to tylko deklaracje, ale ogólnie rzecz biorąc, jest to niekwestionowany kierunek rozwoju. Także w Polsce. Takie mechanizmy, jak wolne wybory czy niepodlegające cenzurze media, jeszcze niedawno były przecież nierealnym, jak się zdawało, marzeniem. Dziś stały się znowu czymś zwyczajnym — naturalnym elementem prawdziwego życia społecznego. Problem w tym, że to, co stało się po 1989 roku, zaczęliśmy traktować jako coś oczywistego, a w związku z tym mniej cenić. Tymczasem wolność wcale nie jest rzeczą oczywistą — bo ta przemiana była w istocie wielką rewolucją. A wolność nie jest dana raz na zawsze.
I trzeci ważny trend, który zaznaczył się również w Polsce w minionych latach: rewolucja elektroniczna, a więc wielka przestrzeń wymiany wirtualnej między społeczeństwami, między ludźmi. To niesłychane poszerzenie obszaru komunikacyjnego świata niesie olbrzymie skutki na wszystkich płaszczyznach: mentalnej, gospodarczej itd. Silnie wpływa więc również na Polskę.
Ale równocześnie, gdy obserwuję polskie życie publiczne, wciąż uderza mnie, że skupia się ono na perspektywie krajowej. Dyskusje ograniczają się do własnego podwórka. Rzadko wykracza się poza rodzime problemy i rzadko sięga po argumenty i rozwiązania używane w podobnych debatach za granicą. Tymczasem takie podejście uznawane jest w świecie za niebezpieczny przeżytek. Bo świat jest już otwarty. To dlatego wszelkie tendencje ksenofobiczne są dla mnie w tej chwili najgorszym zjawiskiem, jeśli chodzi o kulturę myślenia. I najbardziej niebezpiecznym: zwłaszcza że zamykanie się i taka wąska perspektywa jest groźna zarówno na poziomie politycznym, jak i cywilizacyjnym. Bo im bardziej kraj będzie się pogrążał w egoizmie, tym bardziej będzie odstawał od świata. A tempo przemian w tej chwili jest tak ogromne, że jeżeli nie zabierzemy się do tego pociągu, to go już jutro nie dogonimy. Przykładowo kwestia bezrobocia: nie chodzi tu już tylko o to, że ktoś nie może znaleźć pracy, ale o to, że szybko jego umiejętności mogą stać się nic nie warte, bo zawód straci na znaczeniu, pojawią się nowe technologie itd.
Polskę także dotknęły negatywne zjawiska, charakterystyczne dla zglobalizowanego świata. Chociażby wzrost nierówności. Bo, owszem, jesteśmy świadkami dynamicznego rozwoju gospodarki, ale — jak w innych krajach — jego ubocznym skutkiem jest rozwarstwienie społeczne. Nikt do tej pory na świecie nie znalazł sposobu na wyjście z tego zakleszczenia. Żadne z proponowanych rozwiązań się nie sprawdziło. Okazuje się, że myśl ludzka przeżywa dziś poważny kryzys, a nawet klęskę: nie ma żadnej realistycznej oferty na przecięcie zależności między niewątpliwie postępującym rozwojem a pogłębianiem się nierówności. Myślę, że to jest w tej chwili główny problem i w skali światowej, i w skali polskiej.
Okazuje się więc, że procesy, które zachodzą w tej chwili w Polsce, są takie same jak te, które zachodzą w całym świecie. Znaleźliśmy się w ogólnym nurcie zjawisk, który toczy się przez naszą planetę. Najczęściej sobie tego nie uświadamiamy: jesteśmy tak skoncentrowani na sprawach wewnętrznych, że nie dostrzegamy, iż są one elementem powszechnych tendencji. Korupcja jest problemem nie tylko Polski — kwitnie na całym świecie. W Polsce, jak na świecie, też walczą z sobą dwa przeciwstawne nurty: integracji i dezintegracji. A więc rewolucja technologiczna, komunikacyjna, demokratyzacja jako wyraz otwierania się i integracji społeczeństw ścierają się z prowincjonalizmem, nacjonalizmem, a czasem ksenofobią. I tak dalej.
— Ale czy nie jest jednak przesadą porównywanie nędzy Trzeciego Świata z biedą w Polsce — owszem, czasem dotkliwą, ale przecież na pewno nie tak tragiczną? Pisał Pan kiedyś o demoralizującej roli nędzy, podając przykład Meksyku. Ale czy można to odnieść także do Polski?
— Można. To jest teza uniwersalna. Fakt istnienia i u nas sporego rozwarstwienia jest silnym czynnikiem demoralizującym i dezintegrującym społeczeństwo. Pokazują to ostatnie wybory. Dowiodły one przecież postępującego podziału społeczeństwa. Ale równocześnie pokazały, że różnice między dwoma rywalizującymi obozami są w istocie minimalne i w większym stopniu sprowadzają się do retoryki niż rzeczywistych programów.
Ta dewaluacja słowa to oczywiście skutek działalności mediów. Wszyscy posługują się tym samym językiem, tymi samymi programami, które i tak potem nic nie znaczą. W rezultacie społeczeństwo jest zdezorientowane. A to jest pożywka dla wszelkich fundamentalizmów. Te bowiem wyznaczają wyraźne linie podziałów, a przez to stają się dla wielu zagubionych ludzi punktem orientacyjnym: dają jasne wskazówki, upraszczają złożoną rzeczywistość. Przeciętnemu człowiekowi coraz trudniej rozszyfrować coraz bardziej skomplikowany świat — to dlatego równolegle do tendencji demokratyzacyjnych wzmacniają się wszelkie fundamentalizmy.
Żyjemy w świecie coraz trudniejszym do zdefiniowania. Więcej: kłopoty te będą się nasilać, bo elementów wpływających na rzeczywistość wciąż przybywa. Tradycyjne pojęcia, ukształtowane w okresie oświecenia i rewolucji francuskiej, często nie przystają już do obecnej rzeczywistości. Stykamy się z coraz to nowymi zjawiskami, ale do ich opisu używamy starych określeń, bo nie mamy żadnych nowych. Efektem jest jednak wielkie zamieszanie pojęciowe.
Dlatego pilnym zadaniem intelektualnym jest nazwanie tych nowych zjawisk w nowy sposób. Na razie wysiłki nie przynoszą rezultatu.
— Czy jednak te demagogie, umownie mówiąc: prawicowa i lewicowa, czymś się między sobą różnią?
— Zwykle nie. Podziały mają najczęściej wyłącznie personalny charakter. Jeśli grupa kolesiów nazwie się prawicą, to funkcjonuje jako prawica. Jak nazwie się lewicą, to jest uznawana za lewicę. Trudno natomiast znaleźć merytoryczną zależność.
— Ale czy w Pana ocenie gleba dla fundamentalizmu i ksenofobii w Polsce jest dziś żyźniejsza niż we Francji czy Austrii?
— To się zmienia na lepsze. Widać już choćby wyraźną różnicę pokoleniową w tej dziedzinie. Mnóstwo młodych Polaków otarło się o świat — można nawet powiedzieć, że staliśmy się już narodem rozproszonym, a to sprzyja otwartości.
Polacy mają jednak pewną skłonność do ksenofobii i traktowania innych z rezerwą. Po pierwsze, jesteśmy społeczeństwem chłopskim, a na polskiej wsi od tradycji wspólnotowej, komunalnej silniejsza okazała się tradycja sporu o miedzę, czyli walka z innym. Po drugie, w okresie, w którym formowała się świadomość narodowa, czyli w XIX wieku, nie mieliśmy własnego państwa. To strasznie okaleczyło naszą mentalność: w społeczeństwie nie ma odruchu utożsamiania się z państwem, władzą, administracją — to zawsze jest coś obcego. I jeśli w Polsce pojawiał się ktoś, to najczęściej był to najeźdźca, który przychodził ograbić, zabrać, skonfiskować. I wreszcie: na Zachodzie nośnikiem otwartości na świat była klasa średnia. U nas klasa średnia nie zdołała się wykształcić, a jej zaczyn często zresztą stanowili nie-Polacy, którzy zginęli albo wyemigrowali w czasie drugiej wojny światowej. Zjawiska te konserwował także PRL. To jest silne w społeczeństwie i nacjonaliści to wykorzystują. Trzeba się z tym liczyć.
Choćby wczoraj dostałem list z Gdańska od pani, która jest przewodniczącą Związku Muzułmańskiego Polskich Tatarów. Pisze o tragicznej dyskryminacji, jakiej doświadczają w tej chwili. Boją się wychodzić z domów, a liczba dzieci, które chodziły do szkółek muzułmańskich, zmalała o dwie trzecie, bo rodzice boją się je puszczać. To się dzieje w Polsce, u nas.
— Jak w takim razie tłumaczyć wspaniałe zachowania Polaków, choćby w okresie „Solidarności”? Czy to był wyjątek?
— Nie. Nasze społeczeństwo jest pełne sprzeczności. W człowieku są rzeczy dobre i złe. W społeczeństwie też. Zależy, co wydobędą z nas okoliczności — czy sprzyjać będą cechom pozytywnym, czy negatywnym. Tak samo bywa zresztą chociażby z partiami politycznymi: takie PSL zmienia zdanie w zależności od tego, jaki panuje kontekst polityczny.
Wtedy, w Sierpniu 1980 i w następnych paru miesiącach, kontekst był sprzyjający. Z jednej strony, ludzie mieli już wszystkiego dosyć zarówno w sprawach ekonomicznych, jak i politycznych. Wróciłem wtedy do Polski z Iranu, który właśnie przeżywał rewolucję Chomeiniego. Strajki na Wybrzeżu syntezowały ogólny nastrój. Wszystko już było w państwie zużyte: zwłaszcza cały aparat partyjny to był zupełny szmelc, kompletne nic. I ludzie po prostu w odruchu zniechęcenia zaprotestowali, a że władza okazała się niezdolna do zareagowania, to zrobili następny krok, i tak to poszło. Wybrzeże było takim wspaniałym miejscem nie tylko dlatego, że pamiętano tam o tradycji 1970 roku i że działały grupy opozycji. Swoje zrobiło i to, że na Wybrzeżu istniały wielkie zakłady pracy, czyli skupiska klasy robotniczej, oraz że było to miejsce stosunkowo silnie jak na PRL otwarte na świat. Trzeba pamiętać, że Sierpień wybuchł w okresie, kiedy Polska miała ogromną flotę handlową i produkcję stoczniową — porty były punktem, gdzie można było zetknąć się ze światem. Inna komunikacja była przecież ograniczona — nikt nie wyobrażał sobie e-maili, telefonów komórkowych itd. Panowała wręcz inna kultura komunikacyjna. Ale przez to, że marynarze pływali po całym świecie, a do portów zawijały statki innych bander, na Wybrzeżu powstała duża grupa ludzi stosunkowo dobrze zarabiających, a równocześnie obeznanych ze światem. Oni widzieli ten szalony kontrast z Zachodem. Jak wracali do Szczecina, Kołobrzegu, Gdańska, opowiadali o tym, jak Polska odstaje od świata. To zbitka takich czynników spowodowała, że właśnie na Wybrzeżu zogniskował się ruch strajkowy, który objął z czasem cały kraj. Pamiętam, że do stoczni codziennie przyjeżdżały grupy delegatów z całego kraju. Myśmy się skoncentrowali na tym Gdańsku, ale to był naprawdę ruch ogólnonarodowy.
— Wierzył Pan wtedy, że to się uda?
— Choć padały głosy o możliwości interwencji siłowej, ale właściwie czuło się głównie nieudolność władzy. Było jasne, że to inna sytuacja niż w grudniu 1970 roku, a Gierek to inny facet niż Gomułka.
— Rewolucja roku 1980 była rewolucją nie tylko bez przemocy, ale również bez chamstwa i agresji. Ba, jak Pan sam pięknie zauważał, była to rewolucja również przeciwko chamstwu... Dziś, po 25 latach, chamstwo triumfuje nie tylko w życiu codziennym, ale i w życiu publicznym. To chamstwo rozlewa się wszędzie: w kulturze i polityce, i to w innej, dużo większej skali. Co prawda Polska na szczęście jest inna niż w latach 80. i nie zagraża to naszej suwerenności, ale może i dzisiaj taka rewolucja moralna miałaby sens? Czy jest możliwa?
— Tak, w tym sensie jest coś w polskiej kulturze bardzo negatywnego. Chodzi o to, że za bardzo skupiamy się na polityce, a za mało zwracamy uwagę na kulturę społeczną. Te przepychania trwają. Największą różnicą, jaką się odczuwa po przekroczeniu granicy zachodniej starej Europy i Polski, jest różnica w stosunku człowieka do człowieka. I to o nas bardzo źle świadczy. W naszym społeczeństwie jest ogromny margines takiego lumpiarstwa właśnie nie w sensie ekonomicznym, ale zachowania — ta ciągła nieufność, opryskliwość, cwaniactwo. Taki negatywny stosunek do drugiego człowieka — od razu nieżyczliwość. Tego nie ma w żadnym innym społeczeństwie.
Jak człowiek jest w Neapolu i spyta o jakąś ulicę, to od razu pokazują, objaśniają, chcą zaprowadzić. A w Polsce często ci nie odpowiedzą na takie pytanie albo odburkną opryskliwie. Moja siostra od wielu lat mieszka w Kanadzie i zawsze powtarza, że tam się ludzie do siebie uśmiechają. Ale gdy po latach przyjechała do Polski, to patrzyli na nią jak na wariata, bo szła i uśmiechała się do innych. To nasza bardzo negatywna cecha w porównaniu z Zachodem.
A już nie mówię o kulturze Afryki, Ameryki Łacińskiej czy Azji —tu to dopiero jesteśmy, że tak powiem, do tyłu pod względem bezinteresownego okazywania życzliwości i sympatii. To jest taka negatywna cecha, która u nas społecznie nawet nie jest potępiana! Nawet się na to nie zwraca uwagi. A tymczasem powinno się to piętnować. Zresztą w tej materii istnieją w naszym społeczeństwie straszne kontrasty. Czytałem niedawno Pamiętniki Iwaszkiewiczowej. Wspomina, jak to w 1945 roku wraz ze swoją koleżanką (czy kuzynką?) idą przez jakieś miasteczko. Jest noc, mróz, a one proszą, żeby ktoś je przyjął. I na tej samej ulicy jedni je wyrzucają i szczują psami, a drudzy otwierają przed nimi drzwi i zapraszają. U nas człowiek, podchodząc do drugiego człowieka, właściwie nie wie, z czym się spotka. Może się spotkać z bardzo życzliwą reakcją, albo ktoś od razu na niego wyjedzie z chamstwem. To bardzo niedobra cecha i zwracają na to uwagę cudzoziemcy.
W Polsce przez kulturę rozumie się tylko książkę, teatr, kino. Natomiast kultura bycia jest na nieprzyjemnie niskim poziomie.
— Tylko czy to da się naprawić?
— To jest kwestia oświaty, szkół, tych, którzy wracają, którzy się stykają z innym społeczeństwem. Ale to zawsze była bardzo słaba strona naszej rzeczywistości społecznej i kulturowej. No i rzeczywiście nie zanosi się na to, żeby było lepiej...
— Bardzo ważnym elementem współczesnego polskiego społeczeństwa jest jego religijność. Silnie zadeklarowana, ale i — raczej — pozbawiona elementów radykalizmu. Tymczasem w dzisiejszym świecie mamy albo z jednej strony fundamentalizm religijny, albo religijny indyferentyzm łączony z merkantylizmem... A jak Pan widzi perspektywy polskiej religijności?
— Laicyzacja to jest zjawisko zachodnioeuropejskie, zupełnie wyjątkowe. Przecież już jak najbardziej zachodnie Stany są bardzo religijne! Religijność jest powszechna w Indiach, Ameryce Łacińskiej, Afryce. Człowiek w ogóle jest z natury istotą religijną. Światowa tendencja jest zatem tendencją bardzo wielkiej religijności (w dużej mierze zresztą nakłada się na to współczesne zagubienie człowieka). Ale tego nie wolno utożsamiać z Kościołem, z hierarchią kapłańską, bo to są zupełnie inne sprawy. Ktoś może być bardzo religijny i może nie uczestniczyć w życiu jakiegokolwiek kościoła. Natomiast człowiek jest z natury bardzo religijny i w tym świecie chaosu i zagubienia, jaki dziś mamy, ta cecha się pogłębia. Ludziom potrzebna jest wiara, potrzebne jest jakieś oparcie, jakieś poczucie więzi. To właśnie jest bardzo silne. I to w skali całego świata.
Tymczasem w Polsce istnieje tendencja utożsamiania Europy ze światem. Zapominamy przy tym, że Europa to zaledwie 15 procent świata. Że świat jest dużo, dużo większy i dużo bardziej zróżnicowany. Więc w tej skali, w skali globalnej, to zupełnie inaczej wygląda.
— Ale w Polsce chyba trudno określić, czy ta religijność jest głęboka, czy nie, prawda?
To nie tak. Myli się często głęboką religijność z głęboką samowiedzą na temat własnej religijności. A polska religijność jest głęboka, bo jest mocno zanurzona w tradycji kulturowej z tym związanej. W Polsce człowiek codziennie przychodzi do pracy, ciężko pracuje, a w pewnym momencie rzuca pracę i idzie na pielgrzymkę do Częstochowy.
Tu bym zdecydowanie odrzucał pobłażliwe, protekcjonalne traktowanie tego zjawiska jako mniej wartościowego, gorszego. Kiedyś zresztą zainteresował mnie ten temat. Gdy zacząłem z tymi ludźmi rozmawiać, to się dowiedziałem, że ich ojciec, ich dziadek, po prostu cała ich rodzina, zawsze szła na pielgrzymkę do Częstochowy. Od pokoleń. I dla nich nie ma w tym żadnego problemu — po prostu rzuca się pracę i idzie na pielgrzymkę. W skali narodu takich przypadków jest bardzo dużo.
Warto jeszcze jedną rzecz podkreślić. Gdy jeżdżę po świecie, to widzę, że choć świat jest bardzo religijny, to jednak ruchy fundamentalistyczne są wszędzie bardzo marginalne. Owszem, one są bardzo aktywne, bardzo zdeterminowane, słychać o nich, robi się szum wokół nich, ale to są wszędzie marginalne zjawiska, niemające nic wspólnego ani z istotą danej religii, ani z istotą tych społeczeństw. Ludzie w większości i w normalnych warunkach są z natury istotami pokojowymi. Człowiek chce dobrze przeżyć, chce dzieci posłać do szkoły, wybudować jakiś dom, mieć jakąś pracę. Wymagania przeciętnego człowieka, przeciętnego obywatela świata, nie są takie wysokie. W zasadzie są tak niewielkie, że powinny być bez problemu zaspokajane. Tylko że świat jest tak źle urządzony, że nawet tych niewysokich wymagań nie może zaspokoić.
— Co stoi na przeszkodzie?
Właśnie ta nierówność, pogłębiająca się w skali planetarnej. Ta nierówność jest skandaliczna, bo to przecież nie chodzi o to, że jeden ma więcej, a drugi mniej, tylko o to, że to bogactwo jest straszliwie marnotrawione.
Choćby przenieśmy się teraz do Neapolu. Zatoka. Wspaniała. A wokół niej tysiące jachtów. Jachty najdroższe na świecie. I nikt ich w ogóle nie rusza, bo właściciel nawet nie pamięta, czy je ma. Ta skala i ostentacja tych nierówności, to marnotrawstwo społeczne, widoczne we wszystkich rozwiniętych społeczeństwach, jest szalenie poniżające dla człowieczeństwa.
— Ale czyż nie tak właśnie było zawsze? Czyż te nierówności nie zawsze tkwiły w sensie cywilizacji ludzkiej? Może teraz tylko bardziej je widać?
Oczywiście, nierówności były zawsze. Chodzi tylko o to, że dzisiaj mechanizmy społeczne bardzo wyostrzają te sprawy. Dawniej ród książęcy przez całe wieki powiększał swe włości, swój majątek. Najmniej trwało to trzysta, czterysta lat. Teraz można się w ciągu kilku lat dorobić i zostać multimilionerem. Bo tempo zmian cywilizacyjnych odciska się na wszystkich płaszczyznach, i choć mają one swoje jasne strony, to także przyspieszają bogacenie się, napędzają te nierówności.
— A nie wydaje się Panu, że nieszczęściem bogacącego się świata, choć bardziej dotyczy to naszego świata, Polski, jest również to, że kultura została odsunięta na drugi plan. Że jest tylko rozrywka, a nie ma kultury. Zamoyscy byli bardzo bogatymi ludźmi i zbudowali Zamość. Dzisiaj — z zachowaniem proporcji — są ludzie podobnie bogaci, ale nie budują kościołów czy bibliotek, tylko stawiają sobie wille w rozmaitych częściach globu...
— Straszny jest egoizm. Ale to dlatego, że nasz, polski majątek jest jeszcze bardzo młody. A młoda klasa kapitalizmu zawsze będzie bardzo egoistyczna. Młoda burżuazja Francji czy Stanów Zjednoczonych też taka była. To jest jeden, oczywisty powód.
Ale jest i drugi powód, który jest już specyficzny dla Polski. To fakt, że u nas mechanizmy państwa i jego budżetu są ustawione przeciwko kulturze, przeciwko wzbogacaniu społeczeństwa o wartości niematerialne.
Jest wielu, bardzo wielu ludzi (sam znam takich), którzy chętnie by dawali i wspierali kulturę, przecież nawet ja bym dawał chętnie, gdyby tylko była taka możliwość i żeby była ona prosta, nie wymagała wczytywania się w dziesiątki zawiłych przepisów. Ale u nas w ogóle nie ma takiej możliwości. W związku z tym ogromne sumy, które mogłyby łatwo wesprzeć kulturę, są marnowane. Wszystko dlatego, że nie ma prawa, które by umożliwiało, tak jak to się działo i dzieje w Stanach Zjednoczonych, różnym Rockefellerom budowanie fundacji, utrzymywanie orkiestr symfonicznych, fundowanie muzeów i galerii. Przecież muzyka w Stanach jest utrzymywana przez pojedynczych miliarderów. U nas nie ma takiej możliwości.
Te dwie rzeczy naraz, ten egoizm klasy wschodzącej i szybko się dorabiającej, przy równoczesnym braku mechanizmów państwowych ułatwiających wydanie pieniędzy na kulturę tym, którzy by chcieli je ofiarować, daje to, co widać: kultura nie ma pieniędzy.
— Dlaczego tak jest? Przecież to my rządzimy. To my wrzucamy kartkę wyborczą. To my sami sobie wybieramy takich, a nie innych polityków. Jak to się dzieje, że mądrzejsi przegrywają z głupszymi?
Spokojnie. To też jest zjawisko globalne. To nie jest tak, że tylko w Polsce wybiera się takich ludzi, jakich się wybiera. Jeśli się pojedzie do Włoch czy Stanów i zacznie się rozmawiać o tamtejszych rządach, to usłyszycie wcale nie lepsze opinie na ten temat. Jest tak, że w skali globalnej jest jakaś negatywna selekcja. To również jest wina młodych pokoleń — do trudnych zadań nigdzie się nie garną młodzi, zdolni ludzie. Młodzi, zdolni ludzie widzą swoje ścieżki karier w zupełnie innych sferach. Wszędzie polityka jest bardzo nisko notowana, a kariery polityczne są bardzo podejrzane.
A zatem — do polityki idą zwykle ludzie mniej ciekawi, przez to polityka jako sfera życia nie cieszy się wielkim prestiżem, zresztą na całym świecie otoczona jest pewnym rodzajem podejrzliwości, a przez to z kolei świat polityczny jest na różne sposoby korumpowany.
— W Polsce mieliśmy parę osób, które były autorytetami i chciały działać w polityce. Poległy...
Bo przez chwilę udało nam się jeszcze zaczepić o okres, w którym kariera polityczna cieszyła się prestiżem, a mężowie stanu byli potrzebni. Lecz ta epoka już minęła. Epoka de Gaulle’a, Churchilla, Roosevelta... Minęła. Nie ma wielkich indywidualności politycznych, wielkich nazwisk, wielkich osobowości, tego już dzisiaj nie ma nigdzie na świecie. Czterdzieści lat temu byłem w Afryce i spotykałem wielkich ludzi, wielkie nazwiska, niezależnie od tego, jak ich potem historia oceniła. Patrice Lumumba, Gamal Abdel Naser, Kwame Nkrumah... To przecież były giganty. Dzisiaj nie jestem w stanie wymienić pięciu prezydentów Afryki, bo nie ma ani jednego, na którego można by zwrócić uwagę. A przecież ja się tym zajmuję, ja tam jeżdżę.
Tak więc dziś wybieramy urzędników, a nie przywódców. Nastąpiła biurokratyzacja świata polegająca na tym, że ten, kto występuje w roli jakiegoś prezydenta czy premiera, jest po prostu jednym z urzędników — tyle że najważniejszym. Ale już nie zawsze najbardziej skutecznym. Po prostu tak się w tej klasie urzędniczo-biurokratycznej ułożą kostki, że akurat ten fotel dostał ten, a nie inny człowiek. Lecz on jest taki sam jak dziesiątki innych.
U nas też już nie będzie Piłsudskich. To jest generalna zmiana wzorców kulturowych. Machina biurokratyczna tak się rozbudowała, że już żadna indywidualność się nie przebije. A ona będzie sama z siebie produkować swoich reprezentantów, nie dopuszczając żadnej indywidualności, by przypadkiem nad nią nie zapanowała. To szersze zjawisko, postmodernistyczna przemiana, wynikająca z umasowienia, globalizacji i zaniku szkół.
— Jak Pan wobec tego patrzy na Unię Europejską, która jest właśnie takim ujednolicającym wszystko molochem?
Bez przesady. Trochę ujednolica, ale też na wiele pozwala i wiele lokalności podsyca i wzmacnia. To już tak będzie, że Europa jednocześnie będzie się rozwijać wszerz i w głąb, ale też powoli będzie się rozmywać. Przyjmiemy Turcję, potem Ukrainę i już będzie zupełnie inaczej. To są zresztą wielkie wyzwania dla kontynentu — przecież on już dzisiaj jest zupełnie niepodobny do tego, jaki był u początku. Pamiętam Unię, jaka była zwarta. A teraz nadal będą dwie Europy —i cała nadzieja w tym, że będą potrafiły ze sobą rozmawiać, że stworzona zostanie płaszczyzna do tego dialogu. Ale na pewno jego ceną będzie jakieś rozmycie. Tylko że to się wszystkim opłaci.
— Polska do tej nowej Europy wprowadza niespodziewany, ciekawy wyróżnik. To u nas, mówiąc o lustracji, agentach, archiwach, w gruncie rzeczy winduje się na szczyty historię. A jeszcze dokładniej — jej rewizję. To szalenie ważny punkt odniesienia w dzisiejszej Polsce. Czy to jest dobre? Jak to się skończy?
To jest złe. Bardzo złe. To fałszywy trop. Świat myśli o wiele bardziej do przodu, i choć wszędzie historia jest ważna jako element własnej tożsamości, to nikt nie proponuje takiego wracania w kółko do tego, co było. To musi być demobilizujące, wytracające pęd społeczny.
A sprawa oczywista to nie tyle fakt, że te tropy czy źródła są fałszywe, ile to, że fałszywa jest wyłaniająca się z nich wizja świata. Pomijam więc już to, że nie wiadomo, co w jakich intencjach powstawało w archiwach tajnej policji, ile tam plotki, ile złośliwości i ile kłamstwa. Pomijam to, że nawet jako źródło historyczne jest to dość wątpliwe. Ale chodzi mi o to, że odtwarzanie przeszłości na podstawie akt tajnej policji buduje świat nieprawdziwy, bez uczuć, emocji, pracy tysięcy ludzi, bez normalnego życia i duchowej niezależności społeczeństwa. To wizja okrojona nawet nie do wizji tajnej policji, ale do tego, co tajna policja chciała z tego zapisać.
Nie mówiąc już o tym, że jest to działanie zupełnie odciągające myślenie ludzkie od tego, co mamy zrobić, aby nigdy już tak nie było, jak w tych aktach. Żeby Polska była silna i wolna. Wolna nie tylko politycznie. Również duchowo.
Na szczęście większość młodzieży w ogóle nie wie, o co w tym wszystkim chodzi, nie przeżywała tego i — moim zdaniem — nie chce przeżywać.
— Więc optymizm, co do przyszłości Polski.
Ależ oczywiście. Optymizm olbrzymi.
Jest koniec listopada 2006 roku. Jeden z nas spotyka się z panem Ryszardem. W zapadającej szybko szarówce długo spacerujemy po uliczkach Starego Miasta. Za chwilę będzie miał tu jeszcze jedno spotkanie — choć przecież nie ma czasu i siły. Wyraźnie utyka, wyraźnie boli go noga.
— Wie pan, boli mnie ta noga, ale w sumie jeszcze gorzej się z nią czuję, jak siedzę — więc nawet wolę trochę sobie pochodzić — mówi strapiony i jak zwykle zaczyna się martwić, czy mu starczy czasu. Teraz pisze książkę o Bronisławie Malinowskim, a ma taki jeszcze pomysł, by opisać centra świata — takim centrum jest na przykład basen Pacyfiku. To zresztą jakoś składa się z jego projektem, który od kilku lat kontynuuje — powtórna podróż drogami świata, którymi szedł przed pięćdziesięciu laty. Jak to dzisiaj wygląda? Czy główne nurty przemian wszędzie wyglądają tak samo? No i jest jeszcze kilka innych pomysłów...
Ale jest coraz częściej zmęczony Polską.
— Ja prawie nigdy nie zajmowałem się sytuacją wewnętrzną Polski, a już na pewno sytuacją polityczną. Wyjście w świat dawało mi komfort spoglądania na Polskę z dalekiej perspektywy i zawsze w niej mogłem widzieć i dobre, i złe strony, które nie były niczym innym niż odbiciem trendów światowych. A mogłem też zachowywać dystans do swarów, kłótni. Nie orientowałem się i nie chciałem się orientować w tym, kto kogo nie lubi i dlaczego. Ja ludzi lubię i jestem ciekaw każdej opinii, a tu, na miejscu, co chwilę każe mi się opowiadać po czyjejś stronie. Tymczasem my jesteśmy w gruncie rzeczy prowincjonalni i wtórni, a to wszystko już gdzieś widziałem i słyszałem.
Ale jedyne, co mnie tak naprawdę męczy, to stan mediów w Polsce. Przechodzimy chorobę, którą Zachód przechodził bardzo dawno — zachłyśnięcia się sukcesem ekonomicznym budowanym na najprostszych emocjach, na najprostszych chwytach. Szybko, płytko, bez litości, bez namysłu. Podchodzi do mnie niedawno po spotkaniu młoda dziennikarka radiowa. „Czy mógłby pan coś powiedzieć dla słuchaczy naszego radia?”. „Ale co?” — pytam zaskoczony. A ona mi mówi: „Półtorej, dwie minuty”. „Coś” to dziś w mediach jest już tylko czas i płynący z niego wynik finansowy! Oczywiście odmówiłem. I właściwie cały czas odmawiam, bo widzę, że to nie jest dziennikarstwo, które bym chciał spotykać.
Do tego pojawiła się jakaś ogromna grupa młodych dziennikarzy (bardzo często są to młode, atrakcyjne dziewczyny), którzy myślą, że tupetem, arogancją, bezwzględnością pytań, kompletną ahistorycznością poglądów, brakiem refleksji i wiadomościami ściąganymi z internetu zapewnią sobie karierę i nieśmiertelność.
To właściwie jest zupełnie inny zawód — to jest produkcja medialna. To okropne.
— Może sytuacja w Polsce to w jakimś sensie wina mediów?
— Może tak być. W ogóle zaniknął w nich duch dialogu, rozmowy, nie mówiąc już o edukacji, kulturze, promowaniu dystansu. Media publiczne zapomniały o tym, że mają obowiązek nawet nie tyle reagowania na wszystko, ile komentowania i opisywania zjawisk bardziej trwałych. Od dawna już idą nie pod prąd kultury masowej, ale z jej prądem, i to tym najgorszym.
Mnie się wiele rzeczy teraz w Polsce nie podoba, ale nie chcę przesądzać, kto w Polsce w jakim sporze ma rację. Tyle tej agresji wokół. Boję się, że niektórzy, prowadząc swe prywatne wojny, wykopią w społeczeństwie podziały, które będą bardzo długo nie do zasypania.
Ale to prawda — niewątpliwie sporą, negatywną rolę w podsycaniu złych emocji odgrywają media.
— Ale czy to Polsce zaszkodzi? Może będzie tak, jak jest gdzie indziej?
— Może nie zaszkodzi, ale to bardzo męczy. Powiem panu w sekrecie, że cały czas jeżdżę po świecie i męczę się tymi wyjazdami, bo zdrowie, wie pan, ta noga... I nie tylko... Ale chętnie wyjeżdżam, żeby nie dać się tej atmosferze... A co tam u panów?
Dla jednego z nas, dziennikarzy, jednym ze sposobów na życie jest robienie filmów. Niezwykłość Kapuścińskiego polega i na tym, że jeżeli dla jego rozmówcy coś jest ważne, to ważne jest i dla niego. Mało tego — znajduje czas, żeby to śledzić i poznawać. Tak jest i w tym wypadku.
— A co tam znowu panowie kręcicie? Co pan Baron robi? Ten wasz Anioł w Krakowie był doskonały, taki Tischnerowski.
On wszystko pamięta. A tu akurat mamy prośbę.
— Przygotowujemy cykl imprez Tischnerowskich, wśród nich będzie i film o nim, i spektakl Barona w szkole teatralnej oparty na tekstach Tischnera. Może by się Pan mógł na jego premierze w maju pojawić w Krakowie i wygłosić krótkie słowo o Tischnerze i o tym, co dzisiaj by nam powiedział? Może o Spotkaniu z Innym? To taki wątek ważny i dla Tischnera, i dla Pana?
— Ciężko, bo zdrowie, no i nie mam czasu... Zresztą o czymś takim już mówiłem na Uniwersytecie Jagiellońskim, gdy dostawałem doktorat honoris causa. Ale wie pan, myślę, że dzisiaj Tischner kładłby akcent trochę inaczej i jego obecność miałaby inny wymiar — tu Kapuściński się zapala jak nastolatek. — Kładłby akcent nie tyle na Spotkanie, ile na sposoby dochodzenia do Spotkania. Bo dla dialogików zło jest wynikiem niewłaściwego odnoszenia się człowieka do człowieka. Myślę, że dziś Tischner miałby szczególnie dużo do zbadania w zakresie sposobów dialogu! Jak z sobą rozmawiać. Tak, to mogłoby być ciekawe. O tym mógłbym spróbować coś powiedzieć. Niedużo, kilkanaście minut... Jeśli panowie oczywiście chcecie —mówi niepewnie.
— Co za pytanie! To zaszczyt!
— Naprawdę? Bardzo pan miły — uśmiecha się ujmująco. — Ależ koniecznie musicie się panowie, pan i pan Krzysztof, częściej u mnie zjawiać! Niestety, w styczniu, na początku roku, idę do szpitala —wie pan, ta noga... Ale może wpadnijcie choćby przed świętami! Wtedy nigdzie nie wyjeżdżam i mam trochę czasu...
Wiem, wiem... Panowie piszecie tę moją biografię dla Świata Książki. Piszcie, piszcie... Ja się zgodziłem i zgadzam, ale bardzo mi niezręcznie o tym mówić. Po prostu nie umiem mówić o sobie. Nie lubię. Takie pisanie biografii to zawsze jest jakoś stawianie pośmiertnych pomników, a ja na pomnik to bym jeszcze nie chciał. Mam tyle jeszcze do napisania.
Więc na razie może sobie porozmawiajmy o świecie i o tym, co się dzisiaj dzieje w Polsce. Samego mnie to męczy, a tu panowie bardziej jesteście na bieżąco z sytuacją, więc mi powiecie, co sądzicie o tej IV Rzeczypospolitej — uśmiecha się znacząco.
Hmm... Dziennikarzowi przed świętami może być ciężko wyjechać z domu, bo młodsza córa studiuje w Londynie i jak przyjeżdża do domu, to się trzeba nacieszyć. Mówi:
— To takie dziwne doświadczenie — naraz czuję, jak brakuje dzieci, które rozjechały się po całym świecie. Młodsza w Anglii, starsza w Stanach...
— Niech pan się nie przejmuje, to tylko globalizacja — żartuje Kapuściński. — Zaraz, zdaje się, że starsza ma na imię Basia, prawda? Idzie Barbórka — koniecznie proszę jej złożyć ode mnie życzenia imieninowe. A młodsza jak ma na imię? Ania. No, to jeszcze nie teraz. Ale też proszę ją ode mnie pozdrowić!
Boże, ten człowiek, nie tylko wszystko pamięta, ale i naprawdę kocha wszystkich.
— To jesteśmy umówieni. Spotykamy się w maju w Krakowie, a w styczniu, po moim wyjściu ze szpitala, przyjeżdżacie do mnie...
Kapuściński ściska dłoń na pożegnanie, kilka razy jeszcze odwraca się i macha ręką, wreszcie znika w mroku rynku...
Kalendarium życia i twórczości
Znamienne, że do tej pory nie pojawiło się pełne kalendarium życia Ryszarda Kapuścińskiego. Główną przyczyną są zapewne trudności w precyzyjnym odtworzeniu kluczowego dla jego biografii okresu, jakim są wyprawy reporterskie do krajów Trzeciego Świata. To z nich przecież wzięła się potem jego pozycja jako dziennikarza i intelektualisty. Tymczasem zakres terytorialny tych wypraw i burzliwy czas, w jakim podróżował, sprawiają, że — prócz jego własnych tekstów — brakuje innych źródeł i świadków. Dlatego też odtwarzając ten etap jego życia, nie powielaliśmy historii opisanych przez niego w reportażach (bo streszczanie kolejny raz świetnych tekstów nie ma sensu), ale posiłkowaliśmy się najwyżej późniejszymi wspomnieniami ich Autora.
Niewątpliwie jednak pełna i staranna biografia winna być jeszcze przedmiotem prac.
1932
4 marca. W Pińsku (obecnie Białoruś) przy ul Błotnej 4 (dziś Suworowa 43) rodzi się Ryszard Kapuściński. „Mój dom z dzieciństwa pamiętam jak przez mgłę” — przyzna potem.
Rodzice są nauczycielami: „Mama pochodziła z Bochni, ojciec z Kieleckiego. Polesie to tereny odzyskane przez Polskę po pierwszej wojnie światowej i państwo polskie chciało je zasiedlić, wprowadzić polską oświatę, ale nikt nie chciał tam jechać. Powiedzieli moim rodzicom, że jeśli chcą dostać pracę, to niech tam jadą i skończą seminarium nauczycielskie. Więc urodziłem się jako dziecko osadników” — opowie po latach Barbarze Łopieńskiej.
Wspomina też: „Młodym ludziom, którzy gdzie indziej nie mogli znaleźć zajęcia, oferowano posady na Polesiu, między innymi w szkolnictwie. Mój ojciec przyjechał tam i zapisał się do Seminarium Nauczycielskiego w Prużanach. To seminarium skończył również Piotr Jaroszewicz [w latach 70. premier PRL — WB, KB]. Przypuszczam, że pracując w Pińsku, poznał moją mamę. Żałuję, że tak mało wiem na ten temat”.
Wedle „Meyers Lexikon” (tom 9 z roku 1928): „Pińsk, miasto powiatowe w polskim województwie poleskim (1921), 23 468 mieszkańców (17 513 wyznania mojżeszowego, 3292 prawosławnego, 2549 rzymskokatolickiego), nad Piną (port rzeczny), otoczony przez bagna”. Według statystyk to miasto o największym odsetku ludności żydowskiej w II Rzeczypospolitej. Prócz nich żyli tam Białorusini, Litwini, Ukraińcy, Niemcy i Polacy (ledwie kilka procent). „W małym Pińsku było pięć cmentarzy i po tych cmentarzach można się zorientować, czym był Pińsk. Cmentarz rzymskokatolicki, prawosławny, dwa żydowskie cmentarze, bo Żydzi pińscy dzielili się na dwa ugrupowania — na Żydów pińskich i Żydów karolińskich” — zauważy RK.
Państwo Kapuścińscy mają dwoje dzieci: syna i córkę.
RK nie potrafi nic powiedzieć o atmosferze rodzinnego domu. „W mojej pamięci zachowały się z tamtych lat jakieś pojedyncze zdarzenia, fragmenty, wrażenia, kolory, blaski. I tak na przykład dopiero po latach dowiedziałem się o pożarze w Pińsku w 1935 r. Pożaru nie pamiętam, ale pozostało wrażenie blasku, jakiejś strasznej jasności. Wszystko to jest bardzo literackie, ulotne, poparte faktami, konieczną rzetelnością. Nawet nieco późniejsze zdarzenia plączą się i gmatwają”.
1938
Jest uczniem Szkoły Powszechnej nr 5 przy Kościuszki 8. Nauka prowadzona jest po polsku, jako że oświata ma być elementem programu polonizacji tych ziem. Wspomina: „Moi koledzy byli Niemcami, Ukraińcami, Litwinami, Białorusinami, Ormianami i Żydami. Odmienność obyczaju i religii była na Kresach sprawą najzwyczajniejszą w świecie”.
1939
Wiosna. Ojciec RK zostaje zmobilizowany. Matka z dziećmi spędzają wakacje u rodziny we wsi Pawłów koło Rejowca, ale na wieść o wybuchu wojny wracają do Pińska.
17 września. Do Pińska wkraczają oddziały sowieckie. Józef Kapuściński, który jako podporucznik rezerwy walczy w Armii Polesie, dostaje się do niewoli sowieckiej. Udaje mu się jednak z kilkoma kolegami uciec z transportu do obozu w Smoleńsku (oficerowie, którzy tam trafili, zostali potem zabici w Katyniu). Po zamianie ubrania na cywilne wraca na jedną noc do domu, ale musi zacząć się ukrywać.
W szkole Ryszarda zaczyna obowiązywać rosyjski. Alfabetu — ze względu na Stalina — uczą się, zaczynając od „s”. Podstawową książką są Woprosy leninizma Stalina.
Opowie potem o tym okresie: „Z gromadą chłopców wałęsam się po podwórkach, ni to zabawa, ni to szukanie czegoś do zjedzenia. Sklepy zamknięto albo obrabowano. NKWD zaczęło wywozić ludzi. Sowieccy żołnierze też nie mają co jeść, więc dają dzieciom skręty z kawałka gazety i posiekanych łodyg tytoniu”. On też zaczyna wtedy palić papierosy. Także dlatego, że pomaga to oszukać głód. Ale okres ten podsumuje tak: „Wspominam swój Pińsk jako bardzo dobre miejsce. To było miasteczko życzliwych ludzi i życzliwych ulic. Do czasu wybuchu wojny nie widziałem tam żadnego konfliktu. Miejsce bez ostentacji, bez zadęcia, miejsce skromnych, prostych ludzi. Ludzie żyli na Polesiu na skromną ludzką miarę, a Pińsk był jak arystotelesowska definicja miasta, w którym wszyscy się znają choćby z widzenia. To wyróżnia miasta kresowe, które stwarzały klimat przyjaźni. Wspomnienie Pińska do wybuchu wojny to wspomnienie przychylnego miejsca”.
1940
Luty. Jako rodzinę oficera rezerwy i nauczyciela, zaczyna ich nachodzić NKWD. Jest jasne, że są przeznaczeni do wywózki na Wschód. Tuż przed ich ostatnią falą.
Maria Kapuścińska sprzedaje wyposażenie domu (z braku pieniędzy nie mieszkają już na Błotnej: musieli dwa razy zmieniać lokum na gorsze) i z dziećmi oraz sparaliżowanym po wylewie ojcem wynajętą furą, a potem pociągiem docierają przez Lwów do Przemyśla, gdzie mieszkają dziadkowie ze strony ojca. Za łapówkę przekraczają most graniczny z Generalnym Gubernatorstwem, czyli nową granicę sowiecko-niemiecką. Docierają koleją do Krakowa, a potem ruszają w kierunku Warszawy.
W leżącej w Puszczy Kampinoskiej wsi Sieraków przypadkowo spotykają ojca, który zdołał przedostać się z terenów zajętych przez Sowietów przez zieloną granicę. Tam też się osiedlają.
1941—1944
Ojciec uczy w miejscowej szkole, ale że nie dostaje pensji, więc rodzina żyje na granicy głodu. Jako członek AK znów jest zagrożony aresztowaniem — przez jakiś czas dekują się w Warszawie. RK: „Kiedy miałem dziewięć lat, zobaczyłem tramwaj i miasto”. Potem wracają na wieś.
Na własne oczy ogląda skutki wojny. Najpierw — wraz z innymi dziećmi — jest świadkiem przejazdu kolumn samochodów ze skazańcami, rozstrzeliwanymi następnie w pobliskich Palmirach. Potem jako ministrant bierze udział w zbiorowych pochówkach rannych, których nie udaje się uratować w polowym szpitalu założonym w Puszczy na potrzeby zbliżającego się frontu.
1945
Koniec wojny. RK stwierdzi potem: „Wojna nie skończyła się dla mnie ani w 1945, ani wkrótce potem”. I zauważy: „Lata wojny były dla mnie okresem dzieciństwa, a potem początków dojrzewania, pierwszego rozumienia, narodzin świadomości. Stąd zdawało mi się, że nie pokój, a wojna jest stanem naturalnym, a nawet jedynym, jedyną formą egzystencji. Ja nie pamiętałem, czym był pokój, byłem na to zbyt mały: kiedy skończyła się wojna, znałem tylko piekło”.
Józef Kapuściński znajduje pracę w Społecznym Przedsiębiorstwie Budowlanym w Warszawie. „Gnieździliśmy się (rodzina czteroosobowa) w maleńkiej kuchni, w ruinach, na terenie magazynów cementu i cegły przy ulicy Srebrnej, w pobliżu bocznicy kolejowej zwanej Syberią” — wspomina RK w notce przechowywanej w domowym archiwum. Wreszcie dostają przydział na tzw. domek fiński na Polach Mokotowskich w Warszawie (adres: kolonia III, domek 6). Osiedle takich małych (bez łazienki) drewnianych jednorodzinnych domów wybudowano na dopiero co rozminowanym terenie, ale i tak wciąż zdarzały się wypadki.
RK rozpoczyna naukę w warszawskim gimnazjum im. Stanisława Staszica: „Uczyłem się mniej niż średnio. Raczej wolałem biegać po lesie czy kopać piłkę niż czytać. Naprawdę fascynował mnie sport. Piłka nożna”. Zostaje bramkarzem w reprezentacji szkoły, potem trenuje w juniorach Legii pod okiem Kazimierza Górskiego. Jest również wicemistrzem juniorów Warszawy w boksie (waga kogucia w Polonii).
1948
Wstępuje do Związku Młodzieży Polskiej, młodzieżowej organizacji komunistycznej. „Cóż, byłem w młodości działaczem” — przyzna potem. W wywiadzie dla brytyjskiego magazynu studenckiego „Granta” udzielonym w 2006 roku (tłum. za „Forum”) wytłumaczy: „Komunizm uchodził za coś dobrego. Wszyscy myśleliśmy, że robimy coś w dobrej sprawie, byliśmy oddani i pełni nadziei. Byliśmy młodzi. Nie mieliśmy dostępu do informacji. Ani tradycji, ani książek, byliśmy naprawdę bardzo biedni, niedoświadczeni, niedouczeni. A te trochę wykształcenia zdobyliśmy na stalinowskich podręcznikach”.
1949
14 sierpnia. W tygodniku „Dziś i jutro” ukazują się dwa wiersze RK: Pisanie szybkością i Uzdrowienie.
Pisanie szybkością: „Gwizd lokomotywy zranił ciszę. / Sączy się z niej pasmo dymu wąskie. / Wsiadam radośnie w prędkość. Słyszę / Jak hasło kół przelatuje nad mostem. // Iskry zakwitają na liściach drzew, / Płoną fontanną błysku, który więdnie szybko, / Dotyka stalowych kół monotonny śpiew / Stoczył się po nasypie i w strumieniu zniknął. (...) Gwiazdy skryły się w muszlach ciemni / A księżyc zagnieździł się w mroku. / Zabity światłem stacji pociąg już nie pędzi / Zaplątał się w szynach i w mozaice zwrotnic”.
W tym samym 32 numerze pisma na czołówce ukazuje się artykuł Tadeusza Mazowieckiego Prawo do twórczej pracy. „Dziś i jutro” określa się jako „katolicki tygodnik społeczny” i związane jest ze Stowarzyszeniem PAX Bolesława Piaseckiego — ruchem głoszącym konieczność pogodzenia katolicyzmu z komunizmem.
1950
Luty—marzec. Tygodnik „Odrodzenie” drukuje kolejne utwory Kapuścińskiego. Sam RK po latach oceni je jako rodzaj „produkcyjnej majakowszczyzny”. Rzeczywiście: w wierszu W sprawie zobowiązań odwołuje się nawet bezpośrednio do rosyjskiego poety jako wzoru. Ale równocześnie podczas szkolnej dyskusji o poezji zostaje zganiony za to, że „nie akcentuje silnie swej przynależności politycznej”, używa symboli pochodzących „z innej epoki”, przez co „zaciera prostotę wiersza, stwarza pozory nieszczerości, unika nazywania rzeczy po imieniu”.
W tym okresie zaczyna też myśleć o dziennikarstwie. „Pamiętam lekcję polskiego w moim liceum. Nad Warszawą właśnie przeszła burza. Nauczyciel poprosił, żebyśmy o niej napisali. To zadanie rozbudziło we mnie tkwiącą gdzieś w ukryciu ciekawość świata, potrzebę zrozumienia jego mechanizmów. Zacząłem się zastanawiać, skąd ta burza, jak to w ogóle się dzieje, że nagle wybucha, jak przebiegała, jakie były jej konsekwencje dla miasta i jego mieszkańców. Niby proste zadanie, ale to często właśnie tak się zaczyna — wszyscy mamy w sobie ciekawość świata. Czasami mniejszą, czasami większą, zwykle nieuświadomioną — ona przejawia się w naszych rozmowach, naszych kontaktach z innymi ludźmi. Ale dziennikarz to ktoś, kto tę ciekawość postanowił w sobie rozwijać, kto świadomie uczynił z niej swoje narzędzie” — mówił po latach podczas spotkania w ramach mającego służyć zaktywizowaniu młodzieży programu „Uczniowie z klasą”.
Z jednym z kolegów zaczyna jeździć na Ziemie Odzyskane i na Wybrzeże. Podczas jednej z tych wypraw zapada na paratyfus.
1 maja. Powstaje „Sztandar Młodych”, dziennik ZMP. Redakcja zwraca uwagę na młodego poetę, ale ten na propozycję pracy odpowiada, że musi najpierw zdać maturę.
5 maja. RK zdaje w Staszicu maturę: „Na maturę szedłem ze ściągą pod unrrowską — tak się wtedy nosiło — bluzą. Środowisko Ochoty, które znałem najlepiej, też nie sprzyjało intelektualnym marzeniom i spekulacjom. Byłem niedoczytany”.
6 maja. Zostaje w „Sztandarze” gońcem, ale szef działu kultury, Wiktor Woroszylski, zleca mu m.in. zbieranie wypowiedzi znanych pisarzy: poznaje więc Marię Dąbrowską, Zofię Nałkowską, Leopolda Staffa i Juliana Tuwima.
Lato. Zaczyna drukować samodzielne teksty. W relacji z Państwowej Fabryki Sztucznego Jedwabiu w Chodakowie opisuje radość wychodzących z zakładu robotników z rozpoczęcia drugiego roku planu sześcioletniego. W notce poświęconej wrocławskiemu Teatrowi Młodego Widza we Wrocławiu krytykuje scenę za nie dość krzepiący socjalistyczną młodzież repertuar. Odpowiedzialnością obarcza także wydział propagandy i agitacji ZMP.
Październik. Rozpoczyna studia na Wydziale Polonistyki Uniwersytetu Warszawskiego. Wtedy poznaje Alicję Mielczarek. „Koleżanki zazdrościły mi, że poderwałam najprzystojniejszego chłopaka” — mówi dziś pani Ala Kapuścińska.
5 listopada. Tygodnik „Nowa Kultura” drukuje fragmenty Poematu o Nowej Hucie. Dedykowany tamtejszym ZMP-owcom jest wierszem w gruncie rzeczy socrealistycznym. A redagowana wówczas przez Adama Ważyka „Twórczość” ogłasza charakterystyczny dla tamtych czasów zbiór czterech wierszy RK zatytułowany Droga prowadzi naprzód! Poświęcone są z kolei ZMP-owskim brygadom traktorowym, opisują trud socjalistycznego robotnika i rolnika, radość kolektywnej pracy w spółdzielniach, wspólnych żniw itd.
1951
Redakcja „Sztandaru” coraz częściej wysyła Kapuścińskiego na reportaże w różne miejsca kraju. Wreszcie dostaje delegację na Festiwal Młodzieży Świata w Berlinie. Już stamtąd prosi szefów, by pozwolili mu zostać nieco dłużej i towarzyszyć w tournée po wschodnich Niemczech zespołowi pieśni i tańca Liceum z Płocka. To pierwszy dziennikarski wyjazd zagraniczny Ryszarda Kapuścińskiego.
Październik. Po wakacjach RK rzuca polonistykę i bez egzaminu dostaje się na historię. Wspomina, że na 150 studentów zdających egzamin z historii nowożytnej był jeden podręcznik, i to rosyjski.
1952
Na II roku zaczyna pracować jako asystent: prowadzi zajęcia na III roku filozofii.
6 października. RK bierze ślub z Alicją.
1953
Rodzi się córka: Zofia Kapuścińska.
RK wstępuje do PZPR.
1954
W redakcji „Sztandaru”, z którym RK wciąż współpracuje, zachodzi pozytywna zmiana: na stanowisku redaktora naczelnego Helenę Jaworską zastępuje Irena Tarłowska.
1955
RK broni pracy magisterskiej „Rola inteligencji w Królestwie Polskim na przełomie XIX i XX wieku”. Promotorem jest prof. Henryk Jabłoński, późniejszy wieloletni przewodniczący Rady Państwa PRL.
Marzec. RK wraca do redakcji „Sztandaru”. W tekście Niespełnione zadania domaga się reformy ZMP. Postulat ponawia w listopadzie w artykule W połowie drogi.
Czerwiec. Do Polski przyjeżdża Jawaharlal Nehru — przywódca socjalistycznego skrzydła indyjskiego Kongresu Narodowego w okresie walki o niepodległość przeciwko dominacji brytyjskiej, a od 1947 premier Indii. W „Sztandarze” wizytę relacjonuje RK. Podkreśla wagę „internacjonalizmu” i „walki o pokój”.
21 sierpnia. Na czołówce „Nowej Kultury” ukazuje się Poemat dla dorosłych Adama Ważyka. Publikacja ta zostanie potem uznana za symboliczny początek „odwilży”. Ważyk pisze m.in.:
„Ze wsi, z miasteczek wagonami jadą / zbudować hutę, wyczarować miasto, / wykopać z ziemi nowe Eldorado, / armią pionierską, zbieraną hałastrą / tłoczą się w szopach, barakach, hotelach / człapią i gwiżdżą w błotnistych ulicach: / wielka migracja, skundlona ambicja, / na szyi sznurek — krzyżyk z Częstochowy / trzy piętra wyzwisk, jasieczek puchowy, / maciora wódki i ambit na dziewki, / dusza nieufna, spod miedzy wyrwana, / wpół rozbudzona i wpół obłąkana, / milcząca w słowach, śpiewająca śpiewki, / wypchnięta nagle z mroków średniowiecza / masa wędrowna, Polska nieczłowiecza / wyjąca z nudy w grudniowe wieczory... / (...)
Wielka migracja przemysł budująca, / nie znana Polsce, ale znana dziejom, / karmiona pustką wielkich słów, żyjąca / dziko, z dnia na dzień i wbrew kaznodziejom — / w węglowym czadzie, w powolnej męczarni, / z niej się wytapia robotnicza klasa. / Dużo odpadków. A na razie kasza”.
Władze reagują oskarżeniami, a gazety mają dać odpór oszczerstwom. „Sztandar Młodych” wysyła do kombinatu RK, bo kilka lat wcześniej, jako 18-latek, towarzyszył Wiktorowi Woroszylskiemu na spotkaniu autorskim z budowniczymi Nowej Huty i sławił tę „wiodącą” inwestycję przemysłową i społeczną socjalizmu.
„I Rysiek pojechał. Po kilkunastu dniach złożył w redakcji reportaż. Irena Tarłowska, nasza naczelna, przeczytała i złapała się za głowę. Skończyło się na kilku drobnych skreśleniach. Był jednak problem z cenzurą. Los sprawił, że tekst trafił do cenzora, który był kolegą Ryśka ze studiów. Rysiek poszedł do niego osobiście: — Słuchaj, jeśli tego nie puścisz, to do końca życia ręki ci nie podam!” —wspomina Wojciech Adamiecki, wtedy dziennikarz pisma.
1 października. W „Sztandarze” ukazuje się tekst To też jest prawda o Nowej Hucie. Kapuściński nie waży słów: „To będzie pouczająca lekcja. Krzywd, draństwa, bezduszności i zakłamania. Ludzi pozostawionych samym sobie, ran przez nikogo nie leczonych” — zapowiada już na wstępie. Okazuje się, że w Nowej Hucie jest jeszcze gorzej, niż wynikałoby z tekstu Ważyka. Adamiecki mówi: „Rysiek pisał o nieludzkim traktowaniu robotników, o nowohuckiej pustyni kulturalnej, o straszliwym marnotrawstwie, o niszczeniu ludzi za krytykę. »Jacyś dygnitarze przyjeżdżają, wyjeżdżają i nic się nie zmienia... Tam trzeba rozkopać to, co skrzętnie zakopano przed ludzkim wzrokiem, odpowiedzieć na wiele, wiele gorzkich pytań«. Pamiętam, że byłem dumny, iż moja gazeta wydrukowała ten tekst”. Kapuściński wspominał później: „Po wydrukowaniu reportażu zrobił się skandal. Zapowiadano nawet, że do redakcji przyjdzie Berman [szara eminencja PZPR, odpowiedzialny za sprawy bezpieczeństwa wewnętrznego — WB, KB] i wszystkich powyrzuca. Do tego nie doszło, ale atmosfera nie była dla mnie dobra. Poradzono mi: Najlepiej będzie, jak się schowasz na trochę... Pojechałem do Nowej Huty. A tam na mój widok — entuzjazm. Reportaż wycięty z gazety wieszali na płotach jak gazetkę ścienną. Schowali mnie w jakimś hotelu robotniczym”. Tymczasem naczelna „Sztandaru” zostaje odwołana, a cenzor traci pracę. Jednak należący do reformatorskiej frakcji partii członek KC Jerzy Morawski inicjuje powstanie komisji do zbadania sytuacji w Nowej Hucie. „Wkrótce zjechała do Nowej Huty specjalna komisja partyjna. Żeby zbadać sytuację. Chcieli rozmawiać również ze mną. Wtedy robotnicy powiedzieli, że zgodzą się na to, ale muszą być gwarancje bezpieczeństwa dla mnie. O ile pamiętam, jakieś głowy wtedy w Hucie poleciały. Myślę, że wtedy zaczynał się Październik”. Za ten tekst RK dostanie potem — na fali „odwilży” — Złoty Krzyż Zasługi, a naczelna — wróci na stanowisko.
1956
24—25 lutego. Na zamkniętym posiedzeniu XX Zjazdu KPZR Nikita Chruszczow, przywódca ZSRR i następca Stalina, wygłasza referat „O kulcie jednostki i jego następstwach”. Oskarża w nim Stalina o zbrodnie i wprowadzenie tzw. kultu jednostki.
Kwiecień. Kapuściński w reportażu z zakładów włókienniczych w Krosnowicach pisze: „Chodzę od domu do domu, z mieszkania do mieszkania, wywlekam słowo po słowie. Istne pokłady nieufności, niewiary... W Krosnowicach otwiera się prywatne listy, grozi się za byle co prokuratorem... na zakładzie nie ma do kogo zwrócić się z prośbą o rozpatrzenie jakiejkolwiek sprawy, jeżeli komuś dzieje się krzywda, krytykę nazywa się rozrabianiem. Przy czym pojęcie rozrabiacza znaczy tyle samo co wróg... Trzeba uczynić w Krosnowicach pierwszy krok: przepędzić Radę Bogów i zaprowadzić rządy ludzi na ziemi”.
„Sztandar” drukuje też inne podobne artykuły: demaskuje lokalne kliki partyjne i korupcję w rozmaitych instancjach władzy, opisuje frustrację poniżanych robotników itd.
Staje się w efekcie drugim, po tygodniku „Po prostu”, pismem obozu reform.
1 maja. W „Szandarze” ukazuje się kolumna tekstów pod tytułem „Wiosna 1956”. Dziennik diagnozuje, że zwłaszcza wśród studentów „wyzwalają się ukryte dotychczas zasoby pomysłowości, energii, inicjatywy”.
29 czerwca. Władze wymuszają na „Sztandarze” — podobnie jak i na innych tytułach — druk oficjalnego komunikatu na temat krwawego rozprawienia się dzień wcześniej z buntem robotników w Poznaniu: „Agenturze wroga udało się sprowokować zamieszki uliczne...”. Dopiero po kilku dniach „Sztandar” może ogłosić relację własnej ekipy reporterskiej. Z piętnastu stron artykułu Co mówią w Poznaniu? cenzura przepuszcza jednak tylko trzy. Udaje się przemycić informację o strzelaniu z dział i o śmierci chłopca, a także komentarz: „Na ulicach Poznania polała się krew. To najtragiczniejsze wydarzenie naszego dwunastolecia. Nie wystarczy nam ubolewać czy oburzać się. Trzeba wyciągnąć wnioski”.
Lato. RK ogłasza reportaż gospodarczy Kłopoty jednego zakładu oraz tekst Musisz to wiedzieć — o problemach młodzieży.
Irena Tarłowska decyduje wysłać Kapuścińskiego do Indii. „Dostałem właśnie Krzyż Zasługi i zapytałem, czy mogę pojechać za granicę. Chciałem wyrwać się z Warszawy, zobaczyć świat, coś innego, egzotycznego. Na przykład Czechosłowację — to był wtedy wielki, daleki świat. A zamiast tego wysłali mnie do Indii. Dla mojego pokolenia świat na zewnątrz nie istniał. Indie to nie był dla nas kraj, Afryka to nie kontynent, lecz baśniowe krainy. Chciałem tylko mieć możliwość zobaczenia, jaki świat jest naprawdę” — opowiadał RK w rozmowie dla „Granta”. Nam zdradził z kolei, że kiedy poprosił redaktora Stanisława Brodzkiego, uchodzącego za doświadczonego dziennikarza, by powiedział mu coś o Indiach, ten odparł jedynie: „Uuu, Indie, ho, ho, ogromny kraj...”.
Wrzesień. RK, przez Rzym, leci do New Delhi. „Indie doznały wówczas straszliwej powodzi. Widziałem miliony ludzi pozbawionych domów, głodnych, nieszczęśliwych, walczących o przeżycie. Widziałem świat, o którym w Europie nie miano pojęcia” — wytłumaczy po latach znaczenie tej wyprawy dla swojej dalszej drogi zawodowej.
Dociera też do Afganistanu i Pakistanu.
Podczas podróży, korzystając ze słownika i kupionego na bazarze Komu bije dzwon Hemingwaya, zaczyna się uczyć angielskiego. Do Polski wrócić ma na przełomie października i listopada statkiem M/s „Batory”, ale rejs z Bombaju opóźnia się kilka dni wskutek blokady Kanału Sueskiego.
9 października. „Sztandar” jako jedyna gazeta obok „Po prostu” informuje o liście otwartym studentów UW: „Młode pokolenie powinno się zjednoczyć w celu wspólnej walki o pełną realizację demokracji gospodarczej i politycznej w całym kraju”.
19 października. Trwa przełomowe VIII Plenum KC PZPR. Z Moskwy do Warszawy przylatują członkowie Biura Politycznego sowieckiej partii komunistycznej z I sekretarzem Chruszczowem. Stacjonujące w Polsce oddziały sowieckie kierują się w stronę Warszawy. W redakcji „Sztandaru” redagowane są ulotki z wezwaniem do poparcia „postępowych sił w partii”. Kończyły się apelem: „Wszyscy pod Komitet Centralny!”. Nie zostają rozrzucone, bo przeważa opinia, że wyprowadzenie ludzi na ulicę było pretekstem dla stalinowców, lepiej więc organizować zgromadzenia w zakładach pracy.
„Październik’56 — to czas przebudzenia się społeczeństwa. Protestu i nadziei. Dominuje jednak pragmatyzm: w takich warunkach systemowych i geopolitycznych, jakie mamy, można walczyć jedynie o to, co możliwe. Jednym chodziło o uczłowieczenie socjalizmu, innym o wydarcie odrobiny wolności” — wspomina Adamiecki.
Listopad/grudzień. Na pierwszych stronach „Sztandaru” i „Po prostu” ukazuje się tekst Sprawy Polaków podpisany przez obie redakcje. Przypominają one o prawie każdego narodu do suwerenności, a w stosunkach polsko-radzieckich — o zasadzie nieingerencji w sprawy wewnętrzne oraz całkowitej suwerenności politycznej i gospodarczej. Wyliczają pierwsze sukcesy: zasadnicze zmiany personalne w PZPR, tworzenie się rad robotniczych, powrót z więzienia kardynała Stefana Wyszyńskiego. Ale też ostrzegają: „Gdy brak rozwagi, najszlachetniejsze uczucie może spowodować niezamierzoną katastrofę. Taka katastrofa może grozić Polsce, jeśli zabraknie nam poważnego politycznego myślenia”. I wzywają, by studenckie grupy rewolucyjne zaczęły silniej współdziałać z robotniczymi organizacjami fabrycznymi. Podkreślają, że gra idzie o ostateczne pokonanie stalinizmu.
Związek Młodzieży Polskiej zostaje rozwiązany. Zespół „Sztandaru” wykorzystuje okazję: z winiety pisma znika podtytuł „Organ Zarządu Głównego ZMP”. Redakcja deklaruje: „Zespół nasz pragnie, aby »Sztandar Młodych«, jedyne pismo codzienne młodzieży, stał się platformą porozumienia dla całej młodzieży, trybuną swobodnej wymiany różnych poglądów, twórczego poszukiwania najlepszych rozwiązań aktualnych i przyszłych problemów życia kraju i młodzieży... Odrzucamy z naszej działalności wszystko, co uznajemy za spuściznę minionego okresu — fałsz i ukrywanie prawdy w imię rzekomych wyższych racji, wąskoorganizacyjne sekciarstwo, drętwą mowę... »Sztandar Młodych« nie chce być kazalnicą, z której do młodzieży przemawiać będą misjonarze od spraw młodzieży”. RK z woli zespołu „Sztandaru” wchodzi w skład kolegium redakcyjnego, które ma funkcjonować obok kierownictwa pisma. „Kolegium z wyboru! W ówczesnej prasie był to fakt bez precedensu” —ocenia Adamiecki.
Dziennik rozpoczyna druk czteroodcinkowej serii reportaży „Droga przez Afganistan”, będących pierwszym efektem wyjazdu RK.
1957
Styczeń—marzec. Po cyklu afgańskim RK ogłasza sześć tekstów poświęconych Indiom oraz fotoreportaże Święte krowy też można fotografować i Polak za granicą.
Sierpień. RK rusza w kolejną podróż — tym razem na Daleki Wschód: do Japonii, Hongkongu i Chin.
Październik. Partia decyduje o zamknięciu „Po prostu”. Po wakacyjnej przerwie tygodnik już się nie ukaże. „Sztandar Młodych” jest jedyną gazetą, która demonstracyjnie nie wydrukowała oficjalnego uzasadnienia likwidacji „Po prostu”.
Grudzień. Kierownictwo „Sztandaru” zostaje zwolnione. Na znak solidarności kolegium redakcji podaje się do dymisji, a część zespołu odchodzi z pisma. Niektórzy dziennikarze uzależniają swą decyzję od stanowiska Kapuścińskiego. Informują go o sytuacji pilnym i wysłanym drogą nieoficjalną listem.
RK decyduje się wrócić do kraju. Komunikuje to w ambasadzie PRL w Pekinie. Jako że jest to samodzielna decyzja, nie dostaje pieniędzy na bilet samolotowy — musi odbyć dziewięciodniową podróż koleją transsyberyjską do Moskwy i dopiero stamtąd do Warszawy. Opisze to potem w Imperium.
Po powrocie składa dymisję z funkcji członka kolegium redakcji.
1958
Styczeń—czerwiec. Ukarany rocznym zakazem publikowania, pracuje w Polskiej Agencji Prasowej.
Dariusz Fikus, zatrudniony w powstającym właśnie tygodniku „Polityka”, rekomenduje go w końcu Mieczysławowi Rakowskiemu. RK mówił potem o Fikusie: „Poznaliśmy się w »Sztandarze Młodych« jako chłopcy, po maturze, to były lata pięćdziesiąte. Darek miał wtedy funkcję »świeżej głowy«. Jego zadaniem było wyłapywanie błędów drukarskich, które, jak wiadomo, są nieuchronne, a wówczas spotykały się z ogromnymi represjami, łącznie z więzieniem dla redaktorów. Teoretycznie powinien spać cały dzień, by o trzeciej w nocy wstać z pełnią sił, samochód go przywoził do drukarni, gdzie czekały na niego zadrukowane płachty. Darek miał to wszystko czytać i patrzeć, czy nie ma jakichś horrendalnych byków, za które byśmy potem wszyscy cierpieli. I tak się poznaliśmy, w nocy w drukarni, gdzie ja miałem dyżur, a jego przywieziono jako »świeżą głowę«. I potem mnie do »Polityki« ściągnął. On był sekretarzem redakcji, ja reporterem. To był taki typowy edytor, jeden z zespołu kierującego redakcją. Zawsze był taki łagodny, nie pamiętam, żeby krzyczał czy się awanturował. Był życzliwy, pomocny. To była taka przyjemna postać”.
1958
RK jako wysłannik „Polityki” wyrusza w swą pierwszą podróż do Afryki. Odwiedza Ghanę, Dahomej i Niger.
1959
W „Polityce” ukazują się reportaże RK z Polski: Partery (nr 21), Sztywny (nr 31) i Wielki rzut (nr 48). Wejdą potem do tomu Busz po polsku (1962).
1960
W „Polityce” pojawia się cykl „Ghana z bliska”. Składa się z reportaży: Bojkot na ołtarzu (nr 9), Gwardia jako taka (nr 10), Busz po polsku, Dzień ministra (nr 12—13), Bezdomny z Harlemu (nr 14), Szepty w samo południe (nr 15—16), Czarna gwiazda (nr 17), Stracony dla forda (nr 18). Złożą się na książkę Czarne gwiazdy (1963).
Równocześnie ukazują się kolejne reportaże krajowe: Ocalony na tratwie (nr 25), Danka (nr 34), Bez adresu (nr 46).
Lipiec 1960. RK dowiaduje się, że w Kongo, które niedawno uzyskało niepodległość, wybuchła wojna domowa: po buncie armii nastąpiła interwencja belgijskich spadochroniarzy. Formalnie państwo jest niedostępne dla dziennikarzy z bloku wschodniego. Mimo to RK prosi Rakowskiego o zgodę na wyjazd — tzw. komisja wyjazdowa „Polityki” przyznaje mu jednak dewizy na podróż do Nigerii. RK dowiaduje się, że jeden z czeskich dziennikarzy chce się dostać z Kairu do Konga przez dżunglę z Sudanu. Potajemnie leci więc do Kairu i razem przedzierają się do Stanleyville. Kulisy tej brawurowej i niebezpiecznej eskapady (tylko dzięki akcji żołnierzy Narodów Zjednoczonych wyrwali się z rąk spadochroniarzy) RK zdradzi dopiero osiemnaście lat później w Wojnie futbolowej.
Pierwsze dni w kraju wyglądają następująco: „Wróciłem do Warszawy. Miałem przygotować notatkę o tym, co widziałem w Kongu. Opisałem walkę, rozpad, klęskę. Wtedy wezwał mnie pewien towarzysz z Ministerstwa Spraw Zagranicznych. — Co wyście wypisali! —oburzył się. — Rewolucję nazywacie anarchią! (...) To szkodliwe teorie! (...) Nie możecie jeździć za granicę jako dziennikarz, bo nie rozumiecie procesów marksistowsko-leninowskich zachodzących w tamtym świecie. — Ok — zgodziłem się — tu też mam o czym pisać”.
1961
W kolejnych numerach „Polityki” ukazuje się cykl reportaży RK: Kongo z bliska (nr 12), Granica (nr 13), Zielone piekło (nr 15), Tata z mamą (nr 16), Maj (nr 17), Wodzowie (nr 18), Jeden z czwórki. Bar wzięty (nr 19—20), Prezesi (nr 22), Ofensywa (nr 23), Ofensywa, ciąg dalszy (nr 24), Po roku (nr 25). One także wejdą potem do tomu Czarne gwiazdy.
Pisze też teksty z kraju: Daleko. Cisówka (nr 29), Nikt nie odejdzie (nr 32), Wymarsz piątej kolumny (nr 39), Reklama pasty do zębów (nr 41), Wydma (50). Małgorzata Szejnert powie potem: „Otworzyłam »Politykę« na ulicy, a tam reportaż Wydma na czołówce. Reportaż, nie publicystyka tak jak zwykle. To mnie zdziwiło. Przeczytałam do końca, a potem jeszcze parę razy. I wiesz, nauczyłam się go na pamięć. Do dziś pamiętam pierwsze zdanie: »Wydmę odkrył Trofim«. Dla mnie to był wstrząs. Spontaniczne, żywe, obrazowe, ważne mimo pozornej lekkości, źródlane, kryształowe. Dotąd wszystko było wyznaczone: jaki stosunek mieć do kogo, co słuszne, co niesłuszne. Wszystko trzeba było odważać i obwąchiwać. A Kapuściński nic nie wąchał, tylko od razu utożsamił się z jakimś Trofimem — pegeerowskim biedakiem w brudnych szmatach. Otworzył mi oczy, że można pisać, jak się chce”.
Listopad. Miesięcznik teatralny „Dialog” ogłasza debiutancki dramat Bohdana Drozdowskiego Kondukt, oparty na motywie łudząco podobnym do historii opisanej przez RK w reportażu Sztywny („Polityka” 31/1959). Wybucha wielka awantura: „Polityka” oskarża Drozdowskiego o plagiat, ten odpiera zarzut tezą, że reportaż jest informacyjną formą dziennikarską, z której pisarz może czerpać inspiracje. Po stronie Kapuścińskiego staje Antoni Słonimski, Drozdowskiego bronią m.in. Julian Przyboś („Jest to ni reportaż, ni szkic opowiadania — ale jakkolwiek rodzaj pracy Kapuścińskiego określilibyśmy — rzecz nieudana. Bez wartości publicystycznej, bo informacja jak na reportaż niejasna; bez wartości artystycznej jako opowiadanie, bo autor nie nakreślił ani jednej sylwetki ludzkiej”) i Jerzy Putrament (zarzuca Kapuścińskiemu awanturnictwo). Drozdowski proponuje Kapuścińskiemu współautorstwo sztuki, ten jednak odmawia.
1962
Luty. Jarosław Iwaszkiewicz publikuje dotyczące sporu Kapuściński—Drozdowski oświadczenie Zarządu Głównego Związku Literatów Polskich. Wedle ZLP „temat nie może być przedmiotem wyłączności autora”, ale konflikt jest pozorny, bo chodzi o „dwa odrębne, samodzielne utwory różnego rodzaju literackiego”, a „zapożyczenie dotyczy tylko treści zdarzeń, których przejęcie może tworzyć podnietę twórczą, nie szkodzącą cudzym prawom”. Skutkiem dyskusji jest jednak nagłośnienie nowego gatunku: reportażu literackiego.
W tym samym czasie Kapuściński dostaje ofertę zostania pierwszym stałym polskim korespondentem w Afryce. Miałby zorganizować tam i objąć na kilka lat placówkę PAP. Zwalnia się z „Polityki” i z ramienia PAP wyjeżdża do Dar es-Salaam. W rozmowie z „Grantą” tłumaczył: „Wybrałem pracę dla agencji prasowej z pewnych szczególnych przyczyn — bo pod każdym innym względem praca dziennikarzy agencyjnych to czyste niewolnictwo. Żaden dziennikarz z prasy czy telewizji nie wie, jaka to męka pisać dla agencji. Któregoś dnia napiszę o tych anonimowych kronikarzach, ofiarach informacji, pracujących dzień i noc w najgorszych warunkach. Ale podjąłem tę pracę z własnej woli, bo wiedziałem, że w ten sposób więcej zobaczę, spotkam więcej ludzi. Najemnik, rewolucjonista czy generał nie będzie tracić czasu na wysłannika jakiejś polskiej gazety, o której nie słyszał. Ale może zgodzi się na wywiad z dziennikarzem, który obsługuje cały kraj. Wiedziałem też, że pracując dla agencji, będę mógł więcej podróżować. Polska to biedny kraj, nie stać jej na wielu korespondentów. Reuter, AP czy AFP mają wysłannika w niemal każdym państwie afrykańskim. Ja miałem być korespondentem na cały kontynent”.
Jeszcze w tym roku dociera do trzynastu państw: Tanzanii, Zanzibaru, Kenii, Ugandy, Rwandy, Burundi, Somalii, Etiopii, Sudanu, Zambii, Malawi, Południowej Rodezji (Zimbabwe).
RK ciężko choruje na gruźlicę w Tanganice.
RK jest już za granicą, gdy nakładem Czytelnika ukazuje się zbiór Busz po polsku — pierwsza książka RK (nakład: 7 tys., cena: 8 zł). Krytycy oceniają, że w swoich krajowych tekstach dotarł on — tak jak w znanym reportażu z Nowej Huty — „pod powierzchnię zdarzeń, tam, gdzie niechętnie zaglądali dziennikarze, zachłystujący się tempem socjalistycznych przemian”. Piszą: „Kapuscinski jest reportażystą o pewnych ambicjach czysto literackich. Realizuje je w ten sposób, że nie pisze o problemach jako takich, sprawach do załatwienia, budowach, fabrykach, w ogóle o rzeczywistości przedmiotowej, tylko o ludziach”. Sam RK po latach oceni: „Jest to Polska, jaka wtedy była w latach 50. Reportażem można było wówczas powiedzieć bardzo krytycznie o rzeczywistości, która nas otaczała. Reportaż mówi o jednostkowych historiach, daje jednostkowe przykłady. I tylko w takim jednostkowym wymiarze można było to tak krytykować i opisywać w czarnych barwach. I dlatego ten reportaż wówczas kwitł, był bardzo popularny, spotykał się on ze zrozumieniem czytelników, bo wiedzieli dobrze, o czym się pisze. Reporter musiał jeździć w teren, żyło się w biedzie, czasami spało się w stogach siana, gdyż nie było żadnych hoteli. Spało się w pociągach, spało się w rowach, spało się na polach. Reporterzy prowadzili wówczas bardzo szare, ubogie życie, ale to dawało zawsze wielką satysfakcję”.
1963
RK w Kampali zapada na malarię mózgową. Przez trzy tygodnie jest nieprzytomny.
Maj. Z Addis Abeby relacjonuje historyczny szczyt prezydentów niepodległych krajów Afryki.
W kraju ukazuje się tom Czarne gwiazdy (nakład 6 tys.). RK skomentuje potem: „Afryka była wtedy w procesie wyzwalania się, dekolonizacji. To był wielki temat w ówczesnej prasie, również polskiej. Ale ja wyjechałem stamtąd już z pewnym doświadczeniem, pewnym dorobkiem afrykańskich reportaży. Zacząłem pisać cykl reportaży z Ghany, o Kongu i o Lumumbie, bo byłem w obu tych krajach. Ale nie miałem czasu ich dokończyć, bo zostałem znowu wysłany w 1962 roku do Afryki. Wobec tego mój wydawca, Czytelnik, zebrał to, co było wydrukowane w prasie, i po prostu wydał to w książce. Czarne gwiazdy składają się z dwóch książek niedokończonych — z książki o Nkrumahu i z książki o Lumumbie. To byli dwaj wielcy przywódcy niepodległej Afryki. Mnie wówczas nie było już w Polsce, ale wydawnictwo z własnej inicjatywy wydało tę książkę”. Marian Turski recenzuje w „Nowych Książkach”: „Odnosi się wrażenie, że autor spędził w Afryce cały czas na rozmowach z mieszkańcami bądź na ich podsłuchiwaniu. Ponieważ to było niemożliwe — Kapuściński nie zna języków afrykańskich — tym bardziej podziwiam jego (graniczącą z intuicją) zdolność obserwacji”.
1964—1967
Nadaje relacje z Kamerunu, Nigru, Nigerii, Dahomeju (Benin), Togo, Ghany, Gwinei, Górnej Wolty (Burkina Faso), Wybrzeża Kości Słoniowej, Senegalu, Mali, Mauretanii, Algierii, Libii... Bywa, że w jednym miesiącu przejeżdża przez pięć krajów — tyle że w czterech z nich panuje stan wyjątkowy. („W jednym prezydent został właśnie usunięty, w drugim uratował się tylko dzięki przypadkowi, w trzecim — szef rządu boi się opuścić swoją rezydencję strzeżoną przez wojsko. Dwa parlamenty zostały rozwiązane. Dwa rządy zostały usunięte. Dziesiątki działaczy aresztowanych. Dziesiątki ludzi zabitych w walkach politycznych”). Na liczącej 520 kilometrów trasie podróży jest 21 razy kontrolowany i cztery razy poddawany rewizji osobistej.
„Nie tylko mogłem jeździć, dokąd chciałem — ale tego wymagała moja praca. Nieraz pytają mnie, jak to możliwe, że byłem naocznym świadkiem 27 rewolucji. Wydaje się to niemożliwe, ale dokładnie tego wymagała moja praca. Byłem odpowiedzialny za 50 krajów, musiałem dostarczyć materiał z każdego z nich co najmniej raz na miesiąc” — wyjaśnia.
Poznaje niemal wszystkich „ojców założycieli” niepodległej Afryki: w Kongo Patricka Lumumbę (pierwszego premiera republiki) i Josepha-Désiré Mobutu (od 1965 roku prezydenta kraju), w Tanzanii Juliusa Kambarage Nyerere (od 1964 roku prezydenta państwa), w Zimbabwe Roberta Mugabe i Joshuę Nkomo (przywódcę marksistowskiej Narodowej Partii Demokratycznej), w Zambii Kennetha Davida Kaundę (pierwszego prezydenta), w Ghanie Kwame Nkrumaha (premiera i prezydenta), ale też, na przykład, ugandyjskiego dyktatora Idi Amina.
1967
Marzec—czerwiec. Wyjeżdża do siedmiu azjatyckich i zakaukaskich republik Związku Radzieckiego. Kierunek wyprawy tłumaczył później jako kontynuację swoich zainteresowań Trzecim Światem, bo celem było opisanie „tej części Związku Radzieckiego, która była najmniej rozwinięta gospodarczo, najbardziej nierosyjska i najbardziej tubylcza”.
Początek lata. RK wraca do Polski. Schorowany trafia do szpitala, a po zwolnieniu ponownie pracuje w redakcji PAP. Potem wspomina, że po powrocie z Afryki nie umie się odnaleźć. Tymczasem w Polsce z wolna nadchodzi Marzec’68 i już trwają przygotowania do walki z „elementami inteligenckimi”, „kosmopolitami” i „rewizjonistami”. Reportera ratuje prezes PAP Michał Hofman, który deklaruje, że chce go uchronić przed tym, co nadchodzi. Proponuje RK wyjazd na placówkę do Ameryki Południowej i założenie drugiego oddziału PAP (jeden jest już w Meksyku). RK się godzi, choć nie zna języka.
22 lipca. Otrzymuje Nagrodę Ministra Kultury i Sztuki I stopnia w kategorii „Prasa (reportaż)”.
Listopad. Gdyby nie determinacja jego szefów, może by nie wyjechał. W ostatniej chwili, dosłownie w ciągu jednego dnia, udaje mu się zdobyć wizę chilijską i leci przez Londyn do Santiago.
Koniec listopada. RK ląduje w Santiago de Chile jako korespondent PAP w Ameryce Łacińskiej. Dopiero na miejscu zaczyna się uczyć hiszpańskiego — z pomocą Mariana Rawicza, jak sam mówi, po 18 godzin na dobę. (Dostaje zgodę szefów, by przez pierwsze trzy miesiące nie pisać, tylko się uczyć języka).
1968
Luty. RK już zna na tyle hiszpański, że w tym języku wygłasza odczyt na temat sytuacji w Polsce w chilijskim Instytucie Spraw Międzynarodowych.
Marzec. RK podaje do Warszawy poufną wiadomość o zamachu stanu szykowanym przez armię chilijską, która nie chce dopuścić do wybrania Salvadora Allende na prezydenta. Ujawnienie jej pociągnęłoby za sobą wyrzucenie RK z Chile. Dlatego prowadzi swoistą autocenzurę posyłanych informacji — oznaczenie jej wskazywało, że może ona trafić tylko do tzw. BS — „Biuletynu Specjalnego PAP”, przeznaczonego dla małej grupy najważniejszych osób w państwie. Niestety dyżurnemu PAP w Warszawie coś się pomieszało i zamiast do tajnego „BS” depeszę podał do serwisu prasowego. W ten sposób polska prasa ogłasza jako pierwsza w świecie, że w Chile szykuje się zamach stanu, co rozwściecza chilijskiego prezydenta Freya, który domaga się odebrania RK akredytacji.
W rozmowie z Jackiem Żakowskim („Viva!”) RK wspomina: „W pierwszej chwili nie miałem pojęcia, co robić. W Polsce Marzec. Tu jestem persona non grata. Jak mnie wyrzucą z Chile, to żaden kraj latynoski mnie nie akredytuje. Poszedłem do Allende, który był wtedy marszałkiem chilijskiego senatu. Jowialny Allende klepał mnie po ramieniu, mówił: »Nie przejmuj się. Coś zrobimy, jakoś to załatwimy«”. Najprawdopodobniej pomaga wsparcie Allende, bo RK nie zostaje wyrzucony w trybie karnym w ciągu 24 godzin, lecz pozwala mu się dobrowolnie wyjechać. Przypadkiem zdobywa wizę Peru.
Kwiecień. RK ląduje w Limie, Peru. Z braku zajęć tłumaczy w hotelowym pokoju dziennik Che Guevary z jego partyzanckiego okresu w Boliwii, który wydrukowało jedno z chilijskich czasopism. Po wysłaniu jej do PAP otrzymuje z centrali propozycję udania się do Rio de Janeiro, gdzie nowy ambasador Aleksander Krajewski chce stworzyć silną placówkę.
Maj. RK ląduje w Rio de Janeiro — nie zna portugalskiego. Uczy się szybko. Jednak jeszcze szybciej popada w konflikt z ambasadorem, który chce go kontrolować. RK wymusza na nim ostatecznie ustępstwa strajkiem głodowym i wyprowadza się z ambasady do mieszkanka przy Copacabanie z widokiem na plażę. Planuje jednak wyjazd do Meksyku.
Listopad. RK obejmuje placówkę korespondenta PAP w Meksyku. To jeden z gorętszych okresów w tym państwie — tuż po krwawo stłumionych studenckich zamieszkach i mocno upolitycznionej, zakończonej w październiku, letniej Olimpiadzie.
Grudzień. Ukazuje się reportaż z podróży po ZSRR Kirgiz schodzi z konia. O książce powie potem: „Pisałem ją w czasach, gdy o ZSRR w Polsce można było pisać tylko jako o pewnym niewzruszonym i nienaruszalnym monolicie, a krytyka polityki tego kraju — z uwagi na obecność cenzury — była po prostu niemożliwa. Jedynym wyjściem było całkowite pominięcie wątku politycznego; tak właśnie czyniłem. W Kirgizie polityki po prostu nie ma, jest natomiast bardzo dużo o kulturze i historii Armenii, Gruzji, Kazachstanu — krajów i krain, które siłą zostały wcielone do wielkorosyjskiego imperium. By napisać tę niewielką, bo w sumie niewiele ponadstustronicową książeczkę, przeczytałem jedenaście tysięcy stron! W sumie powstał zbiór reportaży o siłach, jakie drzemały pod skorupą władzy sowieckiej na Zakaukaziu i w Azji Środkowej i które w przyszłości miały stanowić pożywkę dla tendencji, jakie w efekcie końcowym rozłożyły imperium. Książka dobrze została przyjęta przez polskich czytelników, którzy bardzo trafnie odczytali moje intencje, natomiast politycznie — dla ówczesnego reżimu — nie była zbyt wygodna. Całkowitym milczeniem (z powodu pominięcia wątku politycznego oraz dlatego, że w całej książce ani razu nie pada określenie »Związek Radziecki«) skwitowano ją w Moskwie. Nigdy też nie przetłumaczono jej na rosyjski”.
1969
Styczeń. Ukazuje się tom RK Gdyby cała Afryka... (Czytelnik), złożony z raportów pisanych do Biuletynów Specjalnych PAP oraz z reportaży zamieszczanych w „Polityce”. RK kilkakrotnie podkreślał dystans do tej książki, bo też i jej retoryka brzmi dziś mocno dyskusyjnie (np. „Tymczasem łakoma i dwulicowa burżuazja ghańska wykorzystywała instytucje socjalistyczne do zbijania prywatnych kapitałów. Na socjalizmie ghańskim burżuazja zrobiła ogromny majątek”). Nie zmienia to jednak faktu, że po odjęciu sztafażu słownego zostaje przenikliwy opis tamtejszej sytuacji i niezwykłe obrazy, które RK pociągnie w następnych książkach opisujących sytuację na Czarnym Lądzie. Mało tego — nie brakuje zawoalowanej krytyki postępowania obozu moskiewskiego w Afryce, który nie rozumie tamtejszej sytuacji i postępuje wedle europejskiej sztampy.
15 czerwca. RK jest w Salwadorze i widzi, jak na stadionie dochodzi do upokorzenia reprezentacji Hondurasu, która walczy z Salwadorczykami w drugim meczu eliminacji do piłkarskich mistrzostw świata’70. Po porażce na wyjeździe 0:1 cała machina państwowa nastawiona zostaje na zniszczenie rywali. I udaje się — gospodarze wygrywają 3:0, ale jakby tego im było mało, atakują następnego dnia Honduras. W jego stolicy Tegucigalpie jest już wtedy RK — jako jedyny reporter zagraniczny... I jako jedyny korzysta z osobistego teleksu prezydenta, by wysłać korespondencję do Polski.
Grudzień. Nakładem Książki i Wiedzy ukazuje się Che Guevara. Dziennik z Boliwii, w tłumaczeniu RK (jedyne dzieło translatorskie RK), który w nocie „Od tłumacza” przypomina historię pamiętnika: „Żołnierze boliwijscy, którzy 8 października 1967 r. rewidowali plecak Che Guevary, znaleźli w nim dwa kalendarze formatu książkowego, zapisane strona po stronie. Żaden z żołnierzy nie umiał czytać. Po rewizji oddali kalendarze dowódcy swojego oddziału —porucznikowi Gary Prado, który kilka godzin przedtem wziął do niewoli rannego Guevarę. Porucznik przekazał kalendarze sztabowi dywizji. Zawierały one tekst Dziennika, który Guevara prowadził przez wszystkie dni swojej ostatniej epopei. Dziennik stanowił cenną zdobycz i wiele wydawnictw o światowej sławie zaczęło się ubiegać o prawo pierwodruku. Ale w międzyczasie ówczesny minister spraw wewnętrznych Boliwii Arguedas w sensacyjnych okolicznościach przekazał fotokopię Dziennika rządowi Kuby. W dziewięć miesięcy po śmierci Che ukazało się w Hawanie pierwsze książkowe wydanie zapisków boliwijskich Guevary. Wydawnictwo kubańskie dało im tytuł »Dziennik z Boliwii«”.
Książka ta w PRL ukazuje się właściwie cudem — bo choć Che Guevara to idol lewicy, to jednak Moskwa oskarża go o zdradę Fidela Castro, którego zostawił na Kubie.
Ludwik Stomma tak recenzuje ją w „Tygodniku Powszechnym” (03.05.1970): „Kim jest naprawdę Che? Dla Amerykanów — straszliwym komiwojażerem rewolucji, na którego głowę nałożono nagrodę w wysokości 50 tys. pesos. (...) Program Che był więc w zasadzie prosty: partyzanci winni działać właśnie wśród najbardziej uciskanej klasy chłopskiej i pociągnąwszy ją przykładem swojej postawy i czynu zbrojnego, stworzyć ośrodek walki podobny do Wietnamu, przez co »zmusić imperializm do rozproszenia sił i w dalszej konsekwencji wysiłkiem wszystkich narodów Trzeciego Świata — imperializm pokonać«. Ale chłopów zjednać się nie udało. (...) 8 VIII — »Szliśmy mniej więcej dobrą godzinę, która dla mnie wyniosła dwie z powodu zmęczenia kobyłki, w pewnej chwili wpakowałem jej nóż w szyję, czyniąc porządną ranę«. (...) Niecałe dwa miesiące po napisaniu przez Guevarę tych słów partyzantka w Boliwii przestała istnieć. Guevara przegrał. Czy jednak mimo klęski nie odniósł Che większego sukcesu niż wszyscy dotychczasowi jego poprzednicy? Chyba tak, jeżeli mieszkańcy Trzeciego Świata pozyskali »przyjaciela nr l, fascynujący symbol i uosobienie mitu«. Chyba tak, jeżeli brazylijscy biskupi odprawiają msze »Za naszego brata Guevarę i jego towarzyszy« Chyba tak, jeżeli po drugiej stronie globu redakcja »Tygodnika Powszechnego« poleciła mi napisać parę słów o »Dzienniku z Boliwii, który jest o skandalu Guevary, a przez to i trwającej nadal tragedii latynoamerykańskiego chłopstwa dokumentem«”.
1970
5 kwietnia. W biały dzień, w Gwatemali, stolicy Gwatemali, zostaje porwany, a następnie zamordowany ambasador Niemieckiej Republiki Federalnej Karl von Spreti. Zamachu dokonuje lewicowa bojówka partyzantów i pociąga to za sobą gwałtowne pogorszenie stosunków niemiecko-gwatemalskich. RK sprawę obserwuje z Meksyku (jako obywatel bloku wschodniego nie jest wpuszczany do Gwatemali) i pisze korespondencje na ten temat, które najpierw ukazują się w „Tygodniku Kulturalnym” i „Trybunie Ludu”.
Czerwiec. Meksyk. RK obserwuje wraz z żoną, która go odwiedza, mistrzostwa świata w piłce nożnej.
Grudzień. Książka i Wiedza wydaje cienką książeczkę opartą na drukowanych już reportażach pod tytułem Dlaczego zginął Karl von Spreti?, opowiadającej o Gwatemali na tle porwania i zamordowania niemieckiego ambasadora.
Co charakterystyczne, choć autor nawet i po latach jej broni, to jednak nie ukazuje się nigdy więcej w postaci osobnego druku. Prawdopodobnie jednym z powodów jest ton, który na potrzebę tego tematu przyjmuje RK, pisząc np. we wstępie: „Z powodu zabójstwa hrabiego von Spreti Gwatemala stała się na kilka dni krajem głośnym. Wyjątkowa to była sytuacja. W rzeczywistości prawdziwi mordercy pracują w tym kraju po cichu, a lokalna propaganda dba o to, żeby żaden krzyk nie dotarł do uszu człowieka z Europy, z Afryki czy z samej Ameryki Łacińskiej. (...) I to jest Wietnam, tyle że na mniejszą skalę. Poza tym to jest Wietnam, do którego Stany Zjednoczone nie chcą się przyznać, żeby nie stwarzać zaraźliwego i kłopotliwego przykładu narodu walczącego o wolność wewnątrz strefy panowania Waszyngtonu. Ale mechanizm i sens wojny domowej w Gwatemali są takie same jak w Indochinach”.
Rzecz jasna nikt nie podważa prawdziwości opisu sytuacji w Gwatemali, która przez długie lata jest we władaniu rozbójniczych band. W tym sensie prawdziwe jest zdanie RK: „Napisałem o Gwatemali, która była i jest jednym z najnieszczęśliwszych krajów Ameryki Środkowej i Ameryki Łacińskiej, krajów niekończących się dyktatur, niekończących mordów politycznych, niekończących zabójstw, niekończącej się makabry i biedy”. Nie zmienia to jednak faktu, iż to zapewne mocno agresywna stylistyka sprawia, że RK nigdy nie wyda tego tytułu w postaci osobnego druku, a zamieszczając obszerne fragmenty w książce Chrystus z karabinem na ramieniu, nigdy nie powtórzy wśród nich wstępu napisanego do pierwszego wydania...
1972
Ostatni rok pobytu w Ameryce Łacińskiej — po objechaniu Gwatemali, Hondurasu, Kostaryki, Panamy, Kolumbii, Wenezueli, Urugwaju i Brazylii RK wraca jesienią do Polski. Po powrocie definitywnie rezygnuje z pracy w PAP (choć szefowie próbują go do wznowienia współpracy namówić). Nie wraca też do „Polityki”. Przez chwilę natomiast współpracuje z miesięcznikiem „Kontynenty”.
1974
W tym roku RK rozpoczyna pracę w tygodniku „Kultura” (będzie w tej redakcji do 1981). Od razu jedzie do Afryki — do Angoli i Etiopii. To szczególnie dobry układ dla wszystkich — RK podpisuje z PAP umowę na dostarczanie im informacji, duże reportaże może wysyłać do tygodnika, a za wszystko płaci właśnie PAP.
Małgorzata Szejnert wspomina w „Gazecie Wyborczej”, że ten tytuł w latach 70. sprzyjał reportażowi. „Chronił go, jak mógł, zastępca naczelnego, Maciej Wierzyński, szef »Nowego Dziennika« w Nowym Jorku. »Kultura« przyjęła wtedy piekielnie zdolnych młodych autorów, którzy ulokowali w reportażu swoje ambicje: Ewę Szumańską, Teresę Torańską, Mariusza Ziomeckiego, Jacka Snopkiewicza. Mieli szczęście, środowisko »Kultury« było wtedy wyjątkowe. Pracowali w niej Ryszard Kapuściński, Stefan Kozicki, Ewa Berberyusz, Janusz Głowacki, Andrzej Kantowicz. Młodzi i starsi autorzy toczyli niekończące się dyskusje. Młodzi mieli pod ręką mistrzów zawodu, a mistrzowie chętnie dzielili się z nimi doświadczeniem warsztatowym i życiowym. Łatwo sobie wyobrazić, że te rozmowy »w dobrej sprawie« musiały być zaprawione szczyptą cynizmu; wiadomo było, na jakim świecie się żyje i w jakich warunkach jest się dziennikarzem”.
Lipiec. RK otrzymuje Krzyż Kawalerski Orderu Odrodzenia Polski.
W drugiej połowie roku RK pojedzie jeszcze z „Kultury” i PAP na Bliski Wschód oraz do Iranu.
1975
Wyjeżdża do Angoli. Opowiada potem: „W Portugalii wybuchła rewolucja i został obalony reżim wojskowy Salazara. Rada rewolucji ogłosiła niepodległość kolonii. Jedną z nich była właśnie Angola. W Angoli, tak jak w innych krajach Afryki, jest bardzo dużo różnych nacji, różnych etnicznych ugrupowań, plemion itd. Był to jeden z powodów wybuchu wojny domowej. Rozpoczęła się walka, chaotyczna, bezwzględna, która przeraziła całą Europę. Kiedy wszyscy uciekali z Angoli, ja tam pojechałem. Jechałem z myślą, że już stamtąd nie wyjadę, ale uważałem, że powinienem tam być. W tym czasie to było jedno z kluczowych wydarzeń na świecie. Byłem tam przez pewien czas jedynym korespondentem zagranicznym. Nadawałem relacje dla PAP-u, a z własnych przeżyć i własnych obserwacji zbierał mi się materiał do książki”.
Czytelnik wydaje zbiór reportaży z Bliskiego Wschodu, z Afryki i z Ameryki Łacińskiej. Chrystus z karabinem na ramieniu (15 tys. egz.). RK we wstępie tłumaczy tytuł książki: „Wkrótce po zabójstwie Che Guevary, rewolucyjny malarz argentyński Carlos Alonso stworzył obraz, który zdobył natychmiastową sławę w całej Ameryce Łacińskiej i odbity w tysiącach kopii pojawił się w formie plakatu na murach Hawany i Caracas, w salach uniwersytetów Limy i Santiago de Chile, w domach robotników brazylijskich i w izbach chłopów meksykańskich. Alonso namalował postać Chrystusa z karabinem na ramieniu, postać przypominającą wyglądem i ubiorem partyzanta z Kuby, z Boliwii czy z Kolumbii. W krajach dyktatury wojskowej policja zdzierała ten plakat z murów, a w Paragwaju studenci, którzy rozwieszali go nocą na ulicach Asunción, zostali wtrąceni do więzienia. Obraz Carlosa Alonso stał się odtąd malarskim symbolem człowieka, bojownika, partyzanta, który z bronią w ręku, w najcięższych warunkach, walczy z przemocą i nieprawością o inny, sprawiedliwy, przychylny wszystkim ludziom świat. Tacy właśnie ludzie, którzy walczą i giną na pustynnej ziemi Bliskiego Wschodu, w górach Ameryki Łacińskiej, w buszu Afryki, są bohaterami reportaży. (...) To jest książka o ruchach partyzanckich działających w końcu lat 60., z którymi miałem możność się zetknąć i które miałem możność obserwować. Tytuł książki jest związany z postacią kolumbijskiego księdza Camilo Toresa, żyjącego wśród biednego latynoamerykańskiego chłopstwa, który w sutannie, z karabinem poszedł walczyć do oddziału partyzanckiego w Kolumbii i zginął”.
RK zostaje uhonorowany prestiżową Nagrodą im. Bolesława Prusa.
1976
Wyjeżdża do Kolumbii oraz na Bliski Wschód i do Etiopii.
Ukazuje się Jeszcze dzień życia (Czytelnik), którą określi potem jako swą pierwszą prawdziwą książkę. Wszystkie wcześniejsze były zbiorami reportaży z różnych krajów lub z różnych okresów, ta natomiast dotyczy jedynie początków wojny domowej w Angoli. Równocześnie było to „ponadczasowe dzieło o świecie, na który padł strach”. RK ograniczył jednak warstwę faktograficzną, a skupił się na własnych doznaniach i refleksjach. RK traktuje więc Jeszcze dzień życia jako książkę bardzo osobistą: „Nie o wojnie, nie o tych walczących stronach, tylko o zagubieniu, o niewiadomej, o niepewności, co się z tobą stanie. Były tam takie sytuacje, że człowiek właściwie wiedział, że nie będzie już żył. I każdego dnia mówiło się z ulgą: O, jeszcze jeden dzień z życia mam za sobą, jeszcze jeden mnie czeka. Ale już nie więcej”.
Była to zapowiedź gatunku, jaki stanie się jego specjalnością: reporterskiego eseju „bez tysięcy niepotrzebnych liczb i faktów, gdzie obserwacja jest pretekstem do szerszej intelektualnej refleksji”.
Pierwsze wydanie (20 tys. egz.) zawiera 17 zdjęć RK reprodukowanych na okładce i w tekście.
22 lipca. Otrzymuje Nagrodę Państwową II stopnia (laureatami Nagrody I stopnia są wówczas m.in. Kazimiera Iłłakowiczówna i Stanisław Lem).
1977
Bodaj pierwszy film dokumentalny o Kapuścińskim w TVP 2. Scenariusz i realizacja: Piotr Załuski. Robiony na taśmie 16 mm, zaginął.
1978
Luty. W „Kulturze” ukazuje się pierwszy odcinek z cyklu „Trochę Etiopii” zatytułowany Cesarz z jednym najsłynniejszych zdań otwierających polski reportaż: „To był mały piesek rasy japońskiej. Nazywał się Lulu. Miał prawo spać w łożu cesarskim”. Początki jednak nie były łatwe. RK kilka miesięcy wcześniej wrócił z drugiej podróży po Etiopii po zamachu stanu obalającym cesarza Hajle Sellasje. Cesarz jednak został zamordowany już ponad dwa lata temu, a RK nadal nie umiał znaleźć klucza do opisania nowej sytuacji w Etiopii. Sprawa była tym trudniejsza, że od początku było jasne, iż nowy szef państwa Mengistu Hajle Mariam, jest nie tylko politykiem zdecydowanie promoskiewskim, ale i wyjątkowym rzeźnikiem. RK chce więc pisać tak, by nie włączyć się w linię oficjalnej propagandy.
Wiosna. Ukazuje się Wojna futbolowa (Czytelnik). Po opublikowaniu tej książki recenzenci pisali, że po raz pierwszy w twórczości Ryszarda Kapuścińskiego świat ukazany został jako całość, jeden żywy organizm. Tytuł wziął się od reportażu o konflikcie zbrojnym z 1969 roku, kiedy Salwador napadł na Honduras. Poszło o wynik eliminacji mistrzostw świata w Meksyku.
Grudzień. Cesarz (Czytelnik). Największy przebój RK trafia na koniec roku do księgarń. Od początku towarzyszą mu entuzjastyczne recenzje. Wojciech Giełżyński w „Nowych Książkach” (luty 1979) żartuje co prawda, że Czytelnik, wydając po kolei trzy doskonałe książki RK (wcześniej Jeszcze dzień życia i Wojna futbolowa), ryzykuje, że teraz już zabraknie superlatywów, ale jednak je pisze: „Czy ten apokryf jest jeszcze reportażem — można mieć pewne wątpliwości; wydaje się, że Kapuściński często gęsto spuszczał z wodzy nieokiełzaną fantazję, albowiem trudno przypuszczać, by etiopscy lokaje potrafili tak sprawnie operować wysublimowaną stylistyką paradoksu, groteski, paraboli, autoironii, i to jeszcze w archaizowanym języku. Ale — reportaż nie reportaż — w tym przypadku nie ma to żadnego znaczenia; tym razem środkami klasycznie literackimi autor buduje »syntezę reporterską«, prawdziwy obraz tyrańskiej dworskości, aczkolwiek namalowany farbami o przejaskrawionych kolorach”.
1979
Styczeń—luty. Pod naciskiem trwających od grudnia masowych demonstracji ludności szyickiej z Iranu ucieka prozachodni szach Reza Pahlavi. Do Teheranu wraca z emigracji ajatollah Chomeini, religijny przywódca irańskich szyitów. RK przyjeżdża tu jako wysłannik PAP. Po części decyduje o tym przypadek. RK relacjonował później: „Szedłem korytarzem w siedzibie PAP-u i spotkałem bardzo zmartwionego kolegę. Powiedział, że każą mu jechać do Teheranu na rewolucję Chomeiniego. Zdziwiłem się: To ty tym się tak martwisz? On na to: Tak. Nie chcę, nie lubię, nie interesuje mnie to, boję się tego wszystkiego. To ja za ciebie pojadę — odpowiedziałem. On strasznie się ucieszył, zaraz poszliśmy do szefa i przedstawiliśmy sytuację. Szef zgodził się bez problemu. Wszystko zostało natychmiast załatwione. Jeszcze w tym samym tygodniu poleciałem do Teheranu, gdzie już zaczęła się rewolucja irańska — pierwsze manifestacje, pierwsze strzały, pierwsze ofiary, pierwsze takie światowe zamieszanie. Ta rewolucja była wielkim tematem dla mediów, wielkim tematem dla całego świata. Nikt nie wiedział, co to wszystko oznacza, czym to się skończy. Pozycja amerykańska — trzeba pamiętać — była wtedy w Iranie bardzo mocna. A cała ta rewolucja miała antyamerykańskie ostrze — zajęto ambasadę amerykańską i wzięto amerykańskich zakładników. Spowodowało to amerykański desant wojskowy, który się potem zresztą dla Amerykanów zakończył tragicznie”.
Na miejscu, prócz relacjonowania bieżących wydarzeń, studiuje książki na temat islamu: „Chciałem opisać ludzi, ich mentalność, sposób odczuwania świata. Z każdego punktu naszej planety świat widać inaczej — człowiek, który mieszka w Europie, widzi ten świat inaczej niż człowiek, który mieszka w Afryce. Bez próby wejścia w te inne sposoby widzenia, odczuwania i opisywania nic z tego świata nie zrozumiemy”.
1980
Kapuściński wraca do kraju i kończy prace nad Szachinszachem: „Rewolucja irańska była ostatnią wielką rewolucją XX wieku. Równoległy był nasz ruch »Solidarność«. Ostatnie trzy rozdziały Szachinszacha pisałem już w Warszawie, czując, jak »Solidarność« zaczyna przeżywać trudności i zaczyna się łamać. Dlatego ostatnie trzy rozdzialiki Szachinszacha są o tym, jak wyczerpuje się emocja, jak wyczerpuje się nadzieja, jak ludzkie oczekiwania łamią się w obliczu rzeczywistości, z którą się stykają. To są rozdzialiki o smutku, jaki po wielkim przeżyciu zostaje w człowieku i w społeczeństwie. I to jest właściwie historia Szachinszacha”.
Sierpień. Na wieść o wybuchu strajków RK, który niedawno wrócił z rewolucji w Iranie, postanawia pojechać na Wybrzeże, choć „Kultura” wysłała już tam Stefana Kozickiego. Nocnym pociągiem dociera do Szczecina. „Mam tam rodzinę i uznałem, że w ten sposób łatwiej mi będzie nawiązać kontakty z zakładami. Przyjechałem na miejsce rano, a o godzinie dziesiątej byłem już w stoczni. Szybko się zorientowałem, że jednak głównym ośrodkiem jest Gdańsk, któremu Szczecin się podporządkowuje. Wtedy wsiadłem w pociąg i pojechałem do Gdańska” — relacjonował parę miesięcy później.
W Stoczni spędza 12 dni. Podpisuje list przebywających w Trójmieście dziennikarzy: jest to protest przeciwko manipulacjom informacyjnym i propagandzie władz oraz apel o rzetelne relacjonowanie przebiegu strajków.
„Wszyscy wróciliśmy stamtąd inni, niż pojechaliśmy. To był wyjazd nie tylko zawodowy. Ważne były przemiany, jakie się dokonały w naszej świadomości, w naszej ocenie kraju, w naszym widzeniu Polski. Myśmy tam w większości nie pracowali. Nie chodziło o to, żeby pisać. Pisanie było bezcelowe, bo i tak wiadomo, że nic się nie ukaże. To wszystko polegało raczej na dzieleniu w tych godzinach wspólnego losu. To była postawa bardziej obywatelska niż dziennikarska” — oceni potem.
14 września. W „Kulturze” ukazują się reportaże i analizy sierpniowych strajków — jedne z pierwszych w polskiej prasie. Autorami są: Stefan Kozicki i Mariusz Ziomecki oraz RK. Jego liczący 6 stron maszynopisu tekst, znany potem jako Notatki z Wybrzeża, opatrzony jest mottem, pochodzącym z rozmowy z jednym ze szczecińskich robotników „Po raz pierwszy uczymy się na doświadczeniach, a nie na błędach”.
Zima. Ukazuje się wydanie specjalne kolejnego tomiku popularnej serii „Ekspres reporterów” pt. Osiemnaście długich dni. O strajkach sierpniowych piszą, prócz RK, Wojciech Giełżyński, Ewa Juńczyk, Jacek Poprzeczko, Cezary Rudziński, Ernest Skalski, Lech Stefański, Małgorzata Szejnert i Mariusz Ziomecki.
Czytelnik we współpracy z Authors Agency wydaje angielskojęzyczną biografię RK. Autorem jest Andrzej W. Pawluczuk.
1981
Telewizja pokazuje przeniesioną z Teatru Jaracza w Łodzi adaptację Cesarza (jest tam grana od listopada 1978). Choć krytycy uznają tę wersję za nieudaną, widzowie z entuzjazmem odczytują jej aktualny pozateatralny kontekst: jako sygnał końca konkretnego systemu sprawowania władzy.
Kwiecień. Z czołówką polskich publicystów (Wojciechem Giełżyńskim, Wojciechem Adamieckim, Jerzym Surdykowskim, Krystyną Jagiełło, Andrzejem K. Wróblewskim) RK bierze udział w dyskusji zatytułowanej „Głos klasy robotniczej”, ale dotyczącej roli inteligencji, w szczególności lewicowej, w dokonujących się w kraju przemianach — w tym i oddolnych reformach w partii. RK podkreśla, że tylko „Solidarność” naprawdę oddaje oczekiwania Polaków. Równocześnie nie kryje zastrzeżeń do niektórych posunięć związku: dzikich strajków, radykalizmu itp. Zapis debaty publikuje „Miesięcznik Literacki”.
7 czerwca. RK jest wśród sygnatariuszy oświadczenia 24 uczonych twórców i publicystów w sprawie podnoszonych coraz silniej przez władze zarzutów wobec społeczeństwa o nastroje antyradzieckie. Autorzy (prócz RK m.in. Władysław Bartoszewski, Dariusz Fikus, Tadeusz Mazowiecki, Jan Olszewski, Jerzy Turowicz, Andrzej Wajda i Jacek Woźniakowski) nie wierzą, by w społeczeństwie, które dało po tylekroć dowód swej odpowiedzialności, ktoś awanturował się, ryzykując przerwanie odnowy. Tekst nagłaśnia „Tygodnik Solidarność”.
Październik. Ukazuje się pierwszy numer miesięcznika krytycznego „Meritum” (red. nacz. Andrzej Mencwel). RK zabiera głos w bloku poświęconym przemianom obyczajów (prócz niego wypowiadają się też m.in. Edward Redliński, Robert Jarocki, Roch Sulima). Pismo zapowiada, że chce prezentować „postawę krytyczną umieszczoną wewnątrz socjalistycznej samowiedzy i wewnątrz socjalistycznego procesu historycznego”. Wśród autorów: Krzysztof Czabański, Jadwiga Staniszkis i Ryszard Bugaj.
Grudzień. RK jedzie na kilka dni do Szwecji. Goszczący go wtedy dziennikarz Kjella Albina Abrahamson wspomina: „Poznałem tego cichego i spokojnego korespondenta PAP-u (będącej odpowiednikiem szwedzkiej agencji TT) w końcu lat 70. W grudniu 1981 roku był gościem w naszym sztokholmskim domu. Wizytę tę pamiętam bardzo dokładnie. Niełatwo było przekonać szwedzkich pisarzy i dziennikarzy, by zechcieli spotkać się z nieznanym reporterem z Polski. Sven Delblanc przyjął zaproszenie, a połączyło ich wspólne zainteresowanie Persją. W telewizji odbyło się krótkie, pełne stresu spotkanie i kawa w plastikowych kubkach. Któregoś wieczoru zaprosiłem Kapuścińskiego oraz Bo Bjelfvenstama do domu na obiad. Natychmiast przypadli sobie do gustu, oddając się wspominaniu afrykańskich przygód. Gość z Polski wyraźnie się ożywił. Próbowałem przekonać Kapuścińskiego, żeby został dłużej i spotkał się jeszcze z innymi, lecz koniecznie chciał wracać; nie udało się go zatrzymać. Kilka dni później generał Jaruzelski wprowadził stan wyjątkowy. Wydaje mi się, że Kapuściński to przeczuwał. O czymś podobnym mówi się szósty zmysł”.
16 grudnia. Po masakrze w kopalni „Wujek” RK oddaje legitymację PZPR. „Kultura” — podobnie jak większość innych tytułów —zostaje zamknięta.
1982
Nakładem Czytelnika ukazuje się Szachinszach (40 tys. egz.). RK tak o tym pisze: „Iran to była dwudziesta siódma rewolucja, jaką widziałem w Trzecim Świecie. W dymie i huku zmieniali się władcy, upadały rządy, na fotelach zasiadali nowi ludzie. Ale jedno było niezmienne, niezniszczalne, boję się powiedzieć — wieczne: bezradność”.
RK dostaje z PAP propozycję wyjazdu na placówkę za granicę. Odmawia: „Po ogłoszeniu stanu wojennego nasze pismo, czyli »Kultura«, zostało zamknięte, myśmy stracili pracę. PAP proponował mi, żebym wyjechał za granicę, ale ja odmówiłem. Powiedziałem, że skoro moi koledzy są internowani, to ja w ogóle z Polski nie wyjadę. I wobec tego przerwałem pisanie reportażu na parę lat”.
1983
Dodruk Szachinszacha (30 tys. egz.)
W Młodzieżowej Agencji Wydawniczej wydaje Zaproszenie do Gruzji (razem z książką Słodkie morze Bajkał Wojciecha Kubickiego).
W Wielkiej Brytanii wychodzi tłumaczenie Cesarza — „Sunday Times” nominuje je na książkę roku.
RK wyjeżdża do Stanów Zjednocznych, by zainteresować wydawców drukiem Szachinszacha.
1984
Podróże — na zaproszenie wydawców — do Kolonii, Londynu i Oxfordu.
1985
W drugim obiegu (nakładem Niezależnej Oficyny Wydawniczej NOWA) ukazuje się książka Kto tu wpuścił dziennikarzy? (red. Marek Miller) — zbiór 41 opowieści czołowych polskich dziennikarzy, którzy byli świadkami strajków Sierpnia’80. Jak zapowiada Miller: „Jest to opowieść o gdańskim sierpniu 80 roku, widziana oczami dziennikarzy. Jest to opowieść o dziennikarzach, świadkach i uczestnikach tamtych wydarzeń. Jest to opowieść o uprawianym przez nich zawodzie. Opowieść zbudowana z ich własnych relacji nagranych na taśmę magnetofonową. Złożyło się na nią 41 rozmów, odbytych od września 1980 do maja 1981 roku”. Swoje wspomnienia zamieszcza m.in. RK, a oprócz niego m.in. Kazimierz Dziewanowski, Wojciech Giełżyński, Piotr Halbersztat, Janina Jankowska, Bohdan Kosiński, Tadeusz Mazowiecki, Zbigniew Trybek, Mariusz Wilk. Materiały gromadziła łódzka Pracownia Reportażu. Książkę czytano też wtedy na antenie Radia Wolna Europa. W 1986 roku uhonorowano ją Nagrodą Dziennikarzy Niezależnych im. Jerzego Zieleńskiego.
Kolejny wyjazd RK do Stanów Zjednoczonych oraz do Kanady.
1986
Notatki z Wybrzeża RK wchodzą do wydanej dwukrotnie w podziemiu (Most, NOWA) antologii Rubikon’81. O przełomie wywołanym przez powstanie „Solidarności” wspominają czołowi wówczas polscy dziennikarze i publicyści (m.in. Leon Bójko, Stefan Bratkowski, Wanda Falkowska, Dariusz Fikus, Hanna Krall, Aleksander Paszyński, Ernest Skalski, Maciej Szumowski, Andrzej Krzysztof Wróblewski, Danuta Zagrodzka).
Nakładem Czytelnika ukazuje się Notes — pierwszy tom wierszy RK (5 tys. egz.). Tomik wychodzi w serii... „Biblioteka Literatury Faktu”. Potem komentował: „Swoje pisanie zacząłem od wierszy. Jeszcze w szkole zadebiutowałem. Ale pisałem niedobre wiersze. Nigdy nie poświęcałem się poezji. Nie umiałem się w tej formie wypowiedzieć, dlatego przestałem pisać wiersze i zająłem się reportażem. Po latach, w okresie stanu wojennego, zaczęły mi chodzić po głowie, bez żadnego bliższego uzasadnienia, jakieś takie poetyzowania. To był czas, który w moim wypadku był zupełnym wytrąceniem z dotychczasowej drogi reporterskiej. (...) Wtedy właśnie zrodziły się te wiersze i zrodził się pomysł »Lapidarium«. To są produkty sytuacji, w której się znalazłem na początku lat 80.”.
Podczas wizyty w Oxfordzie poznaje Jonathana Millera — jednego z największych obok Petera Brooka reżyserów brytyjskich, który po sugestii Susan Sonntag chce adaptować na scenę Cesarza.
1987
Marzec. Londyński Royal Court Theatre wystawia sceniczną adaptację Cesarza — najpierw na małej scenie, a rychło — wobec wielkiego zainteresowania — na głównej. Autorami realizacji są Jonathan Miller oraz znakomity dramaturg Michael Hastings. Miejscowa prasa pisze o sztuce w superlatywach. Prawa do emisji wykupuje telewizja BBC. Z czasem spektakl ten zostanie uznany za najgłośniejszą z licznych adaptacji Cesarza.
31 maja. Na zaproszenie przywódcy nielegalnej wówczas „Solidarności” Lecha Wałęsy bierze udział w warszawskim spotkaniu działaczy i doradców związku oraz znanych z niezależności myślenia pisarzy, dziennikarzy, socjologów, prawników i ekonomistów (są także m.in. Marek Edelman, Jerzy Turowicz, Jan Strzelecki, ks. Józef Tischner, Andrzej Łapicki). Podpisują oni oświadczenie przypominające o prawie Polaków do niepodległości i wolności, państwa prawa oraz „samodzielnego kształtowania ładu gospodarczego”. Ma to być stanowisko środowisk opozycyjnych przed zbliżającą się pielgrzymką Jana Pawła II.
RK pojawia się na spotkaniach firmowanego przez Stanisława Stommę Klubu Myśli Politycznej „Dziekania”.
1988
RK pracuje nad książką o Idi Aminie, ostatnią po Cesarzu i Szachinszachu częścią zamierzonej trylogii o dyktatorach. Jako że od obalenia tyrana minęło dziewięć lat, jedzie do Ugandy, by odtworzyć detale z przeszłości i zbadać obecne nastroje. „I właśnie tam zdałem sobie sprawę, jak szybko ulatnia się pamięć historyczna. Wszyscy już wszystko zapomnieli, odepchnęli od siebie wspomnienie niedawnych szaleństw i śmierci. Po raz pierwszy tak silnie odczułem nietrwałość zbiorowej pamięci” — stwierdzi potem. Równocześnie dochodzą do niego wieści o pierejstrojce w ZSRR: „To było wielkie światowe wydarzenie. Amin był zupełnie marginalnym tematem w porównaniu z tym, co się działo na Wschodzie”.
1989
Pamiętając o doświadczeniu z Ugandy, postanawia opisać trwający właśnie rozpad imperium sowieckiego. Korzysta z dwóch tysięcy rubli honorarium, jakie dostał właśnie za rosyjską edycję Cesarza, pozwalają one objechać wszystkie 15 republik byłego ZSRR.
W sumie spędza w byłym ZSRR rok, z przerwami — przyjeżdża do Polski na miesiąc, dwa, po czym jedzie z powrotem. Jak oblicza, przeprowadza w tym czasie ponad 1500 rozmów. A na wewnętrznych liniach lotniczych przelatuje ponad 60 tysięcy kilometrów: wzdłuż i wszerz imperium — od Brześcia nad Bugiem po Magadan nad Pacyfikiem, i od Workuty (gdzie jako jedyny dziennikarz śledzi wielki strajk górników) za kołem podbiegunowym po Termez przy granicy z Afganistanem.
Emisja w TVP filmu dokumentalnego Ryszard Kapuściński (55 min.) — scenariusz i reżyseria: Jacek Talczewski i Marek Miller.
1990
RK publikuje w Czytelniku zbiór luźnych, często jednoakapitowych, obserwacji obyczajowych, cytatów z lektur oraz refleksji ze spotkań, wydarzeń kulturalnych i podróży. Tytułuje je Lapidarium (nakład 50 tys.). Kolejne tomy w tej, łączącej pamiętnik, esej i reportaż formule, ogłaszał będzie także w następnych latach. Odbiera Nagrodę Ministra Spraw Zagranicznych oraz Nagrodę Pen Clubu im. Ksawerego Pruszyńskiego.
1991
RK rozpoczyna pracę nad Imperium: „Po powrocie przeczytałem mnóstwo książek na temat tego, co zobaczyłem, i wtedy byłem gotowy do pisania. Załamanie i rozpad radzieckiego molocha próbowałem przedstawić od środka. Było to bardzo osobiste, gdyż sam jestem z kresów, które od 1939 roku były częścią radzieckiego imperium. Miałem więc pewne poczucie obowiązku napisania tej książki”.
1992
Kwiecień. RK po trzydziestu latach ponownie jedzie do Republiki Południowej Afryki, w której w wyniku presji międzynarodowej trwa właśnie proces powolnego odchodzenia od apartheidu.
1993
Czytelnik wydaje Imperium (85 tys. egz.). Książka zostanie przetłumaczona na 23 języki. I nigdy nie została przetłumaczona na język rosyjski.
1994
Wiosna. RK odbiera Nagrodę Alfreda Jurzykowskiego (USA) oraz Nagrodę Niemieckich Wydawców i Księgarzy — jeden z najbardziej prestiżowych laurów literackich świata.
Czerwiec. RK korzysta ze stypendium w Berlinie, mając jednak równocześnie setki spotkań, wywiadów i odczytów. W rozmowie z Barbarą N. Łopieńską mówi: „Dawniej oczekiwano od pisarza pisania. Człowiek piszący siedział i pisał (...) Wystarczy napisać jedną czy dwie zauważone książki, żeby nie mieć szansy napisania trzeciej. Już media biorą go w obroty. Można do końca życia nic więcej nie napisać, tylko jeździć, recenzować, przemawiać (...). Przez rok pobytu w Niemczech wyjeżdżałem z Berlina — policzyłem — 34 razy w celach konferencyjno-promocyjnych i udzieliłem 116 wywiadów. Te 116 wywiadów to ponad tysiąc stron maszynopisu, czyli cztery grube książki, które wygadałem. Ale tych książek nie ma, nic nie zostało. Chyba że materiały do pośmiertnych wydań (...). To jest ciągła walka chęci, żeby coś napisać, z niemożliwością odmawiania wszystkim i wszystkiego”.
Grudzień. Wojciech Jagielski, reporter „Gazety Wyborczej”, wydaje książkę Dobre miejsce do umierania (Wydawnictwo Historia i Sztuka). RK zauważa ją na łamach „Gazety” (9.12): „W czasie, kiedy zdecydowana większość reporterów z całego świata spotykała się na froncie wojny w byłej Jugosławii, Jagielski niemal samotnie, niemal na własną rękę odbywał ryzykowną wędrówkę po innym piekle rozszalałego nacjonalizmu — po obszarach Kaukazu i Zakaukazia, a więc tam, gdzie sto małych narodów, ciśniętych między dwa morza i między trzy rywalizujące ze sobą zachłanne potęgi: Rosji, Turcji i Iranu, toczy ze sobą nieubłagane i okrutne wojny. Te wojny podzieliły ludzi, rozpaliły nienawiść, rzuciły ich przeciw sobie. »Kiedyś chodziliśmy do siebie na wesela i pogrzeby. Teraz tylko do siebie strzelamy« — mówi jeden z bohaterów reportaży Jagielskiego”.
1995
Podróż do Etiopii i Erytrei.
RK uhonorowany francuską Nagrodą Prix d’Astrolabe.
Grudzień. Ukazuje się Lapidarium II. Znakomity reporter Marek Miller recenzuje w „Społeczeństwie Otwartym”: „Ileż energii, wysiłku i zdeterminowania wkłada autor w objaśnienie, wyjaśnianie i tłumaczenie świata. Dlaczego, między innymi, kupujemy jego książki? Bo skomplikowane mechanizmy historii stają się nagle zrozumiałe i przejrzyste, a pozostają fascynujące. Kapuściński jest niestrudzonym popularyzatorem i propagatorem wiedzy o problemach współczesnego świata. Jest jednym z niewielu polskich intelektualistów, któremu udało się opuścić inteligenckie getto, inteligenckie eremy i nawiązać dialog ze społeczeństwem”.
1996
18 marca, Warszawa. RK otrzymuje przyznawaną najwybitniejszym polskim pisarzom nagrodę Pen Clubu im. Jana Parandowskiego.
Kwiecień. W „Gazecie Wyborczej” (10.04) ukazuje się obszerna recenzja RK z albumu Rosja XX wieku Briana Moynahana (z przedmową Andrzeja Drawicza; Świat Książki/Muza) wydanego w grudniu 1995:
„To raczej nowy typ książki, nowy rodzaj wypowiedzi w epoce, w której — jak określił to profesor londyńskiego Bedford College Graham Martin — »przekaz obrazowy zdobył przewagę nad przekazem słownym«. (...) Zamiar Moynahana był jednak śmielszy i bardziej ambitny. Chodziło mu nie tylko o fotografię. Jego celem było raczej pokazanie historii (i to jakiej historii!) przez pryzmat fotografii. Naszego autora nie interesuje więc zbieranie »ładnych zdjęć«. Przeciwnie, szuka on takich fotografii, z których mógłby zbudować szeroką panoramę losu, stuletniego losu narodu, kraju, kultury, państwa. (...) Moynahan stara się być obiektywny i krytyczny, ale robi on książkę z myślą, aby sprzedawać ją na Zachodzie — musi więc to być rzecz uwzględniająca gusta tamtego czytelnika. Otóż człowiek Zachodu, członek komfortowego, konsumpcyjnego społeczeństwa, nie lubi rzeczy zbyt drastycznych, nie chce o nich wiedzieć ani ich widzieć, a jeśli już, to żeby tego horroru nie było zbyt dużo. Z drugiej jednak strony, książka musi potwierdzać przekonanie czytelnika, że mieszkając na Zachodzie, żyje on w najlepszym ze światów i że wszystko, co się znajduje poza jego granicami, powinno budzić lęk, obawę, czasem — przerażenie. (...)
Rosja Moynahana to kraj bez słońca. Słońce pojawia się zaledwie na kilku fotografiach — nieśmiałe, blade, jakby przypadkowe. W jego wątłych promieniach wygrzewają się Olga, Tania, Anastazja i Maria — cztery księżniczki, córki cesarskie, nieświadome, że to ostatnie dni ich życia. Ale poza tym nie ma słońca: jest pochmurno, szaro i ciemno, dużo szarości i czerni na tych fotografiach. (...) Moynahan zdaje się mówić: tam (tj. w Rosji, albo na tej wielkiej połaci planety zwanej też Eurazją) wojna trwa nadal”.
Lipiec. Miesięcznik „Znak” (nr 494) publikuje debatę „Czy można wychować sumienie? Czym jest sumienie? Jak wychowywać sumienie?”. Wśród odpowiadających jest RK, który uważa, że zobojętnieniu winne są media. „Jeżeli ktoś zasiada do sutego obiadu i ogląda w tym samym czasie sceny z Sahelu, a tam umierających ludzi, to usypia swe sumienie”.
RK jedzie do Australii. Związane jest to z planami napisania książki o wybitnym polskim antropologu Bronisławie Malinowskim i regionie zachodniego Pacyfiku.
Grudzień. RK otrzymuje kanadyjską nagrodę Fundacji Turzańskich, której celem jest „promocja działalności twórców i depozytorów polskiej kultury”.
20 grudnia. „Magazyn Gazety Wyborczej” publikuje fotografie autorstwa RK. Są zaskakujące: widać na nich... pozamykane furtki ogródków działkowych w Warszawie. Dziwaczne, połamane, ze starych części. „W natłoku informacji pogubiły się skale wartości. Brak latarni morskich, punktów stałych. Ludzie biją się, krzyczą, giną, drapią ziemię, codziennie to oglądamy. Wyobraźnia popada w paraliż. By ją ożywić, potrzebny jest moment ciszy” — wyjaśnia.
„Apokryf” nr 10, dodatek do „Tygodnika Powszechnego” (nr 51—52), zamieszcza esej RK Ubóstwo a planetarna solidarność:
„Koniec trwającej przez całą drugą połowę XX wieku konfrontacji między Wschodem a Zachodem odsłonił nowy front konfliktu, który będzie charakteryzował świat w wieku XXI. W uproszczeniu nazywa się go Północ—Południe, ale można mówić inaczej: bogaci i biedni. (...) I nic nie wskazuje na to, by coś mogło się zmienić. Tym bardziej że w środkach masowego przekazu widać w ostatnich latach bardzo poważną próbę zmarginalizowania problemu. Media znajdują się w rękach bogatych, którzy nie są zainteresowani dalszym pogłębianiem nowego, bardzo ważnego zjawiska — budzenia się świadomości ubóstwa. (...) Ostatni numer »The Economist«, pisma wyrażającego właśnie poglądy bogatych, nosi bardzo charakterystyczny tytuł: »Jak wykarmić świat«. Taka postawa degraduje jednostkę wyłącznie do jej systemu trawiennego. (...) Trzeba pamiętać o tym, że z biedą i głodem wiąże się poczucie wstydu. Człowiek biedny często po prostu wstydzi się, czuje się poniżony, a w wielu kulturach bieda jest traktowana jako grzech. (...) Społeczeństwa zamieszkujące naszą planetę żyją w dwóch kontrastowo różnych kulturach: w kulturze konsumeryzmu — a więc luksusu, obfitości, nadmiaru, oraz/albo w kulturze ubóstwa, tj. niedostatku wszystkiego, lęku o jutro, pustego żołądka, braku szans i perspektyw. Granica między tymi dwiema kulturami, tak widoczna, kiedy podróżuje się po naszym globie, jest pełna napięć, niechęci, wrogości. To najważniejsza i najbardziej dramatyczna granica dzieląca dziś planetę”.
1997
Podróż po Senegalu, Nigerii, Lagos, Liberii, Sierra Leone i Mali.
Wiosna. Czytelnik wydaje trzeci tom Lapidarium oraz zbiorczo Lapidaria I—III.
Maj. Nagroda miesięcznika „Odra”.
Maj. „Piekło” — dodatek specjalny do „Tygodnika Powszechnego” (20.05). W sondzie wypowiedzi na temat piekła m.in. Czesława Miłosza, Gustawa Herlinga-Grudzińskiego i RK. Ten ostatni mówi: „Piekło to stan, to sytuacja. Piekło gotują innym ludzie, w których nagle wstąpił diabeł. Przez wiele lat wędrując po świecie, niejeden raz, to tu, to tam, napotykałem piekło. Bywałem w piekle. Słuchałem opowieści ludzi, którzy je przeżyli. Poznałem takich, którzy nosili je w sobie. (...) Paradoksalne jest to, że ludzie, których spotykamy w piekle, są najczęściej zupełnie niewinni. To ludzie słabi, pokrzywdzeni. Rzadko można tam spotkać ciężkiego grzesznika. Dowodzi to, że piekło nie jest karą za grzechy — jest niesprawiedliwością”.
23 czerwca. W przeddzień otrzymania doktoratu honoris causa Uniwersytetu Śląskiego RK wygłasza odczyt:
„Długie lata udawało mi się uniknąć odpowiedzi na pytanie, dlaczego piszę? A jest ono zadawane często. W czasie wieczorów autorskich, różnych rozmów i spotkań zawsze można oczekiwać, że ktoś będzie próbował wywołać nas w tej sprawie do tablicy. Pytanie jest kłopotliwe nie tylko dlatego, że człowiek nie zawsze dobrze wie, dlaczego pisze, ale również dlatego, że wszelka na nie odpowiedź kryje w sobie niebezpieczeństwo pretensjonalności, czegoś nadętego, jakiegoś koturnu. Sartre, przeczuwając tę pułapkę, ominął ją kiedyś, używając w tym miejscu bezosobowo Heideggerowskiego »się«. Dlaczego się pisze? — zapytał i napisał na ten temat 25-stronicowy esej.
Choć nie umiałem nigdy odpowiedzieć na żadną z licznych ankiet w tej sprawie, z uwagą czytałem wypowiedzi różnych pisarzy na ten temat. Ich opinie można by podzielić na dwie grupy. Przedstawiciele pierwszej starali się traktować swoje motywy prosto, przyziemnie i pragmatycznie: piszę, bo muszę z czegoś żyć, muszę zarabiać, a właśnie pisanie przynosi mi niezłe dochody. To jest — powiedziałbym — anglosaska, a ściślej: amerykańska szkoła myślenia. Jeżeli jakiś Amerykanin spyta mnie: Co robisz? a ja mu odpowiem: Piszę — to jego następne pytanie nie będzie dotyczyć rodzaju czy jakości tego, co piszę, lecz będzie brzmiało: A ile egzemplarzy swoich książek sprzedałeś? I od razu będzie wiedział, czy moja literatura jest coś warta, czy to po prostu bezużyteczna cegła.
W drugiej grupie odpowiedzi motywy były już znacznie bardziej zróżnicowane, a ich gama i rozpiętość bogate. Tu mieściły się i wewnętrzne nakazy, i spontaniczne impulsy, i nieodparte pragnienie wyrażenia swoich wizji. Te wszystkie powody i pobudki to oczywiście romantyczna szkoła myślenia, która za wspólny mianownik ma pojęcie misji — pisząc, spełniam jakąś misję, pisanie jest misją.
Trudno mi znaleźć dla siebie miejsce w którejś z tych grup. (...) Pytanie, dlaczego piszę, wolałbym sformułować inaczej, a mianowicie: dlaczego piszę to, co piszę (czy raczej: dlaczego piszę to, o czym piszę)? (...)
Mniej więcej w tym czasie, kiedy zaczynałem swoje odkrywanie świata, miało miejsce wydarzenie głośne i ważne. W Muzeum Sztuki Współczesnej w Nowym Jorku została otwarta w 1955 roku wystawa pt. »Rodzina człowiecza«. Zespół pod kierunkiem wielkiego fotografika Edwarda Steichena wybrał z ponad 2 milionów zdjęć 503 fotografie, ilustrujące życie mieszkańców naszej planety. Zdjęcia pokazują wspólnotę naszego losu, wspólnotę przeżyć, uczuć i doświadczeń naszych braci i sióstr żyjących pod wszystkimi stopniami długości i szerokości geograficznej. Człowiek jest jeden — mówią autorzy wystawy — i świat jest jeden. My wszyscy jesteśmy światem. (...) Stanowiła ona świadectwo faktu, że wiek XX był nie tylko stuleciem wojen, drutów kolczastych i obozów, nie tylko wiekiem niszczycielskich totalitaryzmów, poniżenia i śmierci, ale że jednocześnie był to wiek dekolonizacji i demokracji, wiek, który dzięki dążeniom milionów ludzi do wolności i dzięki rozwojowi globalnej komunikacji stał się — po raz pierwszy w dziejach — stuleciem narodzin rodziny człowieczej. Miałem szczęście być świadkiem tego momentu i chciałem zostać jego kronikarzem. (...) Rzecz w tym, żeby między kulturami udało się stworzyć stosunki nie zależności i podległości, ale porozumienia i partnerstwa. Tylko wówczas jest szansa, aby w naszej rodzinie człowieczej górę nad wszystkimi wrogościami i konfliktami brały zgoda i życzliwość. Na swoim maleńkim, mikroskopijnym odcinku chciałbym się do tego przyczynić. I oto, dlaczego piszę”.
24 czerwca. RK otrzymuje doktorat honoris causa Uniwersytetu Śląskiego.
Profesor Walery Pisarek: „Opisywany, a może raczej kreowany przez Kapuścińskiego obraz Trzeciego Świata sprawia wrażenie bardziej autentycznego niż rzeczywisty. Autor Cesarza i Szachinszacha jest mistrzem w posługiwaniu się środkami stylistycznymi powieści realistycznej. Czytając jego reportaże, odnosimy czasem wrażenie, że obcujemy z beletrystyką. (...) Jego teksty narzucają formę dialogową i dopiero czytane na głos ujawniają pełnię swoich uroków wielowymiarowości, wieloosobowości i wieloczasowości, aż chce się powiedzieć polifoniczności. Ach, te pytania retoryczne, wykrzykniki na stronie, uwagi w nawiasach, erudycyjne wstawki, cytaty i przytoczenia!”.
RK w swoim wykładzie mówi natomiast:
„Wróćmy na chwilę do lat 20. naszego kończącego się wieku. Zaczyna się epoka samolotów, śmiałkowie dokonują już pierwszych lotów międzykontynentalnych. Młody pilot francuski nazwiskiem Saint-Exupéry dostaje polecenie odbycia lotu z Tuluzy do Dakaru. Dla ówczesnych aeroplanów szczególnie niebezpieczny był przelot nad górami Hiszpanii. Późniejszy autor Małego księcia domyśla się niebezpieczeństw i odczuwa lęk. Studiuje mapę wyznaczonej trasy, ale ona nic mu nie mówi. Idzie więc radzić się starszego, doświadczonego kolegi — Henrie Guillaumeta. Teraz obaj zasiadają do mapy. »Jakąż dziwną lekcję geografii dał mi wówczas Guillaumet! — wspominał później Saint-Exupery. — Nie uczył mnie Hiszpanii, ale zaprzyjaźniał mnie z Hiszpanią«. Nie mówił o Kadyksie, ale o trzech drzewach pomarańczowych rosnących pod Kadyksem: »Strzeż się tych drzew, zaznacz je na swojej mapie...«. (...) Kiedy lata temu czytałem tę historię w Ziemi, planecie ludzi, pomyślałem, że płyną z niej co najmniej dwie lekcje. Pierwsza, że najlepsza droga do poznania świata prowadzi przez zaprzyjaźnienie się ze światem. Druga, że istnieje związek między naszym osobistym losem a obecnością tysięcy ludzi i rzeczy, o których istnieniu nic nie wiedzieliśmy czy nie wiemy, a które w najbardziej zaskakujący sposób mogą wpłynąć lub wpływają na naszą egzystencję, na bieg naszego życia, że więc choćby we własnym interesie powinniśmy się starać poznać nie tylko to, co jest tu, ale i to, co jest tam, daleko, gdzieś na naszym globie.
Najlepsza droga do poznania wiedzie przez przyjaźń. To lekcja Saint-Exupéry’ego, którego całe pisarstwo przenika głęboki, żarliwy humanizm. Ale zaprzyjaźnić się ze światem nie jest łatwo i nawet nie jest w pełni możliwe. Świat ma naturę złożoną, sprzeczną, paradoksalną, wiele w nim dobra, ale i wiele zła, a nie każdy i nie zawsze potrafi zdobyć się na heroizm, jakiego wymaga od nas wezwanie, aby zło dobrem zwyciężać. (...)
Kiedy pisałem ten tekst, zastanawiałem się nad jego tytułem. A może by, pomyślałem, dać tytuł »Droga do Katowic«? Bo pierwszy raz próbowałem dojechać do Katowic jeszcze jako mały chłopiec, w roku 1945. Mój wujek był w Kobiórze leśnikiem. Miał bardzo starą — jak się to wówczas mówiło »zdobyczną« — dekawkę. I wiózł mnie do Katowic, ale po drodze chciał zatrzymać się w Tychach. Nacisnął pedał hamulca, ale samochód toczył się dalej: hamulce nie działały. Na szczęście w tamtych latach drogi były puste i przy małej już szybkości wujek w końcu zahamował, wjeżdżając do rowu. Jak niepyszni wróciliśmy jakąś furmanką do Kobióra. Tym razem jednak, dzięki życzliwej pomocy Senatu, a także Rady Wydziału Nauk Społecznych Uniwersytetu Śląskiego, do Katowic dotarłem”.
Grudzień. Ukazuje się album Stasysa Eidrigeviciusa Pastele (Wydawnictwo Buffi). We wstępie do niego RK pisze:
„Przed nami przesuwa się kilkadziesiąt najróżniejszych twarzyczek. (...) To nie są rozbawione twarzyczki maluchów beztrosko buszujących wśród cudów kalifornijskiego Disneylandu czy szalejących w wesołych miasteczkach Sztokholmu i Wiednia. Na portretach Stasysa nikt się nie śmieje, nikt się nawet nie uśmiecha. Te wizerunki — to twarze moich rówieśników, kiedy jako głodni biegaliśmy po wsiach Litwy, Polesia, Małopolski, zakradając się do cudzych sadów, żeby zerwać jabłko albo śliwkę, aż na drzewie dopadł nas jakiś dziwotwór, jakaś strzyga i za karę zamieniał nas w papierowe głowy dokładnie takie, jakie maluje Stasys. On musiał też tak broić, dlatego wie, jak te głowy wyglądają! Nos ma się wydłużony ze zmartwienia (zwróćcie uwagę, jakie te nosy są wyciągnięte i spuszczone na kwintę), a okrągłe oczka wpatrują się w nas z szelmowską pewnością, że uwierzymy w ich naiwność. Swoim pięknym albumem Stasys przekazuje nam ważną myśl — że tak naprawdę w życiu jest wszystko ze sobą przemieszane. Przemieszane są lata i kolory, doświadczenia i kształty. Przemieszana jest realność i złuda, fakty i bajki. Przemieszane jest dzieciństwo i dojrzałość, sielskość i klęska. I że właśnie w tym wielkim przemieszaniu zawarta jest najgłębsza prawda świata”.
1998
Styczeń. Emisja programu „Rozmowy na koniec wieku. Z Ryszardem Kapuścińskim o nowej mapie świata” Katarzyny Janowskiej i Piotra Mucharskiego (TVP1).
RK: „(...) Dawniej kryzys europejski, który jest cechą trwałą naszego kontynentu, inspirował do przemian, rodził dynamikę nowej myśli, napędzał Europę ku nowym rozwiązaniom, nowym projektom. Dzisiaj kryzys europejski prowadzi Stary Kontynent w kierunku konsumeryzmu. Europa nastawiona jest głównie na to, aby utrzymać swój poziom życia, dobrze jeść w dobrych restauracjach, dobrze się ubierać, jeździć na wczasy, jednym słowem konsumować. Chce mieć w związku z tym spokój, stabilizację i dlatego wycofuje się ze świata. Wycofała się z Afryki, wycofuje się z Azji. Staje się coraz bardziej zamkniętym miejscem, które oczywiście ma wiele cech pozytywnych, ale ma również wielką słabość, a mianowicie ze wszystkich społeczeństw świata Europa jest najbardziej zestarzała”.
Styczeń. „Readers Digest” publikuje tekst RK Nowy mur berliński:
„Kiedy jestem we wsi afrykańskiej, zawsze myślę o tym, by dostać się do miasta. Bo wieś afrykańska to nie tylko głód. To także koszmar spania na glinianej podłodze, to pluskwy i pasożyty, to ciągły brak wody, a przede wszystkim — ciemność. W tropiku słońce zachodzi o szóstej wieczór. Od tego momentu do szóstej rano żyje się w kompletnej ciemności. Chińska latarka kosztuje dolara, ale we wsi, w której ostatnio mieszkałem w Senegalu, nikt nie ma jednego dolara, żeby ją sobie kupić. (...)
W jednym z reportaży opisywałem, że w krajach Trzeciego Świata zanika oświata, bo dzieci nie stać na kupno długopisu, który kosztuje 5 centów. W Afryce ciągle spotykałem dzieci, które błagały nie o chleb, wodę, czekoladę czy zabawki, ale o długopis, bo one idą do szkoły i nie mają czym pisać. Te społeczeństwa niechętnie przyjmują innowacje — bo jeśli mam 100 dolarów i podejmuję ryzyko zainwestowania 10 dolarów, to mogę śmiało to zrobić, bo nawet gdy stracę, to i tak zostanie mi 90. Ale jak mam 10 dolarów i mam je zainwestować, to gdy je stracę — stracę życie. (...)
Świat rozwinięty otacza się kordonem sanitarnym obojętności, buduje globalny berliński mur, bo postrzega Trzeci Świat jako świat barbarzyństwa. Informacje stamtąd dotyczą tylko wojen, mordów, narkotyków i kradzieży, chorób zakaźnych, uchodźców i głodu, a więc czegoś, co nam zagraża”.
13 lutego. Premiera w TV Kultura filmu dokumentalnego Filipa Bajona Poszukiwany: Ryszard Kapuściński (54 min.).
Kwiecień. Telewizyjne „Wiadomości Literackie” to cykliczny program wrocławskiego krytyka Stanisława Beresia. W tej edycji zawierają wywiad z RK:
„Pisanie z tygodnia na tydzień jest moim starym nawykiem. W ten sposób napisałem Cesarza, Szachinszacha i Wojnę futbolową. Kiedy mam bardzo krótki termin i wiem, że muszę oddać materiał w danym dniu, bardzo mnie to mobilizuje. Po prostu z mieczem nad szyją lepiej mi się pracuje. Mogę pisać tylko pod dużym ciśnieniem terminu, bo to jest sposób wymuszania na sobie samym wysiłku. Ja strasznie dużo pracuję nad tekstem, więc jestem zdolny napisać tylko to, co muszę napisać. To jest mechanizm, który wypróbowałem już wcześniej, i w moim przypadku daje on nie najgorsze wyniki”.
Maj. Książka Barbary N. Łopieńskiej Książki i ludzie (Wydawnictwo Twój Styl) to cykl wywiadów ze znanymi osobistościami na temat ich bibliotek. Wśród nich RK, który opowiadając o swym gigantycznym księgozbiorze, mówi również szerzej: „Bo dziś są dwa typy czytelnika: czytelnik literatury masowej — przedłużenia serialu telewizyjnego, który jak nie może z przyczyn technicznych oglądać serialu, sięga po książkę — i czytelnik wysmakowany, wdzięczny, którego bawi refleksja nad światem”.
Czerwiec. Polska Akademia Umiejętności na uroczystym posiedzeniu w Krakowie przyjęła w swój skład m.in. kompozytora Wojciecha Kilara oraz RK.
19 listopada. Sztokholm. Wykład RK na uroczystości „Stora Journalistpriset” — wręczenia nagród narodowych szwedzkim dziennikarzom.
„Często spotykane określenie, że »cała ludzkość żyje mediami«, jest przesadne, jest na wyrost. Nawet jeżeli zgodzić się, że takie niezwykłe wydarzenia, jak np. otwarcie olimpiady, oglądają dwa miliardy widzów, to i tak stanowi to dopiero jedną trzecią ludzkości. Relacje telewizyjne z bardzo ważnych wydarzeń światowych ogląda nie więcej niż dziesięć do dwudziestu procent mieszkańców naszej planety. To oczywiście dużo, ale na pewno nie »,cały świat«. W rzeczywistości bowiem setki milionów ludzi żyją poza wszelkim kontaktem z mediami lub stykają się z nimi tyko sporadycznie. Sam mieszkałem ostatnio w wielu takich miejscach w Afryce, gdzie nie było ani telewizji, ani radia, ani żadnej gazety. W całej Republice Malawi wychodzi tylko jedna gazeta, w Liberii — dwie, bardzo liche, telewizji nie ma tam w ogóle. W wielu krajach świata telewizja działa tylko przez dwie, cztery godziny na dobę. Na znacznych obszarach Azji — np. na Syberii, w Kazachstanie czy Mongolii — nawet jeżeli istnieją stacje telewizyjne, to jakość sprzętu, jaki posiadają ludzie, jest tak marna, że uniemożliwia odbiór. Pamiętam, że np. w latach Breżniewa znaczna część Syberii nie była objęta zagłuszaniem rozgłośni zachodnich, ponieważ i tak nikt nie miał tam odbiornika, z którego mógłby słuchać tych rozgłośni. Znaczna część ludzkości żyje więc poza zasięgiem mediów, nie troszcząc się o to, czy jest przez nie manipulowana albo czy zbyt drastyczne seriale nie wychowują dzieci w duchu agresji. (...)
Tematem mojego wystąpienia jest »Jak media pokazują świat«. Otóż, niestety, opisują go powierzchownie i wycinkowo, ograniczając się do pokazywania wizyt prezydentów albo zamachów terrorystycznych, ale nawet i w tej okrojonej wersji zajmują się nim coraz rzadziej. Według »Le Monde Diplomatique« z sierpnia 1998 roku, w ciągu zaledwie ostatnich czterech lat liczba osób, które oglądają dzienniki trzech wielkich amerykańskich sieci telewizyjnych, spadła z 60 do 38 procent. (...) Żyjemy w paradoksalnym świecie. Z jednej strony bowiem mówi się, że rozwój komunikacji połączył naszą planetę w jednolity organizm, że jesteśmy globalną wioską itd., z drugiej — tematyka międzynarodowa zajmuje w mediach coraz mniej i mniej miejsca, ustępując miejsca sprawom lokalnym, sensacjom, plotkom i wszelkiego rodzaju »news you can use«. (...)
A te jasne strony mediów istnieją dlatego, że na całym świecie w redakcjach, w rozgłośniach i stacjach telewizyjnych pracuje wielu wspaniałych, utalentowanych, wrażliwych ludzi, dla których Inny stanowi wielką wartość, i dla których nasza planeta jest miejscem pasjonującym, wartym poznania, zrozumienia i ocalenia”.
Grudzień. Maria Iwaszkiewicz Portret dżentelmena (Wydawnictwo Twój Styl) ze wstępem RK:
„Jakże świetny pomysł miał Stanisław Wilhelm Lilpop, wielki przemysłowiec warszawski, teść Jarosława Iwaszkiewicza, aby wyprawić się na polowanie do Afryki! Kiedy tam dotarł — via Kanał Sueski i Mombasę, był koniec roku 1910. Nie wiem, czy zdawał sobie sprawę (i czy go to nawet interesowało), że Afryka Wschodnia, gdzie zamierzał odbyć swoje myśliwskie safari (safari w języku suahili oznacza wyprawę, ekspedycję), była wówczas terenem ostrej rywalizacji brytyjsko-niemieckiej, niespokojnym i niebezpiecznym miejscem najazdów, rebelii, rzezi i wojen. Że ledwie trzy lata przed przybyciem S. W. Lilpopa do Kenii w sąsiedniej Tanganice zostało krwawo stłumione przez Niemców wielkie afrykańskie powstanie Majl-Majl, po którym zwycięzcy, za karę, uśmiercili głodem ponad ćwierć miliona (ogromna jak na owe czasy liczba) Afrykańczyków. (...)
Otóż wspaniałe zdjęcia Lilpopa są wynikiem nie tylko wrażliwości, spostrzegawczości i gustu plastycznego ich autora, ale też na ich jakość i niezwykłą poetykę wpływ miała owa nieustawność i nieporęczność samego aparatu fotograficznego. Bo w przeciwieństwie do rozpowszechnionych dziś idioten-kameras, pozwalających taśmowo i często bez zastanowienia pstrykać wszystko, wszędzie i bez przerwy, praca z gaumontem, którego najpierw trzeba było rozstawić na specjalnym trójnogu, wymagała długich przygotowań, namysłu, rozważnych decyzji artystycznych. Fotograf musiał kilkakrotnie mierzyć światło i ustalać jego wartość; wybierać, wyodrębniać i w wyobraźni kadrować obraz, który chciał utrwalić; komponować i aranżować zawczasu jego elementy. Więcej było w tym wszystkim działań i namysłów malarza stojącego przed pustym jeszcze płótnem niż nerwowej i gwałtownej szamotaniny współczesnego reportera z aparatem w ręku”.
Grudzień. Ukazuje się Heban (Czytelnik). To kronika spotkań z Afryką — światem, który przez dziesięciolecia był bodaj największą pasją RK.
Zauważa to Piotr Bratkowski w recenzji (Afryka, czyli co?, „Gazeta Wyborcza” 01.12): „...z migotliwych, często tylko naszkicowanych obrazów, z jakich składa się Heban, wyłania się pewien obraz wspólny. Nie wprost, ale bardzo dobitnie, polemizuje Kapuściński z dwoma eurocentrycznymi stereotypami Afryki. Takim, który każe ją widzieć jako kontynent niższych kulturowo, niezrozumiałych (i bodaj zrozumienia nie wartych) »dzikusów«, oraz z postkolonialnym mitem sentymentalnym (ot, choćby z Pożegnania z Afryką Karen Blixen), dostrzegającym w niej raj utracony. Afrykanin, zdaje się mówić Kapuściński, to taki sam człowiek jak inni, tylko zupełnie odmienny. To sprzeczność tylko pozorna, choć bardzo mocno obecna w książce. Otóż Kapuściński patrzy na Afrykę w sposób, żeby tak rzec, antymistyczny”.
1999
Rok podróży RK. Odwiedza Sri Lankę, Indie, Nepal, Peru, Boliwię, Paragwaj, Brazylię, Kolumbię i Meksyk.
Maj. Na aukcji świętującego jubileusz 40-lecia Wydawnictwa Znak, obok śrubokrętu Wałęsy czy kapelusza Kołakowskiego, pojawia się afrykański tam-tam RK. Cały dochód wspomoże krakowskie Przytulisko św. Brata Alberta.
4 czerwca. RK otrzymuje Nagrodę im. Goethego przyznawaną od 1950 roku za wybitny wkład w kulturę europejską. Mowę wygłasza profesor Jerzy Holzer.
„Choć Ryszard Kapuściński nie krył swych wolnościowych i demokratycznych sympatii, sam w polityce uczestniczył incydentalnie, na wysokim poziomie tylko u schyłku lat osiemdziesiątych, kiedy zaproszono go do udziału w politycznej reprezentacji polskiej demokracji, w Komitecie Obywatelskim, przygotowującym się do rozmów Okrągłego Stołu”.
Czerwiec. 66. Światowy Kongres Pen Clubu w Warszawie. Wykład RK:
„Zmiana stuleci, a także, w naszym przypadku, tysiącleci, która nastąpi według jednych 1 stycznia 2000, a innych — 1 stycznia 2001, prawdopodobnie nie wywoła żadnych wstrząsów w przyrodzie. Niebo nie zawali się nad nami, żadna gwiazda nie spadnie i nie obróci Ziemi w popiół. A także: znam duże obszary świata, których mieszkańcy nie zwrócą na te daty większej uwagi. Muzułmanie —a jest ich już ponad miliard — żyją, zgodnie z ich kalendarzem, dopiero w XIV wieku. Setki milionów wyznawców innych religii mają własne, odmienne miary obliczania czasu. To tylko w naszym, chrześcijańskim, europejsko-zachodnim kręgu kulturowym osiągnęliśmy kres XX stulecia i drugiego tysiąclecia. (...)
»Wiekiem mas« (The Age of Masses) nazwał nasze stulecie wybitny historyk brytyjski Michael Biddiss. Kulę ziemską, na której na początku wieku żyło nieco ponad miliard ludzi, teraz zamieszkuje ponad sześć miliardów. Ludzkość, która dawniej poruszała się po pustkowiach planety w małych, rozproszonych grupach, nagle przemieniła się w tłumy mrowiące się na ulicach miast, stłoczone na drogach świata. To pojawił się ów »samotny tłum«, tak sugestywnie opisany przez Davida Riesmana. Samotny, wykorzeniony z tradycyjnej kultury i środowiska, poszukujący nowej wspólnoty i tożsamości. Ten tłum stał się łatwym łupem wszelkiego typu ideologów, fałszywych proroków, demagogów, populistów, dyktatorów.
Członek owego masowego społeczeństwa — szary, przeciętny, anonimowy człowiek ulicy — został już stokrotnie opisany w powieściach, reportażach i studiach socjologicznych. Jest on właściwie głównym bohaterem niemal całej współczesnej literatury. To on właśnie — bohater Sinclaira i Eliota, Musila i Goytisolo — wchodzi teraz w XXI wiek. Epoka, która go zrodziła, wyposażyła go w szereg łatwo rozpoznawalnych cech. Przede wszystkim brak mu poczucia bezpieczeństwa, a chęć pozbycia się lęku jest jego wielką potrzebą i tęsknotą”.
Grudzień. Nagroda literacka Miast Partnerskich Torunia i Getyngi imienia Samuela Bogumiła Lindego dla RK za twórczość kreującą wartości ponadczasowe i ponadnarodowe u schyłku XX wieku. (Wcześniej laureatami konkursu byli Wisława Szymborska i Günter Grass, Zbigniew Herbert i Karl Dedecius oraz Tadeusz Różewicz i Siegfried Lenz). RK z tej okazji udziela wywiadu toruńskiej „Gazecie Miejskiej”:
„...myślę, że każdy z piszących ma taki mechanizm — coś przez niego przechodzi, a on nie do końca jest tego świadom. Kiedy wielcy pisarze, jak Balzak czy Stendhal, zaczynali coś pisać, nie bardzo wiedzieli, co się dalej stanie. Dopiero potem się rozpisywali. Prawie każda powieść Balzaka zaczynała się od krótkiego opowiadania, a potem dopisywał i dopisywał na marginesach i w korektach. Nie jesteśmy świadomi tego, co napiszemy. Siadamy do pisania i dopiero w pewnym momencie coś się zaczyna dziać. Ale przed momentem nie wiedzieliśmy, że coś takiego się będzie dziać. Z reguły, gdy muszę napisać jakiś wykład, mam mgliste pojęcie o tym, o czym będę pisać. Dopiero gdy zaczynam pisać, ze zdania wychodzi zdanie, a z niego następne zdanie. Ale gdybym nie napisał tego poprzedniego, nie wiedziałbym, że to następne jest we mnie. To bardzo normalny mechanizm: literatura bierze się z literatury, wiersz z wiersza. To są strumienie wiedzy, wyobraźni i nastroju, które płyną własnymi nurtami. Często siadamy: pusty dzień, pusta kartka, pusta głowa. Nic. I nie mamy na to większego wpływu. Jedni piją wódkę, inni próbują robić coś innego”.
Grudzień. Główna Nagroda Sezonu Wydawniczo-Księgarskiego Ikar’99 dla RK za książkę Heban, który komentuje: „W XXI wieku, po pięciuset latach dominacji nad światem, Europa ustąpi miejsca cywilizacjom pozaeuropejskim”.
Grudzień. RK zostaje wybrany przez grono ponad pięćdziesięciu najlepszych polskich dziennikarzy na Dziennikarza Wieku w plebiscycie miesięcznika „Press”. Z tej okazji rozmawia z nim Krzysztof Skowroński w Radiu Zet:
„— Powiedział pan o książce o Afryce, że pokazane są tam dwa pojęcia czasu: europejskie i afrykańskie. To afrykańskie pojęcie czasu na czym polega?
RK: — To afrykańskie pojęcie czasu polega na tym, że człowiek sam tworzy swój własny czas. My tutaj, mając zegarek na ręku czy na ścianie, jesteśmy niewolnikami tego mechanizmu czasu.
KS: I to udowodnię: 8.23, gościem Radia Zet jest Ryszard Kapuściński. I proszę dalej.
RK: I my patrzymy cały czas na zegarek, cały czas się śpieszymy, cały czas mamy wszystko zorganizowane, jesteśmy niejako niewolnikami tego mechanizmu czasu. Natomiast Afrykańczyk odwrotnie — to on organizuje swój czas, on go tworzy, komponuje. Na przykład taka prosta sprawa, często jako reporter miałem ten problem: przyjeżdżałem do jakiejś wsi na zebranie i nikogo nie było. Pytałem: Będzie tutaj zebranie? Będzie. A kiedy będzie? Jak się zbiorą ludzie. A kiedy się zbiorą? Wtedy, jak się zbiorą itd. Więc tutaj mamy do czynienia z ludźmi, którzy są niesłychanie cierpliwi. Zawsze nas to zdumiewa, ale oni po prostu czekają, aż przyjdzie ich czas”.
2000
Marzec. Podczas promocji Pandrioszki Krystyny Kurczab-Redlich (Wydawnictwo Twój Styl) w Bibliotece Narodowej w Warszawie, RK wygłasza rekomendację tego tytułu:
„...Nie da się wymienić wielu znaczących książek polskich autorów o Ameryce czy o Anglii, nawet problematyka niemiecka jest tu nieporównywalna z rosyjską. To Rosja jest naszą obsesją, naszym wiecznym problemem. I aczkolwiek są myśliciele, którzy uważają, że Polska, kultura polska, jest częścią kultury śródziemnomorskiej, to jednak nasz dorobek nie w pełni to potwierdza. Nasze zainteresowania, nasze pasje są bardzo wschodnie. (...)
Otóż myślenie rosyjskie jest bardzo państwowe, podczas gdy nasze myślenie jest w dużym stopniu myśleniem antypaństwowym. W myśleniu rosyjskim państwo jest elementem własnej tożsamości, osobowości. Kiedy przychodzi zagrożenie dla Rosji, oni wszyscy jednoczą się; najwięksi opozycjoniści, najwięksi buntownicy stają po stronie państwa. I Roztropowicz, i Sołżenicyn, i Aksjonow będą bronić Rosji. Z Polakami jest inaczej, Polak nie ma w sobie instynktu państwowego, bo taką mieliśmy historię. Dlatego dziwi nas, gdy gdziekolwiek ktoś zachowuje się propaństwowo. (...) Dla nas być propaństwowym, lojalnym wobec państwa, przez długie lata oznaczało być sprzedawczykiem, bo państwo było obce. Państwo to był wróg, który uciskał, ciemiężył. Naszym patriotyzmem była antypaństwowość, rosyjskim, moskiewskim — państwowość”.
1 kwietnia. W krakowskim magistracie zbiera się tysiąc osób, by z okazji 55-lecia „Tygodnika Powszechnego” przysłuchiwać się widowisku „Sąd nad XX wiekiem”. Prokurator ojciec Jan Andrzej Kłoczowski powołuje pięciu świadków, a obrońca Krzysztof Piesiewicz — dwóch. Sprawę rozsądza profesor Zoll oraz ławnicy.
RK jest świadkiem obrony: „Gdy wchodziliśmy w wiek XX, było nas półtora miliarda, teraz jest sześć miliardów, ale zaledwie 20 procent z nich korzysta z dobrodziejstw cywilizacji. Różnice między bogatą Północą a biednym Południem, cywilizacją rozwoju a cywilizacją przetrwania, są coraz większe. Mieszkaniec bogatego kraju żyje dziś o dwadzieścia pięć lat dłużej od mieszkańca kraju biednego. I problem nie polega na tym, że nie ma żywności. Jest jej nadmiar. Nie potrafimy jej jednak dzielić, wyrównywać szans”.
Kwiecień. Włoskie wydawnictwo Edizioni E/O wydaje książeczkę (124 strony) Il cinico non e adatto a questo mestiere. Conversazioni sul buon giornalismo (To nie jest zawód dla cyników. Rozmowy o dziennikarstwie). Składa się z trzech rozmów z RK opracowanych przez Marię Nadotti (są jeszcze wydania hiszpańskojęzyczne). To książka nieznana w Polsce.
29 czerwca. Wypowiedź RK dla „Rzeczpospolitej”:
„Koniec ery Gutenberga? To wielkie koncerny medialne głoszą ten koniec, zainteresowane tworzeniem koniunktury na towar, jaki mają do sprzedania. Słyszymy więc: »Książki są nieważne«, »Słowo drukowane jest przeżytkiem«, i hasła te napędzić mają nowym mediom większą klientelę. Tymczasem trzeba pamiętać, że dostęp do Internetu ma dziś zaledwie dwa procent ludzkości, a jest nas na świecie sześć miliardów i ta liczba szybko rośnie.
Problem polega na tym, że myli się dwie różne sprawy: rozwój techniki z rozwojem sytuacji kulturowej, z rozwojem środowiska, w którym ta technika może funkcjonować. Technikę tę można bowiem instalować w mieście amerykańskim, ale występują poważne trudności, gdy chodzi o wiele regionów Afryki, Azji, Ameryki Południowej. W tych miejscach nie ma jeszcze elektryczności — od tego trzeba zacząć. Rozwój elektroniki postrzega się w oderwaniu od ciężkiej sytuacji bytowej i kulturalnej większości świata, bo ta jest tematem, którego lepiej nie poruszać. Wobec tego wygodniej się skoncentrować na czymś innym i głosić tezę, że problem biedy na świecie, rosnącej zresztą, rozwiąże się sam, gdy wszędzie zainstalujemy komputery.
To jest tworzenie nowego mitu, choć słyszy się czasem, że epoka mitów minęła. (...)
Podobne myślenie jest naiwne i niebezpieczne zarazem. Poważny tygodnik »Economist« entuzjazmował się niedawno, jaką to wspaniałą rzeczą jest telefon komórkowy, bo dzięki niemu farmerzy, uprawiający kakao na Wybrzeżu Kości Słoniowej w Afryce, będą mogli komunikować się z giełdą w Londynie, żeby sprawdzać aktualne ceny, a wtedy pośrednicy, skupujący to kakao niemal za bezcen i odstawiający je do portów, przestaną ich wyzyskiwać. Jest to szczyt nonsensu, bo problem tych ludzi nie polega na tym, że nie znają cen, ale na tym, iż transport jest zmonopolizowany i chłop, niemający nic poza swoją działką, musi to kakao czy kawę sprzedać po takiej cenie, jaką mu dyktuje pośrednik, któremu jak nie sprzeda za bezcen, to nie sprzeda wcale. I telefon komórkowy nie ma tu nic do rzeczy”.
Wrzesień. We Włoszech RK otrzymuje prestiżowe nagrody: Premio Internazionale Viareggio Versilia (odpowiednik francuskiej Nagrody Goncourtów), nagrodę literacką Ruchu Oporu piemonckiego miasta Omegna (za książkę Heban), Premio Internazionale Feudo di Maida — również za Heban i Premio di Creole Uniwersytetu Bolońskiego za całokształt twórczości.
Jesień. Ukazuje się książka Gabrieli Łęckiej Salon literacki (W.A.B) złożona z rozmów z ludźmi kultury. Jedną z nich jest rozmowa z RK.
„...modna jest koncepcja Huntingtona, że zderzenie cywilizacji prowadzić będzie do konfliktów, ale pamiętajmy, że są i inne, diametralnie różne koncepcje — Marcela Maussa czy Malinowskiego — że efektem kontaktu kulturowego będzie wymiana, wzajemne wzbogacanie się i zapładnianie. (...) Chcę zrobić taką próbę wypadu w tę dziedzinę, w ten taki nowy wymiar rzeczywistości duchowej naszej planety, w której wielki dorobek kultury europejskiej oczywiście zostanie, będzie niesłychanie doniosły, ale będzie musiał się wpasować w dużo szerszą perspektywę. Będziemy musieli się nauczyć nie tylko uwzględniać te nieeuropejskie wartości cywilizacji, ale także je poznać i z nimi współżyć, znaleźć jakiś modus vivendi”.
Październik. Premiera albumu fotograficznego RK Z Afryki (Buffi) na Międzynarodowych Targach Książki we Frankfurcie. Ze wstępu autorstwa RK:
„Wszystko zaczęło się dawno, jeszcze w dzieciństwie, od smutnego dla mnie odkrycia, że nie mam żadnych zdolności do rysunku. Myślałem: tyle niezwykłych rzeczy dzieje się wokół mnie, a ja nie umiem ich zatrzymać, utrwalić. Widziałem las, zboża, kwiaty, ale przede wszystkim twarze rodziców, rówieśników, sąsiadów — gdybym umiał je narysować, marzyłem, i w ten sposób zachować, uwiecznić! Było to w czasie wojny, na biednej, podwarszawskiej wsi. Świat przechodził i zapadał się gdzieś za niewidzialnym horyzontem, zostawiając w mojej pamięci tylko ulotne ślady, które szybko zacierały się i ginęły. (...) Po studiach pracowałem jako reporter »Sztandaru Młodych«. Fotoreporterem w naszej redakcji był wówczas starszy ode mnie kolega — Janusz Zarzycki. Spotkał mnie raz na korytarzu redakcji: Podobno jedziesz jako reporter do Indii? Koniecznie fotografuj! Wcześniej nie brałem tego pod uwagę, nie wiedziałem nawet, jak się robi zdjęcia, i nie miałem aparatu. Aparat fotograficzny to była wówczas rzecz prawie nieosiągalna! Zresztą ktoś, kto fotografował, budził czujność milicji: co fotografuje? po co? dla kogo? Lepiej było dać sobie z tym spokój. Jednak któregoś dnia Zarzycki pożyczył mi pieniędzy i kupiliśmy w małym sklepiku na Nowym Świecie aparat radziecki »Zorka«, po czym zabrał mnie do Łazienek na pierwszą lekcję fotografii. (...)
Z Indii wracałem przez Pakistan i Afganistan. Na lotnisku w Kabulu zabrali mi zrobione, choć niewywołane rolki negatywów. Na tyłach baraku, gdzie mieścił się zarząd lotniska, paliło się ognisko, przy którym grzali się zmarznięci ludzie. Żołnierz powyjmował z mojej torby filmy i wrzucił je do ognia. Ale ocalały mi dwie rolki ukryte w kieszeni kurtki. Filmy zrobione w jasnym słońcu Indii okazały się prześwietlone. Ale jeden kadr wypadł dobrze: było to zdjęcie wygłodniałych dzieci gorączkowo wydłubujących z błota ziarna ryżu. Zrobiłem je pod Kalkutą, kiedy Bengal tonął w ulewnych deszczach i w prowincji panował straszny głód. Choć zdjęcie przedstawiało sytuację tragiczną — wziąwszy je do ręki, odczułem wielką radość. Tak! Oto udało mi się stworzyć obraz, zatrzymać na ułamek sekundy wiecznie pędzące życie i obraz ten pokazać innym. Dzięki owemu zdjęciu między tą gromadą dzieci a mną nawiązała się jakaś wspólnota, były to »moje« dzieci, powołałem je przecież do tego znieruchomiałego w kadrze, czarno-białego życia.
Choć potem robiłem tysiące i tysiące zdjęć, rzadko zdarzało się, abym nie rozpoznał po latach, czy to zdjęcie powstało w moim aparacie. Pamiętam zdjęcia wykonane trzydzieści lat temu — kiedy, w jakich okolicznościach i kogo przedstawiają. O, ci na rowerach wiozą banany na targ. To gdzieś nad jeziorem Niasa, w Malawi, lata 60. A to psy, dzikie psy na pustyni Atacama — Chile, rok 1970. Skąd ta więź między fotografem a jego zdjęciem? Stąd, że zrobienie udanego fotogramu jest podobnym wysiłkiem i przeżyciem, co napisanie dobrego wiersza. (...) Problemem jest też to, że podczas naszych dziennikarskich podróży zdani jesteśmy ciągle na łaskę innych; nie możemy więc wiele fotografować, bo nie ma czasu. Naszym dobroczyńcom z reguły się spieszy. Jeżeli są to kierowcy — pędzą na złamanie karku, nie chcą się zatrzymać, więc, zrozpaczeni, mijamy tysiące wspaniałych scen, które tylko migają nam przed oczami, i których nigdy już nie utrwalimy. Kiedyś w Zambii jechaliśmy z Lusaki do Kitwe, a tu widzę nagle, jak przez busz sunie kilometrowy wąż dzieci, a każde ma na głowie piramidkę cegieł. Najwyraźniej dzieci przenosiły swoją szkołę z jednej wioski do drugiej. Błagałem kierowcę, żeby się zatrzymał, ustawiłem aparat, ale on coś burknął i pognał dalej. Nie zliczę tych straconych na zawsze okazji. I jeszcze jedna przeszkoda: mój zmienny nastrój. Bo do robienia zdjęć potrzebny jest nastrój, chęć, wola, zapał. Dobre zdjęcie trzeba czasami »wychodzić« kilometrami, wyczekać godzinami. W upale tropikalnym brakuje często sił, wytrwałości. Zresztą bywa, że ten brak ochoty nie ma żadnego wyraźnego powodu. W czasie rewolucji irańskiej spędziłem w tym kraju wiele miesięcy, ale choć miałem ze sobą aparaty fotograficzne, nie zrobiłem ani jednego zdjęcia. Dlaczego? Nie wiem. Natomiast z rewolucji etiopskiej przywiozłem setki zdjęć, które pokazałem później na wystawach w Warszawie i w Budapeszcie. Nigdy nie wiem, która z moich podróży zaowocuje nowymi zdjęciami. Zawsze jest to zagadką, znakiem zapytania, dla mnie samego —tajemnicą. (...)
Najtrudniej jest z ludźmi, którzy są przekonani, że za pomocą aparatu fotograficznego rzucamy na nich czary, sprowadzamy na bydło choroby, zatruwamy studnie, zarażamy AIDS. W takim otoczeniu lepiej trzymać aparat na dnie torby, w głębokim ukryciu. Kiedyś mieszkałem w Ugandzie, w Kampali, u przyjaciół. Mieli służącego Anzelma pochodzącego z jakiejś głęboko przesądnej społeczności z północy kraju. Gdy pewnego dnia szedłem do domu ścieżką, zobaczyłem go idącego naprzeciw. Miałem w ręku aparat, więc zrobiłem mu zdjęcie. W tej sekundzie Anzelm posiniał, zaczął coś nieskładnie bełkotać, wstrząsały nim drgawki. Pomyślałem, że ten wielki i silny mężczyzna rzuci się na mnie i zacznie dusić. Mimo wściekłości był jednak tak sparaliżowany strachem, że nie mógł ruszyć się z miejsca. Zacząłem przepraszać go za to, co mu zrobiłem. Był przekonany, że rzuciłem na niego czary, więc gorączkowo myślałem, jak go od tego »przekleństwa« uwolnić, ale sam wpadłem w taki popłoch, że nic rozsądnego nie przychodziło mi do głowy. Anzelm długo nie mógł się uspokoić. Tej nocy zniknął z domu moich przyjaciół, u których był wiele lat, i nigdy już nie powrócił”.
Listopad. Ukazuje się Lapidarium IV (Czytelnik).
Grudzień. Druga arka Noego. Stąd świat cały (2000; 2 x 30 min.) —dwuczęściowy reportaż kulturalny; scenariusz i realizacja: Piotr Załuski. Spotkanie z RK w jego rodzinnym Pińsku, gdzie opowiada o dzieciństwie i projekcie napisania książki poświęconej dawnym latom na Polesiu. Motywem literackim filmu jest wiersz RK zaczynający się od słów: „...przetrwa ten, kto stworzy swój świat”.
7 grudnia. Kongres Kultury Polskiej, Warszawa. Wystąpienie RK na temat „Kultury narodowe w erze globalizacji”:
„Wiele nieporozumień i pomyłek bierze się tu z różnego pojmowania kultury w tradycji anglosaskiej, zwłaszcza amerykańskiej — bo właśnie Ameryka jest głównym motorem globalizmu — i rozumienia tejże kultury w europejskiej, a zwłaszcza tak silnej u nas romantycznej tradycji. Żeby powiedzieć to w wielkim uproszczeniu: w doświadczeniu amerykańskim — dzieło kultury jest produktem pracy ludzkiej, której wartość ocenia odbiorca przez akt kupna lub jego odmowę, Europa natomiast traktowała dzieło kultury jako owoc natchnienia, rzecz zawierającą element sacrum, więc wartość rynkowa odgrywała tu rolę drugorzędną.
Wraz z postępami globalizmu coraz bardziej wyraźną przewagę zyskuje wariant pierwszy — anglosaski. Różnica między tymi modelami kultury ma charakter nie tylko filozoficzny. Pociąga ona za sobą także skutki praktyczne.
Panuje bowiem powszechna zgoda, że wiek XXI będzie wiekiem kultury. O ile w dawnych cywilizacjach wartością największą była ziemia, a w cywilizacji nowożytnej — maszyna, to wartością taką w nadchodzącej cywilizacji staje się umysł ludzki, jego zdolności poznawcze i kreatywne. Aby umysł ten miał wszystkie warunki rozwoju, musi on dojrzewać i doskonalić się w otoczeniu kulturalnym najwyższej jakości, takim, które będzie go nieustannie inspirować i wzbogacać.
Pośród licznych podziałów istniejących w społeczności świata, coraz wyraźniej — obok zróżnicowania na biednych i bogatych — będzie rysował się podział na tych, którzy będą mieć dostęp do wiedzy i kultury, i tych pozbawionych takiej możliwości, a tym samym skazanych na marginalność i drugorzędność. Rozumieją to młode pokolenia świata, toteż chęć kształcenia się panuje w nich na skalę dotąd niespotykaną, a pęd do szkół wszystkich szczebli jest powszechny i stale rosnący. (...)
Nasza kultura narodowa przez dwa ostatnie wieki, które w ogóle decydowały o obecnym stanie kultury w Europie, rozwijała się w niezmiernie trudnych warunkach. Nigdy nie była to kultura zamożna, zasobna w dobra materialne. A jednak jako naród pozbawiony państwa przetrwaliśmy właśnie dzięki własnej, polskiej kulturze, silnej duchem, osadzonej mocno w chrześcijańskiej tradycji europejskiej. Nie mieliśmy państwa narodowego, ale mieliśmy język polski, żywą pamięć, poczucie wspólnoty narodowej, wiarę.
Tak, w owych czasach, w epoce poprzedzającej globalizację, było to jeszcze możliwe. Dziś jednak ubóstwo ma niszczący wpływ na kulturę, pozbawiając ją żywotnych sił, znaczenia, prestiżu”.
2001
Styczeń. W „Res Publice Nowej” RK publikuje tekst Dwadzieścia:
„Nowa globalizacja wbrew swym obietnicom nie likwiduje jednak podziału na centrum i prowincję, wręcz przeciwnie: podział ten pogłębia. Centrum jako miejsce promieniowania i ekspansji zostało bardzo ściśle określone. Stały się nim ze względu na swój potencjał ekonomiczny i technologiczny Stany Zjednoczone Ameryki. Zwycięzca zimnej wojny, lider rewolucji elektronicznej dzięki dziesięcioleciom nieprzerwanego rozwoju zyskał pozycję światowego centrum. Globalizacja wzmacnia dodatkowo tę pozycję, nie tylko nie niwelując, ale wręcz pogłębiając już istniejące różnice. Różnice występują na rozmaitych polach. Przede wszystkim gospodarczym. W centrum żyją ludzie o najwyższych dochodach. Prowincja zaś gromadzi całą biedę świata. (...)
Jeśli współczesne centrum potraktujemy szerzej jako Stany Zjednoczone, Europę Zachodnią i Japonię, to wszystkie cechy podziału na centrum i prowincję znane z czasów starożytnej Grecji ciągle istnieją. Ludzie centrum niezmiennie mają poczucie wyższości, odczuwają też zagrożenie: nielegalną emigracją, terroryzmem, handlem narkotykami, wreszcie nie potrafią zrozumieć prowincji. Po prowincji można się wszystkiego spodziewać”.
6—9 marca. Meksyk. RK inauguruje wykłady Szkoły Nowego Dziennikarstwa założonej przez kolumbijską fundację „Fundación Nuevo Periodismo Iberoamericano”. Na wypełnionej po brzegi sali jest on i Marquez. Ten ostatni z wielką atencją przedstawia „Kapu” (jak Latynosi zwą dla uproszczenia Kapuścińskiego) jako „prawdziwego mistrza dziennikarstwa”. Ale onieśmielony RK przesuwa swoje krzesło w kąt i wycofuje się, gdy przemawia noblista. Sala to widzi i wstaje, bijąc brawa dla Polaka. Artur Domosławski pisze w „Wyborczej”, że RK w świecie iberyjskim jest traktowany nie „tylko jak największy pisarz wśród reporterów i największy reporter wśród pisarzy. On tam jest noszony na rękach i słuchany jak ktoś, kto zaraz świat uczyni zrozumiałym, rozwikła zagadkę, rozszerzy perspektywę, da klucz do mądrości”. I mówi, że jest kategoria „Kapumaniaków” — fanatycznych zwolenników RK. „Kapu ma intelektualną pokorę, czego nie należy mylić z jego skromnym sposobem bycia. Nie prowadzi krucjat. Przy Kapu każdy czuje się bezpiecznie — nie zostanie pouczony, jak ma żyć on sam, jego kraj, klan, wspólnota. O Trzecim Świecie — a właściwie: o świecie, bo w tzw. Trzecim żyje 80 procent ludzkości — nie pisze z siodła konkwistadora Pizarra (co zdarza się innym Europejczykom i Amerykanom) ani z gniazda na maszcie karaweli zdobywców. Kapu schodzi z konia, z pokładu schodzi na ląd”.
18 marca. Getynga. RK wygłasza laudację na temat twórczości Hanny Krall podczas ceremonii wręczenia pisarce Nagrody im. Lindego.
„Wielkim tematem Hanny Krall jest los człowieka uwikłanego w okrucieństwa historii, schwytanego w jej miażdżące mechanizmy, upodlonego i unicestwionego przez nią. Przy czym historia nie jest tu jakimś straszliwym, a zarazem nieuchwytnym i niedefiniowalnym abstraktem, ale ma postać konkretnej i dającej się sprecyzować relacji człowieka do człowieka, w tym wypadku najczęściej, choć nie zawsze, relacji kata i ofiary. W tym właśnie przełożeniu abstraktu na konkret, w tej konsekwentnej egzemplifikacji, podkreślającej, że to nie »dziejowa zawierucha« czy »upiory wojny«, ale konkretni ludzie mordowali innych, równie konkretnych ludzi, upatruje odmienność i unikalność spojrzenia Hanny Krall”.
Kwiecień. RK otrzymuje — za Lapidarium IV oraz album fotograficzny Z Afryki — Bursztynowego Motyla, coroczną nagrodę za najlepszą książkę podróżniczą, ustanowioną dla uczczenia pamięci Arkadego Fiedlera. Marek Fiedler, syn znanego pisarza, uzasadnia decyzję bez wahania: „Ryszard Kapuściński był w tym roku bezkonkurencyjny. Poza tym ta nagroda już od dawna należała się właśnie jemu. To wielki pisarz i reportażysta”.
Maj. Nieczęsto RK osobiście pisze recenzję prasową. Tak jest jednak w przypadku książki Pochówek dla rezuna Pawła Smoleńskiego (Wydawnictwo Czarne):
„W świecie, który opisuje nam autor, w świecie upiorów, ale także i żywych ludzi, nie ma czym oddychać, jego mieszkańcy mimowolnie wciągają nas w atmosferę, w której nie jesteśmy w stanie zaczerpnąć powietrza i pokrzepić się bodaj odrobiną otuchy. Nikt się tam nie uśmiecha, nikt nikogo nie pozdrawia, nie zaprasza pod swój dach, każdy wygląda na drogę skryty za framugą okna, nadsłuchuje podejrzanych odgłosów i żeby powstrzymać nadciągające nieszczęście, ciągle żegna się krzyżem (...)
O tej to uporczywej, natrętnej żywotności złej pamięci opowiada w swojej książce Paweł Smoleński. Od pierwszych stronic wprowadza nas w napiętą atmosferę zaciekłego sporu, wzajemnych napaści i pogróżek, zapienionej nienawiści, szukania ofiary na stos”. („Gazeta Wyborcza” 25.05).
Czerwiec. W „Kontrapunkcie”, dodatku do „Tygodnika Powszechnego”, rozmowa z RK autorstwa Katarzyny Janowskiej i Piotra Mucharskiego:
RK: „(...) Nasze społeczeństwo znajduje się w stanie krytycznym. Przeżywamy dotkliwy kryzys kultury, etyki, zachowań społecznych, a przede wszystkim oświaty. Media są tylko odbiciem stanu rzeczy, którego żadna debata w prasie nie zmieni. Śmieszą mnie dyskusje, czy wejdziemy do Unii Europejskiej w 2003 czy może w 2004 roku. Problem jest innej natury. Społeczeństwa Unii Europejskiej są na bardzo wysokim kulturalnym poziomie. Świadczą o tym wskaźniki czytelnictwa, oglądalności ambitnych programów i udziału ludzi w kulturze. W tym kontekście nieważne jest, czy wejdziemy do Unii rok wcześniej, czy rok później. W ciągu roku i tak nie zlikwidujemy dystansu dzielącego nas od państw rozwiniętych. Stan naszej kultury i oświaty jest zasadniczą przeszkodą dla naszego udziału w strukturach europejskich. Być może wejdziemy do Unii i staniemy się obywatelami drugiej kategorii i to nie dlatego, że tak nas będą traktować, tylko z powodu naszej kulturowej kondycji”.
Jesień. Ukazują się jeszcze dwie książki związane z RK. To wywiady przeprowadzane przez poznański „Głos Wielkopolski” i opracowane przez Włodzimierza Branieckiego (Oficyna Wydawnicza „Głosu Wielkopolskiego”) oraz medioznawcza praca naukowa Kazimierza Wolnego-Zmorzyńskiego Wobec świata mediów. Ryszarda Kapuścińskiego dylematy dziennikarskie, literackie i społeczno-polityczne (Instytut Dziennikarstwa i Komunikacji Społecznej UJ).
Październik. Książka medioznawcy Zbigniewa Bauera: Antymedialny reportaż Ryszarda Kapuścińskiego (Wydawnictwo PAP). Recenzujący ją Krzysztof Kłosiński („Konspekt” nr 8, pismo WSP Kraków) pisze:
„Jako pisarz Kapuściński jest modernistą, należy do minionej epoki, staje w rzędzie epigonów złotej ery literatury. Od podobnych zarzutów chroni Kapuścińskiego »zawód reporter«, a więc owa odcierpiana, odchorowana (o czym Bauer nie szczędzi szczegółów) obecność tam, gdzie jest »inny świat«: wojny, głodu, choroby, nędzy, upodlenia, pogardy i przemocy”.
24 października. W Centrum Kultury Żydowskiej w Krakowie w trakcie miesiąca spotkań z kulturą żydowską, RK wygłasza pierwszy po 11 września odczyt. Zwraca uwagę na niezauważalne aspekty terroryzmu.
„Głównymi wrogami fundamentalistów nie są Amerykanie! Są nimi ich własne reżimy. Fundamentaliści uważają je za »zdrajców Koranu« i przeciw nim się buntują. Dlatego to nie my powinniśmy czuć strach przed fundamentalizmem, lecz prezydenci państw muzułmańskich. Islam, skłócony wewnętrznie, jest zażartą walką szkół, tendencji i orientacji. Największa wojna drugiej połowy XX wieku toczyła się między państwami islamskimi, bardzo ortodoksyjnymi, dlatego najwięcej prezydentów i polityków zginęło z rąk fundamentalistów w krajach islamskich, m.in. w Algierze i Egipcie”.
Ale RK przypomina, że ponad miliard muzułmanów stanowi 15 procent ludzi na ziemi, mało tego — że 20 milionów Amerykanów to muzułmanie, którzy wedle nakazu proroka modlą się pięć razy dziennie, choć mają amerykańskie paszporty, a drugie tyle żyje w Europie. I dlatego podkreśla, że „szkodliwe są dziś wszelkie wojownicze hasła. Bo mimo spokoju siedzimy na beczce prochu. Wygrać można tylko łagodnością i perswazją”.
15 listopada. Doktorat honoris causa Uniwersytetu Wrocławskiego dla RK. Mówi:
„Dawno, bo gdzieś w końcu lat 50. ubiegłego wieku, kupiłem książkę, której tytuł mnie zainteresował — Spotkania wrocławskie (pochodzę z Kresów, a Wrocław był uważany wówczas za stolicę kresowych przesiedleńców). Autor książki, Tadeusz Mikulski, pisał we wstępie, że przyjechał do Wrocławia w końcu 1945 roku do pracy uniwersyteckiej. Myślałem więc, że będzie to opowieść o początkach powojennego Wrocławia, do którego jeszcze jako nastolatek wyprawiłem się z kolegą, żeby zobaczyć, jak wygląda miasto, o którym mówiono, że zrównane z ziemią, jest już tylko widmem, fantomem, marą. W istocie, Wrocław był wówczas wielkim spiętrzeniem posępnych ruin, jakąś zastygłą erupcją zdruzgotanych cegieł i kamieni. Wrocław — notował świeżo tam właśnie osiadły światowej sławy matematyk, Hugo Steinhaus — »to na placu Grunwaldzkim nieustanna bitwa pod Grunwaldem. Z jednej strony tysiące łapserdaków w butach z cholewami, obarczonych plecakami, kanciarze, szabrownicy rozwłóczeni żołnierze, Sowiety, Żydzi, paniusie skromnie spekulujące i pospolici złodzieje, a z drugiej — Niemcy z białymi opaskami. Niemki w spodniach wlokące jakieś wózki, manatki, tłumoczki; mówią wolapikiem, szachrują, oglądają, oddają, wracają, pakują i popychają się, największa kupa dziadów na największej kupie cegieł i rumowiska w Europie«.
Myślałem, że Spotkania wrocławskie będą relacją w takim właśnie Steinhausowskim stylu, tymczasem już na pierwszych stronach przeczytałem o tym, jak Stanisław Konarski zatrzymał się w 1735 roku we Wrocławiu, aby spotkać się ze stronnikami króla Stanisława Leszczyńskiego, w którego imieniu właśnie posłował do Paryża. A zaraz potem, w następnym rozdziale, przeczytałem, jak dotarł do Wrocławia Józef Wybicki, a za nim — Stanisław Staszic. Jak przyjeżdża tu schorowany już i cierpiący Hugo Kołłątaj, jak chodzi i podziwia architekturę miasta nasz wielki podróżnik, działacz i kronikarz owego czasu — Julian Ursyn Niemcewicz. Wrocław był miastem, które dla naszych twórców stanowiło bramę do Europy, co wówczas w dużym stopniu oznaczało — bramę w świat. Pamiętam, że nie mogłem się od tej książki oderwać. Myślałem o jej autorze, o idei wówczas mu przyświecającej.
Zwykle człowiek, którego los rzucił w nowe, nieznane miejsce, długo czuje się w nim niepewnie i obco. Trzeba wielu lat, aby się z nim związał i zżył. Często ta symbioza nie następuje nigdy, poczucie obcości pozostaje dojmujące i trwałe; obcości, a nawet — wrogości. Postawa Tadeusza Mikulskiego jest tego zupełnym przeciwieństwem. Jest dowodem, że miejsce, jeszcze wczoraj nieznane, w dodatku ziejące ruiną i okryte zgliszczami, może niemal w okamgnieniu stać się nam bliskie, ważne i drogie, pod jednym wszelako warunkiem — że dojrzymy w nim dla siebie szansę. (...) Tadeusz Mikulski, Hugo Steinhaus i inni pionierzy wrocławscy zostawili nam niezmiernie pouczającą i cenną wskazówkę. Bo żyjemy w wieku ogromnych, nieustających migracji, wielkich wędrówek. Miliony chronią się przed głodem i wojną. Miliony uciekają przed nienawiścią sąsiadów albo grozą nadciągającej zarazy. Dziesiątki milionów wędrują w poszukiwaniu lepszego życia, w nadziei znalezienia pracy, szkoły dla dzieci, wody nadającej się do picia. Przed nimi wszystkimi stoi problem znalezienia nowego miejsca na ziemi, a następnie przekształcenia go w swój dom”.
Grudzień. Wspomnienia Leopolda Ungera Intruz (Prószyński i S‑ka) i entuzjastyczna recenzja RK w „Gazecie Wyborczej” (13.12):
„Dla przeciętnego czytelnika, słuchacza czy widza intruz dziennikarski to ktoś, kto wpycha się, gdzie może, arogancko łapie człowieka ze klapę czy rękaw, ogłusza rozmówcę seriami natrętnych pytań.
Dla mnie Leopold Unger zupełnie do takiego wizerunku nie pasuje. Jest on, zwłaszcza od czasu osiedlenia w Brukseli w końcu lat 60., człowiekiem namysłu i refleksji, analizy i wnioskowania, komentarza i eseju politycznego, a taki warsztat i ogląd świata wymagają — na ile pozwalają pośpiech i zadyszka wpisane w naszą profesję — dystansu, skupienia, wysiłku uważnej konstrukcji tekstu. (...) Przez strony Intruza raz po raz przebija się ważny kulturowo i drażliwy politycznie problem nieporozumień między ludźmi Wschodu i Zachodu na temat oceny komunizmu. Nie tylko bowiem — zgodnie z teorią Whorfa i Sapira — odmiennie myślimy, bo mówimy różnymi językami, ale również odmiennie myślimy, ponieważ żyliśmy w odmiennych światach. Unger pisze o tym w swojej książce ze zdumieniem i goryczą. Kiedy przyjeżdża z Warszawy do Brukseli, stwierdza mianowicie, że przybył do Belgii z niebytu, z jakiegoś nieistniejącego w myśleniu zachodnim świata, który dla tamtejszych mieszkańców kończy się gdzieś na zachodniej granicy ówczesnej NRD. Co więcej, patrzą na niego podejrzliwie, bo skoro wyjechał ze Wschodu, musi być zajadłym antykomunistą, a więc — uwaga, to, co pisze, jest z pewnością pełne urazów do Sowietów, jest zapiekłe nienawistne, a tym samym stronnicze i nieprawdziwe”.
29 grudnia. „Rzeczpospolita”. Obszerny tekst RK Innego świata nie będzie:
„Zorientowałem się, że zwiedzanie świata jest dzisiaj podróżowaniem do wyraźnie zaznaczonych kręgów — znacznie bardziej niż kilkanaście lat temu odczuwalna jest zmiana miejsca pobytu na naszej planecie. Dawniej, ze względu na dominację europejskiego wzorca, wszędzie można się było czuć bardziej lub mniej »u siebie« — słyszało się europejską muzykę, dostępna była prasa czy książki w języku angielskim, wiele było europejskich uczelni czy hoteli. Ale obecność Europejczyków na planecie się kurczy. Są oczywiście na Starym Kontynencie, ale kiedyś było ich mnóstwo w Afryce, Azji czy Ameryce Południowej. Teraz zniknęli, a wraz z tym zacierają się ślady europejskich wpływów na naszym globie. Zostało jeszcze trochę placówek misyjnych, ale i one przeżywają kryzys. (...)
Zacznijmy od stwierdzenia, które w kontekście tego, co dzieje się od 11 września, zabrzmi paradoksalnie: nasza planeta jako całość —zważywszy na to, iż jest nas sześć miliardów, zważywszy na niewyobrażalną różnorodność języków, kultur, religii, interesów, pragnień — pozostaje w zasadzie w stanie pokoju. Trzeba oderwać się na chwilę od tego szumu medialnego, którego codzienną dawką jesteśmy bombardowani. Doświadczenie człowieka podróżującego po wszystkich kontynentach przeczy temu, co widzimy w telewizji. Żyjemy w świecie bardzo zróżnicowanym, w którym istnieją liczne punkty zapalne, ale te lokalne pożary nie mają tendencji do rozprzestrzeniania się na cały glob. Są ofiary i bestialskie akty okrucieństwa, ale na szczęście konflikty, które je zrodziły, nie angażują nowych stron. Jak pamiętamy, pierwsza i druga wojna światowa zaczęły się od małych incydentów. Dzisiaj napięcia lokalne nie mają takiego kontaminacyjnego charakteru.
A zatem najważniejszą cechą współczesnego świata jest to, że żyjemy! Na tym opiera się mój optymizm. Bo jeżeli weźmiemy pod uwagę, że te 6 miliardów ludzi radzi sobie bez żadnego nadrzędnego autorytetu, bez żadnej jednolitej skali wartości, a mimo to 95—98 procent rodziny ludzkiej żyje w warunkach pokoju, to uważam to za pokrzepiające”.
2002
Styczeń. Emisja w TVP 1 dokumentu poświęconego RK „Archiwum polskich wydarzeń kulturalnych. 1978: Cesarz”, autorstwa Witolda Beresia i Artura Więcka „Barona”.
17 stycznia. W auli Collegium Novum Uniwersytetu Jagiellońskiego w Krakowie wykład otwierający Uniwersytet Latający „Znaku”, którego idea polega na wykładach mistrzów dla studentów i licealistów.
RK mówi o globalizmie: „Jeszcze na początku wieku mapa świata była dwukolorowa. Jeden kolor zaznaczał niewielką grupę państw — posiadaczy kolonii. Drugi zakreślał wielkie obszary planety zamieszkane przez ludy skolonizowane. Dzisiaj mapa ta jest jednokolorowa” — i zauważa, że temu procesowi towarzyszył wzmożony ruch ludności ze wsi do miast. W wyobrażeniach ludzi wolność i niepodległość miała oznaczać dobrobyt, a jego synonimem było miasto. Na początku wieku chłopi stanowili 90 procent ludności świata. Dziś jest ich mniej. Życie w mieście stało się dominującą formą bytowania człowieka na ziemi. Nastąpił też bezprecedensowy przyrost ludności — z 2,5 miliarda w 1950 roku do ponad 6 miliardów. Każdego roku przybywa ponad 80 milionów ludzi. Z tego niemal 90 procent to nowi obywatele Trzeciego Świata, bo ludność krajów zamożnych starzeje się. Dodaje: „Te trzy procesy, ledwo co zarysowane, zmieniły i zmieniają polityczny i kulturalny obraz świata”.
Styczeń. Internet to medium bardzo rzadko używane przez RK. Chyba jedyny w jego biografii zawodowej przypadek udziału w czacie na portalu „Gazety Wyborczej”.
28 lutego. Paryż. Rozdanie nagród Prix Tropiques. Nagroda ta przyznawana jest za publikacje w języku francuskim dotyczące rozwoju i kultury krajów frankofońskich. RK jest pierwszym nagrodzonym Europejczykiem. Podczas uroczystości mówi m.in.: „Żyjemy w epoce przekraczania barier i granic; bardziej zdajemy sobie sprawę, iż mimo odległości, różnic i uprzedzeń jest nas coraz więcej i w tym właśnie leży nadzieja przetrwania naszego rodzaju, wielkiej ludzkiej rodziny. (...) To właśnie tą ideą kontaktów między kulturami jako źródła spokojnego wzbogacania i chęci współpracy, obopólnego zrozumienia i tolerancji, zainteresowali się wielcy francuscy antropolodzy XX wieku: Émile Durkheim, Marcel Mauss i Claude Lévi-Strauss. Dzieła ich zainspirowane myślą Montaigne’a i Rousseau odkrywają i rozwijają teorie wymiany, a także wskazują, iż rozwój jest możliwy wyłącznie podczas stałych wymian wartości moralnych. Ta filozofia, przesycona człowieczeństwem i wiara w człowieka, jest wciąż teoretyczną podstawą idei Wspólnoty Francuskojęzycznej, wzbogaconej przez senegalskiego poetę Leopolda Senghora i poetę z Martyniki Aime Cesire’a. Budowanie i umacnianie wspólnoty ludzkiej dzięki kulturze ponad różnicami narodowościowymi, religijnymi i historycznymi jest sednem, sensem i celem tego, co ja rozumiem przez pojęcie Wspólnoty Francuskojęzycznej”.
3—4 marca. Wojna czy dialog? Pod takim tytułem dodatek „Rzeczpospolitej” „Plus-Minus” drukuje rozważania RK związane z sytuacją po 11 września:
„...niektórzy uznali 11 września za początek wojny cywilizacji. Pojęcie to, jak wiadomo, bierze się z napisanej przed kilku laty książki Samuela Huntingtona Zderzenie cywilizacji. Mimo że autor sam zrelatywizował słowo »zderzenie« (w dedykacji dla żony wziął je w cudzysłów i dodał żartobliwie, żeby zderzenie to znosiła z uśmiechem), komentatorzy podążyli dokładnie w przeciwnym kierunku, zaostrzając termin i pisząc wprost o wojnie cywilizacji. Cała sprawa jest jednak trudna i złożona. Huntington posłużył się kategorią metodologiczną Toynbeego, który w swym monumentalnym dziele uznał, że pisanie światowej historii narodów i państw jest fizycznie niemożliwe i merytorycznie wadliwe. Rozwiązanie widział w opisie dziejów świata podzielonych na historie poszczególnych cywilizacji. O ile jednak takie rozwiązanie było praktyczne i pomocne dla dziejów dawnych, o tyle jest ono zawodne w historii współczesnej, której siłami motorycznymi są państwowe i narodowe nacjonalizmy, które częściej rodzą konflikty i starcia wewnątrz cywilizacji niż na ich granicach.
Czy zderzenie cywilizacji jest więc, jak twierdzi Huntington, nieuchronne? Wymienia on dwie potencjalnie groźne cywilizacje: Chiny i islam. To bardzo amerykański punkt widzenia. Chiny to rywal Ameryki w walce o dominację nad przyszłym centrum świata — Pacyfikiem. Islam to posiadacz największych złóż ropy naftowej, bez której funkcjonowanie świata rozwiniętego jest po prostu niemożliwe. Ale na szczęście współczesna Europa kontynentalna wskazuje, że kontakty międzycywilizacyjne wcale nie muszą prowadzić do konfrontacji, ale przeciwnie, są źródłem owocnej i pożytecznej współpracy. Ciekawym przykładem jest również hispanojęzyczna strefa kulturowa grupująca ludzi różnych ras, krajów i regionów.
A więc dialog czy wojna cywilizacji? Taka alternatywa po prostu nie istnieje, gdyż równałaby się pytaniu, czy wybieramy życie czy śmierć. Na planecie tak naładowanej bronią masowej zagłady wojna taka mogłaby doprowadzić do wyginięcia całego rodzaju ludzkiego”.
4 marca. 70. urodziny Ryszarda Kapuścińskiego.
14 marca. Wykład RK w Polskiej Radzie Biznesu: „11 września weszliśmy w nowy, drugi etap budowania zimnowojennego ładu światowego. Ten etap tak określił amerykański politolog i komentator Charles Kauthamer — »skończył się dziesięcioletni urlop od historii«. Lata 90. to były nasze wczasy, a 11 września te wczasy się skończyły... To się ogólnie nazywa wojną z terroryzmem, ale to oczywiście ma dużo głębsze i szersze implikacje. To ogłoszenie wojny z terroryzmem stawia dwa wielkie problemy, na które Zachód musi znaleźć odpowiedź. Pierwszy problem — to terroryzm a demokracja... Drugi problem to globalizacja a wojna z terroryzmem”.
Marzec. Wiktory to nagrody dla najbardziej popularnych osobowości telewizyjnych przyznawane od 1985 roku. Tym razem tzw. Superwiktora, przyznawanego od 1992 roku za całokształt twórczości, otrzymuje w Teatrze Narodowym RK.
17—19 kwietnia. Spotkanie z czytelnikami w Instytucie Polskim w Sofii oraz doktorat honoris causa sofijskiego Uniwersytetu im. Klimenta z Ochrydy.
Fragmenty wystąpienia RK: „Po raz pierwszy byłem w Bułgarii kilkanaście lat temu. Zobaczyłem wówczas tylko Sofię, a ściślej — zaledwie kilka dzielnic Waszego miasta, które — dodam, od razu mnie urzekło — było zielone i słoneczne i miało w tle ośnieżone góry — widok niezwykły dla mieszkańca nieskończonych równin, z których pochodzę. Bodaj drugiego dnia pobytu w Sofii trafiłem do Muzeum Archeologicznego. Dodam, że z wykształcenia jestem historykiem i zwiedzanie dobrego muzeum daje mi tyle przeżyć, co czytanie wartościowej książki czy oglądanie świetnego filmu dokumentalnego. (...) Przyznam z pokorą i zażenowaniem, że w tym czasie niewiele wiedziałem o historii Bułgarii. Bułgaria kojarzyła mi się z Cyrylem i Metodym — języka staro-cerkiewno-słowiańskiego uczyłem się na Uniwersytecie Warszawskim — ze światem żarliwego prawosławia, ze złocistym i srebrnym królestwem ikon, z kamienną, mroczną architekturą monastyrów ukrytych gdzieś w nieznanych mi górach, z nazwiskami Christo i Iwana Wazowa, z podniosłą muzyką chórów cerkiewnych i z wierszami mojej ulubionej poetki Błagi Dymitrowej.
Tymczasem tu, w muzeum, stanąłem zdumiony, bo ujrzałem dzieła, wyroby i przedmioty podobne do tych, które widziałem wcześniej w muzeach starożytności Włoch, Niemiec, Francji, czy Hiszpanii, Egiptu i Libii. Tu, w stolicy Bułgarii, znalazłem się nagle w świecie, który zwykle kojarzymy z antyczną Grecją i Rzymem, świecie wykutym, wyrzeźbionym i uwiecznionym w jasnych marmurach i cennych kamieniach — wśród greckich posągów i amfor, płaskorzeźb i kapiteli, wśród rzymskich obelisków i sarkofagów, wazonów, kaganków i mozaik. A te wszystkie bogactwa nie były przywiezione gdzieś z dalekich krajów, lecz powstały na ziemiach Bułgarii i tu zachowały się do naszych czasów! Chodząc po salach sofijskiego muzeum, obcowałem ze światem śródziemnomorskim, którego — dopiero teraz to odkrywałem — ziemie Bułgarii stanowiły integralną i ważką część, były prowincją tego obszaru, który stał się kolebką kultury europejskiej, dając początek cywilizacji promieniującej później na całą planetę. (...)
Przechować swój język, religię i obyczaje przez pięćset lat systematycznego wynaradawiania, odtrącania i dyskryminacji — toż to wydaje się prawie niemożliwe! A jednak okazało się rzeczywistością. To doświadczenie bułgarskie jest ważnym argumentem w dzisiejszych sporach o tym, czy zaleje nas obca kultura masowa, tandeta i kicz, czy wszystko pochłonie macdonaldyzacja. Oczywiście czasy są inne i odmienne są warunki. Ale jedno nie uległo zmianie — ta mianowicie prawda, że przekonanie o wartości własnej kultury i wola jej rozwijania są najlepszym gwarantem jej istnienia i żywotności. Oczywiście nasza narodowa tożsamość, choćby najbardziej bogata i różnorodna, nie zdejmuje z nas odpowiedzialności za dzień dzisiejszy i za przyszłość. Ale — i to jest ważne — może być ona źródłem satysfakcji, zaufania do siebie, wytrwałości i chęci tworzenia”.
Maj. Po raz drugi wręczane nagrody krakowskiego Znaku im. ks. Józefa Tischnera. W kategorii „publicystyki na tematy społeczne, która uczy Polaków przyjmować »nieszczęsny dar wolności«” — dla Ryszarda Kapuścińskiego.
13 maja. Wystawa zdjęć RK „Fragment” we wrocławskiej galerii „Opus”.
Maj. Ukazuje się książka Artura Domosławskiego Świat nie na sprzedaż. Rozmowy o globalizacji i kontestacji (Wydawnictwo Sic!) złożona z wywiadów, w tym — rozmowy z RK. W rozmowę związaną tradycyjnie z globalizmem wprowadza jednak nowy ton — optymizmu, jeśli chodzi o przyszłość Ameryki Południowej.
„Rola armii w strukturach politycznych wszystkich niemal krajów regionu znacznie osłabła, nawet tam, gdzie dyktatury wojskowe były najokrutniejsze i najbardziej represyjne, jak w Chile czy Argentynie. Można by powiedzieć, że dokonała się »rewolucja demokratyczna«.
To pierwsza przyczyna przebudzenia się mniejszości etnicznych. Drugą jest rozszerzenie się pola komunikacji, czyli rewolucja techniczna. Obszar i siła oddziaływania technik komunikacyjnych stale powiększają się: radio, telewizja, prasa, Internet...
Te dwie rewolucje sprawiły, że obieg myśli zatacza coraz szersze kręgi społeczne. Postulaty, oczekiwania spotkały się z poczuciem, że czas krwawej konfrontacji minął i że wszyscy się zdemokratyzowaliśmy. Zniknął strach. Dla społeczności uciskanych, wykluczonych, wolność i demokracja oznaczają promocję, nobilitację oraz prawo stawiania żądań — równości, sprawiedliwości. (...) Ja chcę tylko podkreślić bardzo mocno, że gdy porównuję Amerykę Łacińską dziś z tą, którą poznałem 30 lat temu, to widzę ogromny postęp. Z wyjątkiem Kolumbii cała Ameryka Łacińska żyje w warunkach pokoju. Usunięto najbardziej krwawe i odpychające dyktatury — w Argentynie, Chile. Po 71 latach upadł podły reżim monopolu partyjnego w Meksyku. Prawie wszędzie mamy demokrację. Pojawiła się niespotykana w regionie tendencja do pokojowego rozstrzygania konfliktów. Nie ma wielkich konfrontacji ani krwawych wojen, ani dyktatur. Słowem: nie ma tego wszystkiego, co charakteryzowało kontynent przez tyle dziesiątków lat. Dla mnie to oznaki niebywałego postępu w sferze politycznej.
Mimo istnienia dużych obszarów nędzy dostrzegam też coś, co nazwałbym ogólnym rozwojem. Trzydzieści lat temu obszary nędzy były nieporównanie większe, a ona sama miała wymiar bardziej dramatyczny. (...) Ameryka Łacińska przestała być kontynentem, na którym skupiają się napięcia globalne, a zaczęła stawać się laboratorium jakichś nowych form społecznych, kulturalnych, miejscem różnych eksperymentów. XXI wiek będzie wiekiem Ameryki Łacińskiej. (...) Ameryka Łacińska to jedyny region, w którym kultura europejska stała się częścią kultury innego kontynentu. Pamiętajmy, że kultura europejska nie przyjęła się ani w Afryce, ani w Azji. W tamtych częściach świata znikła wraz z wielką dekolonizacją po drugiej wojnie światowej. Natomiast Ameryka Łacińska jest jedynym kontynentem, gdzie europejskość stała się częścią jego oryginalnej kultury. Przebudzenie etniczne Ameryki przedkolumbijskiej stwarza unikalną szansę ukształtowania się zupełnie nowej jakości kulturowej na tym kontynencie — takiej, jakiej nie było i nigdy nie będzie ani w Ameryce Północnej, ani w Europie, ani w Afryce”.
Maj—czerwiec. Wystawa zdjęć RK pt. „Africa” na „FotoGrafia” —The First International Festival in Rome.
Czerwiec. Order Ecco Homo powołany, by promować najszlachetniejsze wartości i eksponować osoby prezentujące postawy ze wszech miar godne naśladowania i działające na rzecz dobra bliźniego, i przyznany RK w Ośrodku Rehabilitacji Dzieci Niepełnosprawnych w Tomaszowie Mazowieckim.
Lipiec. W „Nowych Książkach” ukazuje się recenzja RK z Czaru Polesia (Wydawnictwo Rewasz) Grzegorza Rąkowskiego.
„Rąkowski pokazuje, że mimo wielu zniszczeń Polesie zachowało swoją egzotykę. Opisuje obszary wciąż mało dostępne, takie jak Błota Olmańskie z wielką oazą bagiennego ptactwa i rzadkimi gatunkami roślinności czy strefę Czarnobyla, gdzie na terenach skażonych po katastrofie elektrowni utworzono Poleski Rezerwat Radiacyjno-Ekologiczny. Dzięki niemu dowiedziałem się o rzeczach, o których nie miałem pojęcia, chociaż od lat 90. często jeżdżę do Pińska i pobliskich miejscowości. (...)
Cenię Czar Polesia również za piękny język, za przypomnienie bogatego słownictwa Kresów, którego na ogół już się nie używa. Część jego śladów spotykamy jeszcze w nazwach geograficznych, w pewnych określeniach dotyczących na przykład uroczysk, mokradeł, lasów i różnych miejscowości. Znalazłem w tej książce dla mnie jeszcze swojsko brzmiące słówko »grądzik«. Kto dziś w Polsce wie, czym jest »grądzik«? Nawet w słowniku Doroszewskiego nie ma »grądzika«; jest jeszcze u Karłowicza, u Orgelbranda, u Brücknera, ale potem zanika. A grądzik to sucha wyniosłość, »wyspa« na mokradłach. U Rąkowskiego czytamy: »Ścieżka wiła się przez bagna, starając się wykorzystać każdy skrawek suchego terenu — malutki grądzik, większą wyspę czy wydmową grzędę. Mijaliśmy kolejne uroczyska: znany nam już Serkow Zasumiński, Uhły, Uhłatyca. Zmieniały się rodzaje roślinności: bór bagienny, mszar, turzycowisko, brzeźniak, olszniak«. W tym języku i w tym »mijaniu« nie ma żadnej powierzchowności, jest natomiast świetnie oddane bogactwo krajobrazów, które komuś mało wnikliwemu pewnie by umknęło”.
Sierpień. Udział w konferencji pisarzy w Sun Valley (Idaho, USA).
Wrzesień. Debaty na temat Trzeciego Świata na New York University z udziałem RK.
Koniec września. Meksyk. Spotkania ze studentami i promocja książki To nie jest zawód dla cyników. Rozmowy o dziennikarstwie.
Koniec października. Spotkania w São Paulo, Brazylia.
7 listopada. Ukazuje się Lapidarium V — promocja w siedzibie Czytelnika. Mariusz Czubaj tak pisze o tym tytule w „Polityce” (31.01.2003):
„...zapiski w Lapidariach mają charakter rozproszony, dotyczyć mogą niemal wszystkiego: impresji po wygłoszonym wykładzie, lektur, wspomnień z dzieciństwa na Polesiu, scenek podpatrzonych równie dobrze w warszawskim szpitalu i ekskluzywnej restauracji w Meksyku. Mimo takiej formuły Lapidaria mają swój wewnętrzny porządek. Bez wątpienia głównym wątkiem, podejmowanym we wszystkich częściach, staje się kwestia globalizacji. (...) może się wydawać, że Ryszard Kapuściński napisał pesymistyczną, by nie rzec — ponurą, książkę. Jest jednak inaczej. W Lapidarium V znajdujemy i taką myśl, że oto »najlepsza droga do poznania świata prowadzi przez zaprzyjaźnienie się ze światem«”.
Listopad. Podróż po Grecji i promocja Hebanu i Wojny futbolowej.
11 grudnia. Katalońskie miasto Girona. Nagroda stowarzyszenia Liber Press przyznawana osobom i organizacjom, które mają szczególne zasługi dla obrony wolności prasy, promują kulturę globalnej solidarności i prawa człowieka.
2003
18 stycznia. Turyn, Włochy. RK zostaje laureatem prestiżowej włoskiej nagrody literackiej Premio Grinzane Cavour w kategorii per la lettura — za radość, jaką daje czytanie jego książek. W uzasadnieniu jury podkreśla, że Polak jest niezwykłym świadkiem historii, który posiadł umiejętność przejrzystej i głębokiej analizy najważniejszych momentów polityki międzynarodowej. W ubiegłych latach laureatami byli m.in. Nadine Gordimer, Günter Grass, José Saramago, Wole Soyinka.
RK wygłasza mowę dziękczynną:
„...Jakże ogromne zmiany dokonały się w tym pozaeuropejskim świecie! Europa była w nim kiedyś mocno osadzona i przez swoje instytucje i przez swoich ludzi. Dzięki temu, podróżując nawet do odległych zakątków globu, miało się wrażenie, że w jakimś sensie człowiek nie opuszczał Europy — była wszędzie! Jeżeli dotarłem do Tananariwy na Madagaskarze, czekał tam na mnie hotel europejski, jeżeli leciałem z Salisbury do Fort Lome, pilotami miejscowych linii lotniczych byli Europejczycy, jeżeli byłem w Lagos, mogłem kupić w kiosku »Timesa« lub »Observera«. Nic takiego nie jest dziś możliwe. W Tananariwie jest tylko hotel malgaski, piloci są Afrykańczykami, w Lagos można kupić wyłącznie prasę nigeryjską. Zmiany w instytucjach kulturalnych są większe. Na uniwersytetach w Kampali, Varanasi czy Manili profesorów europejskich zastąpili miejscowi akademicy, a na międzynarodowych targach książki w Kairze zdecydowanie dominują książki w języku arabskim, choć kiedyś było inaczej. (...) Z każdego punktu ziemi świat wygląda inaczej i inaczej go rozumiemy. Bez przyjęcia tej prostej prawdy trudno nam pojąć zachowania innych, motywy i cele ich zachowań. Tymczasem mimo postępów w komunikacji i łączności nasza wzajemna znajomość — wbrew rozpowszechnionym mitom — jest nadal powierzchowna, a najczęściej — żadna”.
Luty. Lublin. Nagroda Wschodniej Fundacji Kultury „Akcent” opatrzona napisem: „W dowód uznania dla Jego dzieła jednoczącego ludzi różnych narodów i kultur” i wręczona RK przez profesora Jerzego Święcha, przewodniczącego Rady Programowej Fundacji. RK od dwudziestu lat jest związany z kwartalnikiem „Akcent” jako jego współzałożyciel.
30 kwietnia. Oviedo, Hiszpania. Jury Nagrody Księcia Asturii w dziedzinie Komunikacji Społecznej i Nauk Humanistycznych przyznaje ją RK (wspólnie z peruwiańskim teologiem Gustavo Gutierrez Merino; wręczenie nagród nastąpi w październiku). Jury uzasadnia wybór RK, widząc w nim „wzór niezależnego dziennikarstwa przez pół wieku i przykład etyki osobistej i zawodowej w świecie, w którym niezależna i wolna od manipulacji informacja jest potrzebna bardziej niż kiedykolwiek”. Nagroda uważana jest za najwyższe wyróżnienie w świecie iberoamerykańskim, a jej laureatami byli już m.in. Nelson Mandela, Vaclav Havel, Michaił Gorbaczow, Günter Grass, Umberto Eco, Stephen Hawking, Arthur Miller, Woody Allen, Placido Domingo. Pierwszym Polakiem, wcześniej uhonorowanym nagrodą, był Krzysztof Penderecki.
15 maja. Wręczenie RK nagrody konkursu „Podporiusz 2003” podczas inauguracji Międzynarodowych Targów Książki. Jest to nowa nagroda literacka ustanowiona przez tygodnik „Newsweek Polska”, który chce w ten sposób promować najlepsze pozycje z dziedziny literatury faktu. Nagrody zostały przyznane w trzech kategoriach — w kategorii „Wydarzenia” wyróżniono Lapidarium V RK.
30 września. Nakładem Znaku ukazuje się Autoportret reportera — Ryszarda Kapuścińskiego. To książka będąca wyborem fragmentów wywiadów udzielonych przez niego rozmaitym mediom na przestrzeni ostatnich lat. Wybrała i ułożyła je Krystyna Strączek, ale RK zaakceptował portret, który się z jego opowieści wyłonił. Premierze książki towarzyszy otwarcie wystawy jego zdjęć w kinie „Kijów”.
Tego samego dnia. RK wygłasza w Wyższej Szkoły Europejskiej im. ks. Józefa Tischnera w Krakowie wykład inauguracyjny zatytułowany „Inny w globalnej wiosce”, w którym nawiązuje do Tischnerowskiej filozofii spotkania i problemu Innego:
„Pośród wielu problemów, które ksiądz profesor Tischner podejmował w swoich dociekaniach filozoficznych, znajdują się również jego przemyślenia na temat Innego — innej osoby, z którą stykamy się, wchodzimy w kontakt, nawiązujemy nić komunikacji. Jest on jedynym ze znanych myślicieli polskich, który tak szeroko i w tak dogłębny sposób traktował i rozwijał problematykę Innego. Na czym polega doniosłość tej problematyki? (...) W pewnym jednak momencie, śledząc analizy, obserwacje i teorie tych myślicieli, zaczynamy odczuwać jakiś niedostatek, w przebiegu ich rozumowań i syntez brakuje nam ważnego ogniwa, a tym brakującym ogniwem jest jednostka, wyodrębniony z mas k o n k r e t n y c z ł o w i e k, konkretny Ja i konkretny Inny, jako że zgodnie z twierdzeniem filozofów dialogu Ja mogę istnieć jako byt określony tylko w s t o s u n k u d o — w stosunku do Innego, kiedy pojawi się on na horyzoncie mojego istnienia, nadając mi sens i ustalając moją rolę. (...)
Filozofię Innego uprawiał Józef Tischner z pasją i przenikliwością, aż do końca swojej ziemskiej wędrówki. W niestrudzonym głoszeniu jej przekonań i zasad — i to właśnie dziś, w czasach, w których żyjemy — tkwi głęboki humanizm i prawdziwy heroizm. A dlatego ma ona, poza walorami ściśle naukowymi, cenę tak wysoką, że występuje z otwartością i odwagą w obronie drugiego człowieka, w obronie Innego w świecie tak często poddającym się pokusom egoizmu i zachłannego konsumeryzmu”.
Grudzień. Na łamach „Newsweek — Polska” RK zamieszcza tekst Czarna niesprawiedliwość opowiadający o afrykańskich przemianach:
„Przyzwyczajeni do europejskich realiów nie doceniamy wpływu morderczego klimatu na gospodarkę afrykańską. Tymczasem on sprawia, że samo przeżycie jest tam gigantycznym wysiłkiem, a nieznośny upał i deficyt wody pitnej wywołują infekcje, osłabiające ludność na tyle, że o europejskiej wydajności pracy w ogóle nie ma co myśleć.
Skutkiem suszy był w warunkach afrykańskich nie tylko doraźny głód, ale trwała zmiana stosunków społecznych. W latach 70. doszło tam do — znanej z Europy początków wieku — wielkiej migracji ze wsi do miast. Przy braku plonów wydawała się jedynym sposobem na przeżycie. W miastach można było liczyć na nędzny, ale zawsze jakiś zarobek; tylko do większych skupisk ludzkich docierała pomoc humanitarna. W efekcie ucieczki ludności ze wsi ilość żywności produkowanej przez kontynent — i tak niewystarczająca — jeszcze się dramatycznie zmniejszyła. I to trwale: musiałoby minąć wiele lat, zanim zostawione odłogiem poletka afrykańskie znowu zaczęłyby dawać plon; to samo dotyczy odtworzenia stad hodowlanych. A afrykańskie miasta obrosły dzielnicami slumsów, w których ulokowali się ubodzy przybysze ze wsi. Dzielnicami, które stały się rozsadnikiem niepokojów społecznych, destabilizujących i tak słabe państwa.
Do tej destabilizacji przyczyniła się też wciąż trwająca zimna wojna. Waszyngton i Moskwa unikały frontalnej konfrontacji, ale walczyły o przekształcenie kolejnych państw niezaangażowanych z całego świata w swych sojuszników. W efekcie Afryka stała się w latach 70. swoistym poligonem zastępczych prób sił między mocarstwami i areną krwawych konfliktów między ruchami proamerykańskimi i prosowieckimi.
Gdy na początku lat 90. zimna wojna dobiegła końca, dla Afryki paradoksalnie nie wynikło z tego wiele dobrego. (...) Ale wśród nędzarzy jedyną dającą się pomyśleć formą sprawiedliwości jest równe dzielenie biedy”.
2004
11—12 stycznia. Krakowski Instytut Książki rozpoczyna swą działalność dyskusją z udziałem RK, Adama Michnika, Adama Zagajewskiego, szwedzkiej reporterki Marii Soederberg i Andersa Bodegaarda, wybitnego szwedzkiego tłumacza literatury polskiej, obchodzącego 60. urodziny. RK podkreśla wagę pracy Bodegaarda: „XXI wiek jest wiekiem tłumaczeń, wielojęzyczności, bez tych ludzi nie bylibyśmy w stanie się porozumieć, a najlepsi nawet autorzy byliby znani tylko wąskiej grupie ludzi. Ja sam w Skandynawii byłem wcześniej skazany na wtórne tłumaczenia z angielskiego”.
27 stycznia. Nagroda im. Władysława St. Reymonta dla RK za Lapidarium V fundowana przez Związek Rzemiosła Polskiego. Została ustanowiona w 1994 roku dla upamiętnienia postaci Władysława St. Reymonta i ma formę gratyfikacji finansowej i grawerowanej plakiety z podobizną Reymonta. W uzasadnieniu czytamy m.in. „...Lapidarium V to utwór szczególny, najbardziej uporządkowany ze wszystkich. Przedstawia dzisiejszy świat jako całość, stawiając pytania o kierunek, w którym zmierza, i szukając wspólnie z czytelnikiem odpowiedzi, czy jest to na pewno kierunek najlepszy”.
Dziękując za nagrodę, RK przypomina, że Reymont „był rzemieślnikiem dwojakim: uczył się krawiectwa, a na koniec pobieranych nauk uszył i przedstawił frak do oceny. (Który z dzisiejszych krawców potrafiłby uszyć prawdziwy frak?)”. A był przecież i aktorem w wędrownej trupie, a i jest prekursorem współczesnego reportażu: pierwsza książka—reportaż to Pielgrzymka do Jasnej Góry (1854) i od tej daty zaczyna się w naszej literaturze reportaż. Był też Reymont założycielem wyjątkowej instytucji: Związku Dziennikarzy i Pisarzy Polskich, której był pierwszym prezesem. A przede wszystkim „Reymont był ogromnie życzliwy i ciepły w obejściu, otwarty na drugiego człowieka i jego historię. Takim go zapamiętali najbliżsi i takim jest wspominany. Dlatego być laureatem nagrody imienia tego pisarza jest dla mnie szczególnie wielkim zaszczytem”.
12 maja. RK odbiera tytuł doktora honoris causa Uniwersytetu Gdańskiego w Dworze Artusa. Laudację wygłasza profesor Wiktor Pepliński, medioznawca, który przypomina, że RK to obecnie jeden z najbardziej rozpoznawalnych w świecie pisarzy polskich oraz i to, że nie przestając być dziennikarzem, stał się pisarzem.
Wykład RK:
„Wiadomość o przyznaniu mi zaszczytnego tytułu doktora honoris causa Uniwersytetu Gdańskiego odebrałem w chwili, kiedy pisałem kolejny rozdział mojej nowej książki pt. Podróże z Herodotem. (...) Ale jeśli chodzi o Herodota, owe dwa i pół tysiąca lat dystansu szybko zaciera się i znika, nie odczuwamy go, nie istnieje on — bo Herodot to nasz współczesny. Tak jest zresztą w wypadku wszystkich geniuszy, jakich wydała ludzkość. W wypadku Sokratesa i Platona, Pascala i Bacha, Michała Anioła i Szekspira. Ich dzieła czytamy i oglądamy, ich muzyki słuchamy, ich pisma poznajemy i zgłębiamy, jakby to były utwory powstałe teraz, w naszych czasach, nieomal na naszych oczach. (...)
Podobnie jest i w wypadku Herodota. Co mnie w jego dziele, w jego dociekaniach zafascynowało? Jeszcze jako student historii zetknąłem się na uniwersytecie z tym nazwiskiem, ale książkę Herodota — zresztą jedyną, jaką napisał, mogłem przeczytać dopiero po latach. I odtąd sięgałem po nią wielokroć. Porwała mnie bowiem jego wizja świata, jego rozumienie charakteru i natury społeczności zamieszkującej naszą planetę. Herodot rozumiał, że człowiek jest nie tylko częścią natury, ale i kultury, kultury, którą sam tworzy, w której żyje i z którą się utożsamia. Człowiek nie może żyć na zewnątrz kultury, poza nią, tak jak nie może żyć poza, na zewnątrz natury. Kultura jest jego najcenniejszą wartością, symbolem i treścią człowieczeństwa, tym, co stawia go ponad świat rzeczy i zwierząt, a blisko Istoty czy Istot Najwyższych. I więcej, ponieważ rodzina ludzka, nasi niezliczeni bracia i siostry, żyjąc rozproszeni po całej ziemi, w zależności od różnych warunków i okoliczności wytwarzają różne kultury, tym samym my wszyscy żyjemy w świecie wielokulturowym i ta właśnie wielokulturowość stanowi najbardziej charakterystyczną cechę społeczności planetarnej.
Nie od razu jednak umysł ludzki doszedł do tej, zdawałoby się oczywistej, prawdy. Przez tysiące lat ludzie żyli w klanach i plemionach przekonani, że poza ich grupą krewniaczą czy etniczną nikogo więcej na świecie nie ma. Do tego poczucia wyłączności i jedyności przyczyniał się jeszcze słaby rozwój komunikacji i wiedzy — granica świata biegła tam, dokąd sięgał wzrok człowieka, albo dokąd mógł on, ze swoim szczepem, dotrzeć piechotą. Jeszcze w epoce Herodota jego poprzednicy, jeśli piszą historie, to są to zawsze dzieje odrębnych plemion i społeczności, poszczególnych skupisk i królestw, natomiast nigdy nie układa im się to w spójną i jednolitą panoramę ludów, we współzależny i różnorodny obraz ludzkości. Opowiadają o pojedynczych drzewach, ale nie dostrzegają lasu. Dopiero Herodot dokonuje w tym myśleniu radykalnego przełomu. Dziś, używając aktualnego słownictwa, nazwalibyśmy go pierwszym w dziejach globalistą. Ten niezwykły Grek, który zostawiając nam swoją książkę, zaginął nie wiadomo dokładnie gdzie i kiedy, zrozumiał co najmniej trzy rzeczy: pierwszą — że każdy człowiek jest nie tylko zjadaczem chleba, ale także twórcą i nosicielem kultury; drugą — że tych kultur jest wiele i że są one różne; i trzecią — że kultury muszą ze sobą współistnieć, aby gatunek ludzki mógł w ogóle przetrwać i rozwijać się.
Doszedłszy do takich stwierdzeń, Herodot zaczyna swoje podróże. Chce poznać inne kultury, zrozumieć je i opisać. Jest przekonany, że warunkiem współżycia ludzi różnych kultur, ras i religii jest wzajemna znajomość i zrozumienie. Wieki po nim starożytni Rzymianie ukują przysłowie — Damnant, quod non intelligunt — potępiają to, czego nie rozumieją. Jakże mądra jest ta uwaga! Zresztą Herodot sam widzi, ile konfliktów, krwi i łez, ile śmierci i zniszczeń bierze się stąd, że ludzie nie potrafią, a często i nie chcą się porozumieć. To w jego starogreckim języku narodziło się słowo — barbaros, na określenie istot mówiących językiem bełkotliwym, którego Grek nie rozumiał. Coś do nas mówi ten barbarzyńca, ale nie wiemy co. Próbujemy mu odpowiedzieć, ale z kolei on nas nie rozumie, teraz my w jego oczach jesteśmy barbarzyńcami. Powstaje sytuacja, w której nie można nawiązać rozmowy, dialogu, komunikacji. Sytuacja coraz bardziej napięta i wroga, wypełniona niezrozumiałym dla obu stron bełkotem, która w końcu wyda zatruty i śmiercionośny owoc — wojnę. Herodot, pośrednio, stara się temu zapobiec. Odwiedza ziemię egipską i stepy, na których Scytowie wypasają swoje stada, poznaje mieszkańców Lewantu i oaz libijskich. (...)
Chce także przez poznanie innych kultur mieć lepszą znajomość własnej. Pojmuje bowiem, że rozumie się ją najlepiej, znając kultury inne, bo w nich właśnie nasza odbija się jak w zwierciadle i dlatego bez ich znajomości nie możemy pojąć sensu i zgłębić istoty kultury własnej. Świat w jego epoce wyobrażano sobie jako wielki, płaski okrąg otoczony ze wszystkich stron szeroką rzeką o nazwie Okeanos. Nasz Grek stara się dotrzeć do jej brzegów. Przechodzi przez tereny zamieszkane przez różne ludy. Jest tego samego zdania, co nieco starszy od niego chiński mędrzec Konfucjusz, że »Ludzie wszędzie są tacy sami, różnią się tylko obszary«”.
Maj. Ukazuje się książka PL+50 (Wydawnictwo Literackie) prowadzona przez Jacka Dukaja. To kolaż wizji Polski Anno Domini 2054 rozpisany na głosy m.in. samego Dukaja, oraz Stanisława Lema, Olgi Tokarczuk, Edmunda Wnuka-Lipińskiego, Marka Oramusa, Andrzeja Ziemiańskiego oraz Ryszarda Kapuścińskiego.
Maj. Do księgarń trafia Gorączka latynoamerykańska Artura Domosławskiego (Świat Książki), będąca opisem obecności Ameryki Łacińskiej w dzisiejszej cywilizacji. Wstęp do książki jest autorstwa Ryszarda Kapuścińskiego.
„...to region przez swoją geografię, historię i tradycję szczególny i odrębny, ale jednocześnie politycznie, gospodarczo i etnicznie silnie związany ze Stanami Zjednoczonymi i Europą, z Afryką i Azją. Te dwie rzeczywistości — rodzima, zrodzona z połączenia pierwiastków indiańskiego i iberyjskiego, i zagraniczna, światowa, nakładają się na siebie i już od pokoleń przenikają, tworząc świat o cechach swoistych, unikalnych — konfliktowy i zarazem sentymentalny, w którym przepych i nędza, radość życia i okrucieństwo potrafią współistnieć w przedziwnym, nieprawdopodobnym związku”.
23 maja. Podczas 44. Krakowskiego Festiwalu Filmowego premiera godzinnego filmu dokumentalnego A Poet on the Frontline: The Reportage of Ryszard Kapuscinski Gabrielle Pfeiffer.
24 maja. RK otrzymuje nagrodę literacką im. Brunona Kreisky’ego przyznawaną od 1993 roku przez wiedeński Instytut Karla Rennera. RK wygłasza mowę:
„...należę do generacji, która doskonale pamięta, jak ważna była pozycja ówczesnego kanclerza Republiki Austriackiej i jaką rolę odgrywa w różnych wydarzeniach. Jego opinie na temat historii, która rozgrywała się przed naszymi oczami, miały ogromne znaczenie. O tym wszystkim teraz myślę i mówię o tym z wielkim sentymentem. Wszyscy znamy dokładnie biografię Kreisky’ego i wiemy, iż jego poglądy zostały ukształtowane dramatycznymi przeżyciami człowieka, który w erze niewoli i nienawiści stał się ofiarą. Ten fakt nadaje jego politycznej filozofii szczególną wagę. (...)
Gdy jako czternastolatek w 1951 roku wrócił do Wiednia, Europa była zaabsorbowana dwoma problemami. Po pierwsze była to Europa powstała z ruin, Europa podzielona na Wschód i Zachód, Europa pogrążona w zimnej wojnie. Po drugie była to Europa znajdująca się w konfrontacji z problemem rosnącej niezależności krajów Trzeciego Świata, w których przez lata panowała władza kolonialna.
Były to lata, kiedy Austria próbowała odzyskać swoją niezależność. Kreisky doskonale zdawał sobie sprawę, że będzie to możliwe tylko i wyłącznie w sytuacji, kiedy dojdzie do międzynarodowego dialogu i współpracy pomiędzy obiema skonfliktowanymi stronami. Od tego czasu właśnie dialog i współpraca stały się głównymi założeniami politycznej filozofii ówczesnego austriackiego kanclerza i założenia te nie zmieniły się do dzisiaj.
Ogromne znaczenie ma fakt, że Kreisky propagował swoje przyjazne, a przede wszystkim humanitarne poglądy, w czasie najkrwawszych wydarzeń zimnej wojny: w Korei trwała wojna, na Kremlu rządził wciąż Stalin, w Niemczech nadal silne były dążenia nacjonalistyczne oraz kiedy nad całym światem zawisła groźba trzeciej wojny światowej, a nawet kompletnego zniszczenia. Mimo to Wiedeń był wierny swoim założeniom. W tych niebezpiecznych czasach to właśnie ze stolicy Austrii wychodziły słowa rozsądku, nawołujące do dialogu przy jednym stole i do wolności.
Na szczęście nie był w swojej misji Kreisky zupełnie osamotniony. Pracował wspólnie z innymi austriackimi osobowościami, ale także z innymi europejskimi socjaldemokratami, jak Willy Brandt, oraz później także z młodym i dynamicznym Olofem Palme. To jest właśnie krąg osób, w którym w 1978 roku narodziła się idea, pod przewodnictwem Willy’ego Brandta, stworzenia sprawozdania, które zatytułowano »Das Überleben sichern. Bericht der Nord-Sud Kommision« (Zapewnić przeżycie. Sprawozdanie Komisji Północ-Południe). Dokument ten ma ogromne znaczenie, szczególnie jeżeli zauważymy, iż powstał w okresie, kiedy Europa była podzielona na dwa obozy, Wschód i Zachód, obóz totalitaryzmu oraz demokracji. Ale to właśnie wtedy zauważono w środowisku socjaldemokracji, do którego zalicza się przede wszystkim Bruno Kreisky, iż podział ten może zostać zastąpiony innym o wiele głębszym: na bogatą Północ i biedne Południe”.
Maj. Na półki trafia świetny album fotograficzny Polska Rzeczpospolita Ludowa. Rekwizyty Chrisa Niedenthala (Wydawnictwo BOSZ) z przedmową RK:
„Autorowi nie chodzi tu o chłodną, archiwalną, kolekcjonerską dokumentację. Przeciwnie — chce dać obraz żywy i dynamiczny, chce pokazać historię, która się aktualnie dzieje. Jego postacie żyją —dziewczynka jedzie na rowerze, pielgrzymi idą do Częstochowy, młodzi pokazują swoje dorodne ciała, a babcia, najwyraźniej znudzona — ziewa. (...) Po drugie — szczególna wartość albumu to przypomnienie w warstwie obrazowej i słownej owych tytułowych rekwizytów epoki — całego zbioru artefaktów, których wspólną cechą była ich zgrzebność, monotonia, nieraz wprost — pokraczność. Prym wiodą tu nieszczęsne, perkocące syrenki, hałaśliwe SHL-ki, brudne fartuchy, niechlujne targowiska i puste sklepy, girlandy papieru toaletowego i nylonowe krawaty, trzęsące »balony«, kolekcje »utrwalaczy« i »Czarów PGR-u«. (...) A teraz krótko — problem czytelności przedmiotów—symboli. Niedenthal często fotografuje drobiazgi, detale, aby poprzez ich wygląd, ich banał i marność pokazać nam tamtą rzeczywistość. Czy jednak potrafimy dziś prawidłowo odczytać jego zamysł? Np. na jednym ze zdjęć widzimy człowieka pokazującego główkę kapusty. Dziś powiemy — jakiż to ubogi rekwizyt ta główka! Ale my — dzieci wojny i chudych lat powojennych — wiemy, że dostępność, a nawet sam widok takiej główki mógł napawać zadowoleniem i nadzieją — z tej kapusty można było ugotować sagan pożywnej, pachnącej i gorącej zupy, która by na jakiś czas zaspokajała nieznośny głód”.
Jesień. Ukazują się także książki Kazimierza Wolnego-Zmorzyńskiego Ryszard Kapuściński w labiryncie współczesności (wydanie poszerzone — Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego) oraz Beaty Nowackiej Magiczne dziennikarstwo. Ryszard Kapuściński w oczach krytyków (Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego).
1 października. RK otrzymuje doktorat honoris causa Uniwersytetu Jagiellońskiego. Rekomenduje profesor Przemysław Czapliński:
„Bez względu na to, czy autor mówi od siebie, czy też dopuszcza do głosu innych (a umiejętność tę posiadł w stopniu niezwykłym), jego reportaże prawie zawsze unikają syntezy. Jest tak, jakby Kapuściński namawiał nas w ten sposób do wytrwania w dorosłości; tej cechy charakteru wymaga bowiem rozłąka z uogólnieniem, pożegnanie z tekstami, które sugerują, że powiedziały wszystko. Autor Cesarza raczej przekonuje, że uogólnienie jest dziś nie tylko niemożliwe, lecz także groźne. A demontaż całości wydaje się szczególnie ważny w kontekście tematyki, której Kapuściński poświęcił większość swoich książek. Sednem jego reportażu jest opisywanie szaleństw, które stały się normą. Czyli polityki”.
RK natomiast mówi o „spotkaniu z Innym” jako o wyzwaniu XXI wieku.
„Ten sam wybór, przed którym tysiące lat temu znalazła się grupa naszych prarodziców, stoi przed nami i dziś, i to z tą samą niesłabnącą intensywnością; wybór równie jak wówczas zasadniczy i kategoryczny. Jak odnieść się do Innych? Jaką zająć wobec nich postawę? (...)
Spotkanie z Innym Emmanuel Lévinas nazywa »wydarzeniem«, nawet — »wydarzeniem fundamentalnym«, to najważniejsze doświadczenie, najdalej sięgający horyzont. Lévinas, jak wiemy, należy do grona filozofów dialogików, takich jak Martin Buber, Ferdinand Ebner czy Gabriel Marcel (później do tego grona dołączył Józef Tischner), którzy rozwinęli ideę Innego — jako bytu jedynego i niepowtarzalnego — w mniej lub bardziej pośredniej opozycji do dwóch fenomenów, które pojawiły się w XX wieku, a którymi były narodziny znoszącego odrębność jednostki społeczeństwa masowego i ekspansja niszczycielskich ideologii totalitarnych. Filozofowie ci starali się ocalić największą dla nich wartość — jednostkę ludzką: Mnie, Ciebie, Innego, Innych, od niwelującego wszelką tożsamość człowieka działania mas i totalitaryzmu (stąd upowszechnili oni pojęcie Innego dla podkreślenia różnicy między jednostką a jednostką, różnicy niewymienialnych i niezastępowalnych cech). (...)
W kręgu takich właśnie myśli i przekonań, podobnego typu poszukiwań i refleksji, podobnej postawy, rodzi się i rozwija wielkie dzieło badawcze słuchacza, a potem doktora filozofii Uniwersytetu Jagiellońskiego, członka PAN — Bronisława Malinowskiego.
Jest interesujące, że kiedy w rodzimej Europie Malinowskiego toczy się pierwsza wojna światowa, młody antropolog skupia się na badaniach kultury wymiany, kontaktów i wspólnych obrządków wśród mieszkańców Wysp Trobrianda, czemu poświęci swoje wspaniałe dzieło Argonauci Zachodniego Pacyfiku i sformułuje swoją ważną, a tak rzadko przestrzeganą przez innych tezę, że »aby o czymś sądzić, trzeba tam być«. Z drugą jeszcze tezą, na owe czasy niesłychanie śmiałą, występuje wychowanek Uniwersytetu Jagiellońskiego, a mianowicie, że nie ma kultur wyższych i niższych — są tylko kultury różne, w odmienny sposób zaspokajające potrzeby i oczekiwania jej uczestników. Dla niego inny człowiek, z innej rasy i kultury, jest przecież osobą, której zachowanie, jednako jak każdego z nas, cechuje godność, szacunek dla uznawanych wartości, poszanowanie tradycji i obyczaju”.
1 października. Ukazują się Podróże z Herodotem (Znak). Dzieje Herodota Kapuściński czytał podczas wędrówek po Indiach, Chinach, Azji, Afryce. To, co napotykał podczas tych podróży, zestawił z przemyśleniami z lektury.
Grudzień. Ukazuje się Irak. Piekło w raju Pawła Smoleńskiego (Świat Książki). Podczas promocji w Bibliotece Uniwersytetu Warszawskiego książkę prezentuje RK:
„Jeżeli oglądamy telewizję i słuchamy radia, to na ogół wiemy tylko o tym, że w Iraku są terroryści, którzy kogoś porywają albo zabijają. Zapominamy, że jest to kraj liczący 23 miliony ludzi, jedno z najbardziej rozwiniętych społeczeństw świata arabskiego o wspaniałej przeszłości, w którym ciągle obecna jest wielka historia. Właśnie do ludzi reprezentujących wielką kulturę Iraku, a nie do terrorystów, autor stara się dotrzeć. I to jest niezwykle cenne — widzimy tu Irak, którego nie ma w mediach. Autor odsłania czytelnikowi zupełnie inny kraj, którego bogactwo, różnorodność kulturowa i cywilizacyjna są uderzające. Pokazuje ogromne zróżnicowanie postaw wewnątrz tego społeczeństwa i wielkie dyskusje toczone przez Irakijczyków. Paweł Smoleński napisał książkę krótko po obaleniu reżimu Saddama Husajna i przede wszystkim stara się odkryć, jak Irakijczycy uporają się z doświadczeniem przeszłości i rolą, jaką w niej odegrali. To jest wrażliwość, na którą może się zdobyć wyłącznie autor z kręgu doświadczenia historycznego i politycznego, które przeżyło podobną sytuację — dyktaturę, cenzurę, ucisk, więzienia, tortury”.
2005
Styczeń. Program telewizyjny „Rozmowy na czasie” Katarzyny Janowskiej i Piotra Mucharskiego (TVP1) — tu rozmowa z RK:
„Jak mamy dzisiaj definiować samą tożsamość? Podam wam taki przykład: Anin Maalouf jest pisarzem, który wyemigrował z Libanu do Francji. Od dwudziestu kilku lat jest pisarzem francuskim, pisze po francusku, chociaż jego językiem macierzystym jest arabski. Mało tego: będąc Arabem, Maalouf wcale nie jest muzułmaninem. Należy do wspólnoty maronitów. Jest Arabem, Francuzem i chrześcijaninem jednocześnie. Jaka jest więc jego tożsamość? Sam Maalouf odpowiada, że jego tożsamością są wszystkie jego tożsamości. Będzie coraz więcej ludzi i grup społecznych definiujących siebie w ten sposób”.
7 stycznia. Wręczenie RK dorocznej nagrody miesięcznika „Nowe Książki” za Podróże z Herodotem. Decyzję jury uzasadnia prof. Jerzy Axer:
„Zostałem zaproszony do udziału w tej uroczystości zapewne dlatego, że jestem z zawodu filologiem klasycznym, i mili gospodarze domniemywali, że mam z tego względu intymne związki z Herodotem. Nic bardziej odległego od rzeczywistości. Herodot był mi zawsze najzupełniej obojętny i pozostałby takim, gdyby nie Ryszard Kapuściński”.
Marzec. Książka Jarosława Mikołajewskiego Męskim zmysłem (Wydawnictwo Literackie) to wywiady, które przeprowadził dla „Wysokich Obcasów” z ciekawymi mężczyznami. Z profesorem Bralczykiem rozmawia o chrupaniu, z Krzysztofem Globiszem o spacerowaniu z psami... Jest też RK i rozmowa o lataniu.
Marzec. RK otrzymuje Nagrodę im. Dariusza Fikusa w kategorii „Twórca w mediach” w związku z książką Podróże z Herodotem i kilkudziesięcioma latami „odkrywania czytelnikom Polski i świata, pomagania w zrozumieniu ich historii i dzisiejszych problemów, za ciągłe przypominanie o standardach, które powinny obowiązywać w dziennikarstwie”. Nagroda została przyznana po raz ósmy przez redakcję „Rzeczpospolitej” i jej wydawcę Presspublicę.
Kwiecień. I Międzynarodowy Festiwal Literatury „Głosy z całego świata”, Nowy Jork.
Pierwszy wykład RK „Siła słowa”:
„Czy pisanie może cokolwiek zmienić? Tak. Głęboko w to wierzę. Bez tej wiary nie umiałbym, nie mógłbym pisać. Oczywiście jestem świadom wszelkich ograniczeń, jakie stawiają nam okoliczności, sytuacje, historia i czas. Toteż moja wiara, aczkolwiek głęboka, nie jest absolutna, nie jest ślepa. (...)
Aby pisanie mogło coś zmienić, o tym decydują nie tyle autorzy, ile przede wszystkim odbiorcy, czytelnicy, ich wrażliwość i zaufanie do słowa, ich gotowość i chęć, aby na otrzymane słowo zareagować, odpowiedzieć. Znaczenie ma także kontekst, w jakim to słowo pada i jest odbierane, atmosfera otoczenia, klimat czasu, stan panującej kultury. Są to często okoliczności mogące osłabić, a nawet zniweczyć wartość i siłę rzeczy pisanej, a na które autor — twórca tekstu — nie ma większego wpływu. (...)
To właśnie pisanie — demaskujące i oskarżycielskie, a często, zwyczajnie — informujące, miało ważny udział w likwidacji gułagów i obozów koncentracyjnych, obalaniu wielu zbrodniczych reżimów w rodzaju dyktatury Pol Pota, Mobutu, Amina czy Duvaliera. I właśnie dlatego, że słowo pisane mogło zawsze wiele zmienić, było ono przez wieki postrachem każdej autorytarnej władzy, która zwalczała je wszelkimi sposobami. Stąd umieszczanie ksiąg na indeksach kościelnych, stąd palenie książek na stosach, stąd zmuszanie pisarzy do emigracji, skazywanie ich na śmierć. W gruncie rzeczy nie możemy sobie wyobrazić podręcznika historii powszechnej, w którym nie byłoby rozdziału o tym, jak słowo pisane w formie kursujących ulotek, tajnych pisemek, podziemnej prasy i nieregularnych wydawnictw wpływało na wynik toczących się walk społecznych i politycznych”.
Drugi wykład RK „Dziennikarze i katastrofy”:
„Media, relacjonując takie wydarzenie jak trzęsienie ziemi, zwykle omijają dwa fakty. Pierwszy to związek między kataklizmem a biedą. Bo ofiarami tych trzęsień są z reguły biedacy, mieszkańcy dzielnic ubogich — slumsów i lichych, tandetnie zbudowanych osiedli. Wystarczy niewielkie trzęsienie, jedna ulewa tropikalna czy wichura, a całe te prowizorycznie postawione dzielnice zostają zrównane z ziemią, a pośród tych szczątków i ruin leżą martwi lub ranni ludzie. Gdyby mieli oni lepsze, solidnie zbudowane domy, lepsze urządzenia i zabezpieczenia, mogliby ocalić swoje życie i mienie.
(...) A przecież kontekst owych katastrof jest jeszcze o wiele bardziej dramatyczny, niż o tym czytamy w gazetach, czy widzimy na ekranach telewizorów. Chodzi bowiem nie tylko o bezpośrednie ofiary — zabitych i rannych. Każdy kataklizm powoduje i inne nieszczęścia — przede wszystkim wywołuje olbrzymie fale migracji — uciekają setki tysięcy ludzi, aby następnie powiększyć dzielnice nędzy wielkich i chaotycznych miast Trzeciego Świata. (...)
Sojusznikiem rządów krajów Trzeciego Świata są w tym wypadku biura turystyczne. Tak się bowiem składa, że większość katastrof na naszej planecie ma miejsce w rejonach atrakcyjnych turystycznie — ciepłych, słonecznych, przyciągających miliony ludzi. Toteż zyski tych biur zależą często od tego, aby jak najszybciej usunąć ślady katastrofy i ogłosić światu, że nic się właściwie nie stało. W dwa tygodnie po grudniowym tsunami spotkałem kolegę fotoreportera, który przywiózł wstrząsające zdjęcia ze zniszczonych przez fale miasteczek Indonezji. Był zrozpaczony, bo nikt nie chciał opublikować mu zdjęć — zaledwie w kilkanaście dni po kataklizmie uznano wydarzenie za przedawnione. Wzięło tu górę prawo, które jest wielką słabością współczesnych mediów — prawo krótkiej pamięci, które zupełnie świeże wydarzenia spycha do szuflad już nie tylko historii, ale wręcz archeologii. (...)
O ile takie katastrofy jak trzęsienia ziemi, tajfuny czy powodzie przyciągają uwagę mediów, bo mają silną dramaturgię wewnętrzną i dużą ekspresję, to o wiele słabsze zainteresowanie budzi mniej spektakularny, ale straszliwy w skutkach i pociągający wiele ofiar kataklizm, jakim jest susza, oraz związane z nią zniszczenia, głód i epidemie. (...)
Pamiętam, jak z wolontariuszami z organizacji pozarządowych jeździliśmy po pustyni Ogadenu, starając się odnaleźć zabłąkanych, a jeszcze żyjących somalijskich koczowników. Najczęściej byli to samotni mężczyźni. Ich kobiety i dzieci pomarły z pragnienia i głodu. Ich wielbłądy i owce dawno padły. Znalezionych zabieraliśmy do ciężarówki i wieźliśmy do obozu uchodźców. Tu każdy z nich dostawał jako pożywienie na cały dzień kilogram ryżu albo kukurydzy i trzy litry wody: do picia, gotowania, mycia i prania.
Jakaż jest jednak potęga tradycji, obyczajów, przyzwyczajeń! Bo przywiezieni do obozu wynędzniali koczownicy, zamiast jeść i pić to, co otrzymywali — oszczędzali ryż i kukurydzę, sprzedając je potem na miejscowym czarnym rynku, a za otrzymane pieniądze po jakimś czasie kupowali wielbłąda i uciekali znowu na pustynię, często na pewną śmierć. Ale pustynia była dla nich synonimem wolności, a za wolność gotowi byli oddać nawet życie!”.
12 maja. W Krakowie rozpoczyna się Kongres Tłumaczy Literatury Polskiej, na którym zjawia się 174 wnikliwych czytelników polskich książek z całego świata. Kongres otwiera wykład RK „Tłumacz — postać XXI wieku”:
„Dane są oszałamiające — na początku XX wieku mieliśmy ponad sześć tysięcy języków na świecie, ponad dwa tysiące w samej tylko Afryce, gdzie każde plemię, a często i pojedyncze wioski mówią odrębnym językiem. Dlaczego? Dlaczego jedna i ta sama rzecz, np. drzewo, mają dziesiątki, nawet setkę różnych nazw — od wielu już lat zastanawiają się językoznawcy.
To zdumiewające pomieszanie języków nie jest jednak — według Biblii — symbolem bogactwa wyobraźni człowieka, lecz zesłaną na niego karą, rodzajem uwięzienia, które go izoluje i ogranicza. (...) Oto jak nieznajomość języka może stać się źródłem lęku, strachu, wrogości, a w następstwie — wręcz wojny. Ileż zresztą w historii było konfliktów i wojen językowych, ileż tragedii, ofiar i zniszczeń! Ale i odwrotnie — znać język Innego to szansa, aby się z nim porozumieć, nawiązać rozmowę, dialog i współpracę. (...)
Tak jak w wielu innych dziedzinach, również i przez świat języków przepływają dwa przeciwstawne nurty. Z jednej strony jest to nurt unifikacji, uniwersalizacji, zmierzający do tego, aby coraz więcej ludzi mówiło coraz mniejszą liczbą języków. W tym nurcie najbardziej dziś dynamicznymi są angielski, chiński i hiszpański. Widać tu — notabene — najlepiej, jak siła gospodarcza wpływa na pozycję i znaczenie języka.
Nurt przeciwny zmierza do utrzymania, umocnienia i rozwoju języków poszczególnych narodowości, etni i regionów. Tendencja ta przejawia niekiedy imponującą żywotność. We Francji sześć języków regionalnych walczy o równouprawnienie, podobnie jak baskijski i kataloński w Hiszpanii, quechua i aymara w Peru i Boliwii, berberyjski w krajach Maghrebu, hausa w Nigerii — przykładów tej wielkiej inwazji ambitnych mniej znanych języków są dziesiątki, jeśli nie setki. Społeczności mówiące nimi przykładają wielką wagę do ich awansu i żywotności, gotowe ponosić z tego tytułu największe koszty materialne. (...)
W języku polskim czasownik »tłumaczyć« ma dwa różne znaczenia, których jednak semantyczna zbieżność jest niezmiernie wymowna, a dziś w wielokulturowym świecie — szczególnie charakterystyczna i znacząca.
Więc — tłumaczyć tekst, tłumaczyć literaturę, książkę — w tym znaczeniu tego, który tłumaczy, słownik Lindego nazywa »przekładaczem«. Tłumaczyć, czyli przekładać z jednego języka na inny — relacja jest tu ścisła, a granica dowolności ograniczona i od wieków sporna, dyskutowana: co ma przewagę, pierwszeństwo — litera czy duch, jakie ustalić proporcje i zależności, co uznać za złoty środek, za najlepsze rozwiązanie? Wszyscy Państwo borykacie się z tym problemem od lat, od pierwszego tłumaczonego zdania.
Natomiast w tym drugim, szerszym znaczeniu, według Karłowicza — »tłumaczyć« znaczy »objaśniać«, »interpretować«, nawet — »zdawać sprawę«. I to jest właśnie szczególnie dziś odpowiedzialna rola tłumacza w naszym nowym wielokulturowym świecie — że przekładając, uświadamia nam istnienie innych literatur i kultur, istnienie Innego, jego odrębności i niepowtarzalności, tego, że tworzymy wielką rodzinę człowieczą, której warunkiem przetrwania jest bliższe poznanie się i wzajemna akceptacja, współżycie”.
17 czerwca. RK odbiera doktorat honoris causa Uniwersytetu Ramon Llull w Barcelonie. W laudacji dr Miquel Tresserras zwraca uwagę, że Kapuściński nigdy nie ogranicza się do opisu faktów, ale zawsze szuka ich przyczyn i wyobraża sobie ich konsekwencje.
Z kolei RK podkreśla, że świat, w którym się znajdujemy, może być uznany za Planetę Wielkich Możliwości, ale podkreśla, że te możliwości staną otworem przed tymi, którzy w obliczu nowego zadania wykażą się odpowiedzialnością i pokażą, że poważnie traktują samych siebie. Ten nowy świat ma wiele do zaoferowania według Kapuścińskiego, ale jednocześnie stawia wysokie wymagania.
25 września. RK zostaje wyróżniony wielką nagrodą poetycką Premio Napoli za zbiór poezji Notes (nakładem włoskiego wydawnictwa Forum i w przekładzie Silvana De Fanti). Co ciekawe, to tomik poszerzony w stosunku do polskiego oryginału o kilka nieznanych w Polsce wierszy. Jak to możliwe? Wspomina w „Gazecie Wyborczej” Jarosław Mikołajewski: „Prośba brzmiała »przeczytaj«, a dotyczyła kilkudziesięciu tekstów zamkniętych w tekturowej teczce, pisanych na maszynie. Przeczytałem. I na życzenie powiedziałem, jakie na mnie zrobiły wrażenie. Przede wszystkim silne. Poza tym wrażenie różnorodności, potrzeby ciągłej zmiany. (...) Bał się, że ktoś uzna, iż wchodzi do poezji bocznymi drzwiami, korzystając ze sławy reportera. Poradziłem, żeby wydał te wiersze »z dystansem«, czyli za granicą, w obcym języku. Na przykład w przekładzie na włoski. Roześmiał się z aprobatą i natychmiast zadzwoniliśmy do Silvana de Fanti, świetnego tłumacza z Udine, który przełożył wszystkie wiersze Ryszarda Kapuścińskiego w ciągu półtora miesiąca, a dwa miesiące później zbiór został wydany. Pisał o tych wierszach Claudio Magris, że piękne i przejmujące, i dopiero wtedy Autor oddał je Wydawnictwu Literackiemu. Czyli wiersze zebrane Kapuścińskiego miały swoją premierę we Włoszech”.
7 października. RK odbiera Nagrodę im. Elsy Morante w kategorii „Kultura Europy” za „ogromny wkład w światową kulturę”, w szczególności za Podróże z Herodotem (nakładem mediolańskiego Feltrinelli w tłumaczeniu Very Verdiani).
Jesień. Od tego roku RK jest wymieniany w gronie faworytów do literackiego Nobla. Nie otrzymuje go jednak nigdy, podobnie jak i najbardziej prestiżowej polskiej Nagrody Nike (choć zdecydowanie wygrywa w plebiscycie na Nagrodę Czytelników). Heban jest wykluczony z konkursu, bo sam RK zasiada w jury. Natomiast Podróże z Herodotem przegrywają z Jadąc do Babadag Andrzeja Stasiuka. W debacie zorganizowanej przez „Tygodnik Powszechny” (koniec października) i tyczącej nagród literackich, najbardziej krytycznie o zasadach przyznania ostatniej Nike wypowiada się Jerzy Illg, redaktor naczelny Znaku, który uważa przegraną RK za niesprawiedliwą i wynikającą z niekompetencji szefa jury nagrody.
Do księgarń trafia też album W obiektywie. Mistrzowie fotografii polskiej. Rozmowy Hanny Marii Gizy (Rosikon Press), który powstał z wywiadów, jakie autorka przeprowadziła z 24 fotografikami polskimi. Książkę otwiera RK: „Fotografować to przede wszystkim utrwalać. Rzeczywistość, która nas otacza. Ludzi, których twarze chcemy zachować. Pejzaże, które chcemy uwiecznić. I wydarzenia, których jesteśmy świadkami. A także całe skomplikowane życie wraz z jego złożoną obyczajowością. (...) Oczywiście wielkich fotografików jest równie mało, jak wielkich malarzy. Zdjęcie dobrego, utalentowanego fotografika od razu rozpoznamy po sposobie ujęcia tego fragmentu rzeczywistości, który chce on nam pokazać”.
2006
Marzec. Promocja poetyckiego tomiku RK Prawa natury (Wydawnictwo Literackie). Sam RK na spotkaniu z dystansem mówi o swej twórczości: „Źródło poezji jest zagadką, a proces powstawania wiersza — sprawą tajemniczą”.
Tomik budzi różne emocje. Michał Olszewski pisze w krakowskim dodatku do „Gazety Wyborczej”: „Używając języka sportowego: w Prawach natury Ryszard Kapuściński jest jak niedościgniony mistrz w skoku wzwyż flopem, który próbuje pokonać wysokość nożycami. Niestety, strąca poprzeczkę. Dlaczego? Jest bowiem w tej poezji trudny do opisania brak. Podobnie jak w Notesie, nowe wiersze Kapuścińskiego mają w sobie dziwną, trudną do opisania suchość, jakby pisał je przede wszystkim intelektualista, a nie poeta. Mimo że dotykają kwestii fundamentalnych — wspomnień, wojen, mijanych krajobrazów, bólu i śmierci, pozostają przede wszystkim suchą konstatacją, której brak... no właśnie: czego?”.
Jednak Bartosz Marzec w „Rzeczpospolitej” (styczeń) widzi zalety tomiku: „Jego reportaże zawsze zmierzały ku wielkiej metaforze i — co zostało podkreślone w Lapidariach — były inspirowane poezją. Proza musi mieć muzykę — dowodził pisarz — a poezja to rytm. (...) Kapuściński, który od dziesięcioleci z notesem i aparatem fotograficznym przemierza świat, pyta, czym jest droga. »Kiedy nią przejdziesz/znika za tobą / przestaje istnieć // geografia jest pojęciem subiektywnym / rodzajem umowy«. Ale wędrówka ma też inny wymiar, o czym przekonuje Różaniec. Z paciorków toczonych »z drewna z kości ze szkła« »układasz drogę do nieba«. (...) Ale w tej poezji znajdziemy przecież światło i radość. Mam w pamięci rozdział Podróży z Herodotem, w którym Kapuściński opisuje koncert Louisa Armstronga w Chartumie. W Prawach natury poeta nawiązuje do tej sceny. Zobaczymy, jak trąbka Sachmo »zatacza złote koła / wibruje /chrypi /o ye / o ye ye baby// robi / salta / pętle / śruby / spirale // leci / w górze spotyka trąby anielskie / razem grają / When the Saints go Marching in«”.
Kwiecień. Na łamach „Newsweek — Polska” RK publikuje esej Czy to Barbarzyńca?:
„Zderzenie cywilizacji nie jest wymysłem nowoczesnym i towarzyszy całej historii ludzkości. Trzeba poza tym pamiętać, że konflikt, zderzenie, jest tylko jedną, i to wcale niekonieczną formą kontaktu międzycywilizacyjnego. Drugą, nawet częściej występującą, jest wymiana, niejednokrotnie dokonująca się jednocześnie, niejako wewnątrz sytuacji zderzenia. Oto przykład. Na początku lat 90. byłem w Liberii. Trwała tam wojna domowa. Z oddziałem wojsk rządowych pojechałem na front. Przebiegał on wzdłuż rzeki, której brzegi łączył w tym miejscu most. Po stronie rządowej przy moście był duży rynek. Po drugiej stronie rzeki zajmowanej przez rebeliantów Charlesa Taylora nie było nic, puste pola. Na froncie do południa trwała strzelanina, huczały moździerze. Po południu panował spokój, rebelianci przechodzili przez most, idąc po zakupy na rynek. Deponowali po drodze swoją broń w rękach rządowego patrolu, który oddawał im ją, kiedy wracali do siebie, niosąc z rynku zakupy. Tak to w miejscu zbrojnego, krwawego konfliktu trwała jednocześnie wymiana towarów i innych dóbr. Inny może więc być postrzegany i jako wróg, i jako klient. To sytuacja, okoliczności, kontekst decydują, czy w danym momencie w tej samej osobie widzimy nieprzyjaciela, czy partnera. Bo ten Inny może być i jednym, i drugim, na tym polega jego zmienna, nieuchwytna natura, jego sprzeczne zachowania, których motywów sam niejednokrotnie nie jest w stanie zrozumieć. (...)
Patrząc na tę dziedzinę historycznie, widać, jak po trzech wiekach brutalnej i nieubłaganej ekspansji dworów i kapitału europejskiego (a chodzi tu nie tylko o podbój ludności i terytoriów zamorskich, ale także o działania lądowe — na przykład wyniszczenie ludów syberyjskich przez Rosjan) następuje w VIII wieku stopniowa i co prawda częściowa tylko, ale jednak ważna zmiana atmosfery i stosunku do Innego, do Innych, którymi najczęściej są społeczności nieeuropejskie. Jest to epoka oświecenia, humanizmu, rewolucyjnego odkrycia, że nie biały, nie chrześcijanin i dzikus, ten monstrualny i tak do nas niepodobny Inny to też człowiek.
Drogę do tej rewelacji otwiera przede wszystkim literatura. Pojawiają się dzieła Daniela Defoe i Jonathana Swifta, Rousseau i Woltera, Fontenelle’a i Monteskiusza, Goethego i Herdera. Jest to olśniewająca erupcja talentów, umysłów i serc; dziesiątki autorów piętnują nadużycia i okrucieństwo konkwistadorów wszelkiej maści i różnych nacji, wołając, że ci Inni, których się ograbia i morduje, są równi nam, że to »nasi bracia w Chrystusie«, zasługujący na respekt i szacunek. Rozwija się ruch walki z niewolnictwem, kwitnie kartografia, organizowane są wyprawy naukowe, nie po to, aby podbić i ujarzmić, ile aby odkryć nowe ziemie i poznać nieznane dotąd ludy i ich kultury. Miejsce strachu przed Innym zastępuje ciekawość i chęć poznania go bliżej. Towarzyszy temu niebywały rozwój reportażu i literatury podróżniczej, żeby wymienić choćby dziś już klasyczne pozycje, jak np. Richarda Pococke’a A Description of the East czy Jamesa Cooka lub Mungo Parka, a przede wszystkim Prévosta Histoire generale des voyages — zbiór relacji z całego świata. Jego rówieśnik, wielki niemiecki przyrodnik i filozof Albrecht von Haller napisze w połowie XVIII wieku: »Nic nie zdoła lepiej rozproszyć przesądów jak znajomość wielu ludów o odmiennych obyczajach, prawach i poglądach — odmienność, która za cenę niewielkiego wysiłku uczy nas odrzucać to, czym ludzie się różnią, a za głos natury uważać to, w czym wszystkie ludy są zgodne: bo przecież pierwsze prawa natury są te same u wszystkich ludów. Nikogo nie obrażać, każdemu przyznać, co mu się należy«”.
Czerwiec. Nakładem Znaku ukazuje się tomik Ten inny. To zbiór wykładów RK w wiedeńskim Instytucie Nauk o Człowieku, na Uniwersytecie Jagiellońskim z okazji przyznania tytułu doktora honoris causa, w Wyższej Szkole Europejskiej im. ks. Józefa Tischnera oraz podczas Międzynarodowego Sympozjum Pisarzy w Grazu.
Jesień. Dwie książki, które recenzuje RK. Gatunki dziennikarskie. Teoria — praktyka —język Kazimierza Wolnego-Zmorzyńskiego, Andrzeja Kaliszewskiego, Wojciecha Furmana (Wydawnictwa Akademickie i Profesjonalne), gdzie RK pisze: „Książkę tę powinni przeczytać wszyscy, którzy interesują się światem mediów, dziennikarstwem i jego licznymi dziś formami i odmianami”.
Z kolei zakonnik, misjonarz brat Robert Wieczorek OFMCap (Zakon Braci Mniejszych Kapucynów) wydaje Pęknięte serce Afryki (Wydawnictwo Serafin), które jest zapisem jego pracy misyjnej w Republice Środkowoafrykańskiej w czasach wojny domowej. RK tak to komentuje: „Książka brata Roberta Wieczorka jest znakomitym reportażem. Autor miał to reporterskie szczęście, że był w środku wydarzeń tak trudno dziś dostępnych dla Europejczyka — wydarzeń niezwykłych i fascynujących, które relacjonuje żywo i barwnie, ale jednocześnie głęboko i mądrze. W tej prozie jest wielka wrażliwość, znajomość tła i sensu wydarzeń, bardzo ciekawa, porywająca relacja. Jak to dobrze, że tacy ludzie jak brat Robert Wieczorek znajdują jeszcze — poza trudnymi obowiązkami misyjnymi — czas i wolę, aby w tak pasjonujący sposób opowiedzieć nam o tym, co widzą i przeżywają”.
Październik. Podczas rzymskiego spotkania poetyckiego na Campo dei Fiori spotyka się z setkami czytelników. Jak wspomina Jarosław Mikołajewski: „Po spotkaniu, na które przyszły setki ludzi, odrzucił wszystkie propozycje wywiadów i już chciał, żebyśmy usiedli gdzieś w bocznym zaułku, na kawie, ale nagle usłyszał »Nkrumah«, i stanął jak wmurowany. »Jestem córką Kwame Nkrumaha« — powiedziała po angielsku jakaś dziewczyna, a Ryszard uściskał ją i nie zwracając uwagi na wyciągnięte mikrofony, opowiadał córce prezydenta Ghany o przyjaźni, jaka łączyła Go z jej ojcem, i o ich ostatnim spotkaniu”.
27 grudnia. Tuż po świętach RK idzie na oddział chirurgii szpitala na Banacha w Warszawie. Do czytania zabiera ze sobą Pana Tadeusza i Balzaka: Jaszczura i Eugenię Grandet.
2007
Ryszard Kapuściński umiera 23 stycznia około 20.00 na skutek rozległego zawału serca. Za czterdzieści dni ukończyłby 75 lat.
Jerzy Pilch pisze w „Dzienniku”:
„Widział wszystkie krajobrazy świata, ostatnie oglądał z okien szpitala na Banacha; zaznał wszystkich klimatów, umarł w niespotykanie ciepłym styczniu, w przeddzień pierwszych i jakże spóźnionych śniegów. Jakie są w tym metafory — nie wiem.
On pewnie by wiedział, np. o śniegu albo mrozie umiał (w Imperium) niezwykle pisać. Zawarty w jednym z rozdziałów tej książki obraz tężejącej mroźnej syberyjskiej mgły, w której sylwetki przechodzących wytyczają swym ciepłem osobne korytarze, jest nie do zapomnienia. (Zawistni kąśliwcy rzekomi posiadacze monopolu i patentu na pisanie o Rosji snuli jadowite komentarze, że to są komiksowe ujęcia; Kapusta — jak to On — wybaczył im od ręki, Bóg po pewnym czasie, ja nigdy). (...)
W latach ostatnich, które — teraz niestety to wiemy — były latami bilansu, szukał metafory świata; ściślej: szukał klucza do zagadki świata. Wiedział, że świat jest tajemnicą, chaosem, chińszczyzną. W Podróżach z Herodotem jest wymowny (teraz po Jego śmierci każdy akapit nabiera szczególnej wymowy), właśnie »chiński« fragment: »W miarę jak mijały dni, zacząłem coraz bardziej traktować Wielki Mur jako Wielką Metaforę. Otaczali mnie bowiem ludzie, z którymi nie mogłem się porozumieć, otaczał mnie świat, którego nie mogłem przeniknąć«. (...)
Wspomina się teraz Jego dobroć — istotnie był człowiekiem dobrym, z dobroci brała się Jego odwaga i mądrość. Kto miał szczęście z Nim się zetknąć (a z racji Jego otwartości miały takie szczęście całe rzesze), ten wie, jak przychylnym był człowiekiem. Nieraz na granicy naiwności była to przychylność — czeredy grafomanów, których nie był w stanie odegnać, żywiły się Jego życzliwością.
Taki był po prostu — widząc świat i człowieka w całej komplikacji, pozornie zdawał się nie widzieć złej strony człowieka, ciemnej strony świata. Ten swoisty franciszkanizm dawał Jego pisaniu niewiarygodnie silną perspektywę. Kapuściński na dobrą sprawę o nikim źle nie pisał, w zasadzie w Jego prozie (wiem, że brzmi to ryzykownie) negatywnych (w zamiarze autorskim) postaci nie ma —starał się zrozumieć wszystkich: fanatyków, bolszewików, terrorystów, dyktatorów i popleczników dyktatorów. (...)
Późną wiosną 2001 w Teatrze Narodowym Jerzy Grzegorzewski szykował intensywne i ekscentryczne przedstawienie oparte na Giacomo Joyce Jamesa Joyce’a. Wyszły jakieś problemy z prawami autorskimi i do premiery ostatecznie nie doszło. Odbyło się parę »prób« z udziałem zaproszonych gości. Doskonale pamiętam ten »zakazany spektakl«, niebywałe czerwcowe popołudnie, zmysłową malarskość scen, urodę aktorek, tajemniczą aurę. Kapuściński w jasnoniebieskiej koszuli i wymiętej letniej marynarce siedzi z przodu, potem po przedstawieniu rozmawia z Grzegorzewskim. Trudno sobie wyobrazić parę twórców bardziej sprzecznych, bardziej różnymi środkami wyrazu się posługujących, bardziej odmiennie na wszystko patrzących. (Fallaci przy Grzegorzewskim to była bliźniaczka Kapusty). A jednak Ci dwaj stoją i gadają z najwyższym przejęciem. Obaj w świetnej formie. Jest upalny czerwcowy zmierzch. Grzegorzewski coś tłumaczy, Kapuściński się uśmiecha. Prawie jednakowym ruchem unoszą dłonie”.
Przy pisaniu kalendarium korzystano z ogólnie dostępnej prasy, a także z:
• znakomitego portalu www.kapuscinski.hg.pl
• portalu www.gazeta.pl
• elektronicznego archiwum „Rzeczpospolitej”
• archiwum „Polityki”
• archiwum „Tygodnika Powszechnego”
• pozostałych archiwów prasowych
• zasobów PAP
• bibliografii przedmiotowej i podmiotowej Ryszarda Kapuścińskiego
A guerra do fútbol • Abanos • Afrika Aslanż • Afrikanisches Fieber • Another Day of Life • Aus Afrika (Bildband) • Autoportret reportera • Autoritratto di un reporter • Busz po polsku • Car • Černé hvězdy • Cesarz • Cestování s Herodotem • Che Guevara — Deník z Bolívie • Che Guevara — Dziennik z Boliwii • Chrystus z karabinem na ramieniu • Císař • Czarne gwiazdy • D’une guerre à l’autre • Dall’Africa • De keizer • De Sjah aller Sjahs • De voetbaloorlog • Der Fußballkrieg: Berichte aus der Dritten Welt • Desde Africa (Álbum fotográfico) • Desde Africa (rev altair) • Die Erde ist ein gewalttätiges Paradies • Die Welt im Notizbuch • Ébano • Dlaczego zginął Karl von Spreti? Ebano — Febre Africana • Ebano — minha vida na Africa • Ebbenhout: Afrikaanse ontmoetingen • Eben • Ében • Ébène • Ébene: Aventures africaines • Ebenholts • Ebenos, to chroma tes Afrikes • Ebenovina • Ebono: Raportoj el Afryko • Eebenpuu • El Emperador • Kirgiz schodzi z konia • La historia del extranisimo señor de Ethiopia • El Imperio • El mundo de hoy • El Sha • En dag till att leva • Ešte deň života • Fodboldkrigen • Fotballkriegen, Aschehoug • Fotbalová válka • Fotbollskriget • Fudbalski rat • Futbol Savażż • Futbołnata wojna • Gdyby cała Afryka • Heban • Ibenholt • Ibenholt: afrikanske rejser • Il cinico non e adatto a questo mestiere: conversazioni sul buon giornalismo • Il Negus: splendori e miserie di un autocrate • Imeriet • Imparatorluk • Imperia • Imperiet • Imperium • Impérium • Imperium: Sowjetische Streifzüge • Imperiumi • Impierija • In viaggio con Erodoto • Ještě den života • Jeszcze dzień życia • Kdyby celá Afrika • Keisaren, ein diktators fall • Keisari • Kejsaren • Kejseren: Haile Selassies storhed og fald • Kirgiz slézá z koně • König der Könige: Eine Parabel der Macht • Kristus s puškou na rameni • La guerra de Angola • La guerra del fútbol (y otros reportajes) • La guerre du foot • La prima guerra del football e altre guerre di poveri • L’Africa non esiste • Łapidarii • Lapidarium II • Lapidarium III • Lapidarium IV • Lapidarium V • Lapidarium • Lapidarium: in viaggio tra i frammenti della storia • Las botas • Le Négus • Le Shah ou la démesure du pouvoir • Le Shah • L’imperatore: caduta di un autocrate • Los cinco sentidos del periodista • Los cínicos no sirven para este oficio: sobre el buen periodismo • Meine Reisen mit Herodot • Mes voyages avec Hérodote • Na dvoře Krále králů • Na dvoře Krále • Na dvoře šáha šáhů • Nog een dag • Notes • Notes — svazek básní • Notes: Poesía • O emperador • O Imperador • O polemos ton podosfairon • O xá • Oszcze edin den żiwota • På resa med Herodotom • Podróże z Herodotem • Potĺkanie są na poľský spôsob • Prawa natury • Prečo zahynul Karl von Spreti? • Reizen met Herodotos • Reportérův autoportret • Šáhanšáh • Sahiasah • Schah-in-schah: Zwischen staatlicher Macht und religioser Herrschaft • Sekka senso • Shah of Shahs • Shahernas shah • Shah-in-shah • Sjahen • Solo chi indossa tela grezza: immagini dall’Africa • Szachinszach • Taccuino d’appunti • Teikoku: Roshia henkyo-e-no tabi • Ten inny • The Emperor: Downfall of an Autocrat • The Shadow of the Sun • The Soccer War • Theologie der Befreiung • Travels with Herodotus • Un día máis con vida • Viajes con Heródoto • Viaxes canda Herodoto • Wieder ein Tag Leben: Innenansichten eines Bürgerkriegs • Wojna futbolowa • Wrzenie świata • Z Afriky, fotografické album • Z Afryki (album fotograficzny)
... był czytany na całym świecie
Podziękowania
Większość zamieszczonych w książce wywiadów, w całości lub we fragmentach, drukowana była w „Tygodniku Powszechnym” w latach 1991—2002 pod następującymi tytułami:
„Tak żiť nielzia” (TP nr 47 / 24 listopada 1991)
„Białe plamy Czarnego Kontynentu” („Apokryf” 2, dodatek do TP nr 25 / 1993)
„Koniec wieku” (TP nr 36 / 1994)
„Największa budowa nowożytnej Europy” (TP nr 29 /1996)
„Wyjście z opłotków” (Apokryf nr 11 „Przed trzecim tysiącleciem” — dodatek do TP nr 25 / 22 czerwca 1997)
„Człowiek posprząta ruiny” (TP nr 37 / 2002)
W rozmowie zatytułowanej „Człowiek posprząta ruiny” wziął również udział Jarosław Makowski.
W rozmowie „Polska, czyli między »Solidarnością« a duchami przeszłości” (wcześniej niepublikowanej) wziął również udział Jerzy Skoczylas.
Autorzy dziękują bardzo za wszelką pomoc pani Ali Kapuścińskiej, redakcji „Tygodnika Powszechnego” — a w szczególności Zofii „Kasi” Morstin i Teresie Skoczyńskiej.
Dziękujemy także Johnowi Le Carré i Timothy’emu Gartonowi Ashowi za nadesłanie swoich opinii o Ryszardzie Kapuścińskim i wyrażenie zgody na zamieszczenie ich na okładce.
Tłumaczenie tekstu Salmana Rushdiego na okładce: Tomasz Bieroń.
Wydawnictwo Świat Książki bardzo dziękuje pani Alicji Kapuścińskiej za udostępnienie zdjęć z domowego archiwum1 oraz Dorocie Nowak za pomoc i współpracę.
Dołożyliśmy wszelkich starań, aby zidentyfikować autorów zdjęć zamieszczonych w książce. Jeśli kogoś pominęliśmy, prosimy o kontakt ze Światem Książki.
O autorach
Witold Bereś — dziennikarz, związany z „Gazetą Wyborczą”, autor lub współautor kilkunastu książek, a także scenarzysta i producent filmowy (m.in. filmów fabularnych Anioł w Krakowie i Zakochany anioł).
Krzysztof Burnetko — dziennikarz i publicysta tygodnika „Polityka”, autor lub współautor kilkunastu książek, ostatnio Wałęsa. Ludzie. Epoka (2005).
Wspólnie pracują jeszcze od stanu wojennego, redagując krakowskie podziemne pismo „Promieniści”. Od roku 1989 jako dziennikarze „Tygodnika Powszechnego” wspólnie przeprowadzili wiele wywiadów z intelektualistami, ludźmi kultury i politykami.
Razem opublikowali m.in. Tylko nie o polityce — wywiady Promienistych (Instytut Literacki Paryż, 1989), Gliniarz z Tygodnika. Rozmowy z Krzysztofem Kozłowskim (1991), Onyszkiewicz: Ze szczytów do NATO oraz Duchowny niepokorny. Rozmowy z księdzem Stanisławem Musiałem (2006). Aktualnie pracują nad biografią Marka Edelmana, która ukaże się w wydawnictwie Świat Książki.
1 Zdjęcia dostępne są w papierowym wydaniu książki