Salustiusz(Gaius Sallustius Crispus)

(96-35 przed Chr.) Ostatni wybitny historyk rzymski epoki schyłku republiki. Potomek zamożnej rodziny plebejskiej. Kształcił się w Rzymie, tam też rozpoczął karierę polityczną jako zwolennik Cezara i jego programu. Wykluczony z se­natu pod pozorem niemoralnego życia, związał się z Cezarem, walcząc u jego boku. Po zwycięskim powrocie Cezara do Rzymu w 48 r. przed Chr. odzyskał godność senatorską. W 46 r. przed Chr. towarzyszył Cezarowi w Afryce, gdzie po śmierci króla numidyjskiego Juby został namiestnikiem prowincji Africa Nova w randze prokonsula. Zdobył tam ogromny majątek, który pozwolił mu na prowadzenie wystawnego trybu życia w Rzymie oraz na zakupienie willi Cezara w Tyburze. Po śmierci Cezara w 44 r. przed Chr. wycofał się z życia politycznego i poświęcił działalności literackiej i studiom historycznym (44-35 przed Chr.).

W 50 i 46 r. przed Chr. napisał dwa Memoriały do Cezara (Epistulae ad Caesareni). Chronologicznie wcześniejszy jest list II (ok. 50 przed Chr.), w którym pisarz wyraża obawę, aby Cezar, zajęty rozgrywką z Pompejuszem, nie zapomniał o reformie państwa w duchu demokratycznym. Stara się wskazać przyczyny degeneracji społeczeń­stwa rzymskiego i drogi wyjścia z kryzysu. W liście I, napisanym w 46 r. przed Chr, zwraca się do Cezara, który stoi już teraz na czele państwa, aby nie uległ podszeptom złych doradców i nie zaprzepaścił owoców swojego zwycięstwa przez represje i proskrypcje wrogów politycznych.

Najważniejszą częścią twórczości Salustiusza są jego monografie historyczne: Wojna z Kąliną, znana także pod tytułem O sprzysiężeniu Katyliny, napisa­na w latach 43-42 przed Chr., Wojna z Jugurtą, ogłoszona w 41 r. przed Chr. W pierwszym z utworów Katylina został przedstawiony jako typowy przykład degeneracji i roz­kładu moralnego nobilitas rzymskiej. Można zauwa­żyć pewną fascynację pisarza demoniczną postacią Katyliny, który stano­wi dla niego jakby uosobienie wszelkiego zła moralnego. Salustiusz potrafił się zdobywać na pewien obiektywizm i przezwyciężać iluzje w sto­sunku do własnego ugrupowania politycznego. Temat Katyliny był aktualny w okresie, kiedy Salustiusz pracował nad swoją monografią, zarówno ze względu na niedawne zamordowanie Cycerona (43 r. przed Chr.). Przy Solustiuszu mamy do czynienia z pierwszym w literaturze rzymskiej pragmatycznym ujęciem historycznym, w którym autor usiłuje dociekać przyczyn i skutków wyda­rzeń dziejowych, łączyć ze sobą fakty i odkrywać ich wzajemne związki.

Bellum lugurthinum, drugie dzieło historyczne Salustiusza, stanowi monograficzny opis wojny Rzymu przeciwko numidyjskiemu księciu Jugurcie w latach 111-106 przed Chr. Zdaniem Sa­lustiusza wojna ta była swojego rodzaju wstępem do późniejszej wojny domowej między Mariuszem a Sullą, a jednocześnie wykazała korupcję i nieudolność arystokratycznych dowódców, którzy nie potrafili doprowa­dzić jej do końca.

Przedstawiając przyczyny rozkładu państwa rzymskiego, zachowywał Salustiusz znaczny obiektywizm, wolny od jakiejkolwiek stronniczości poli­tycznej. W dążeniu do ukazania istotnych przyczyn rozkładu społeczeństwa rzymskiego i przedstawienia przebiegu wydarzeń wojny z Jugurtą pisarz bardzo krytycznie ocenił rolę arystokracji, wykazując jednocześnie sym­patię, a nawet entuzjazm dla przywódców ugrupowania popularów.

Fragmentarycznie zachowane Historiae Salustiusza w 5 księgach obej­mowały okres od śmierci Sulli w 78 r. przed Chr. do osiągnięcia przez Pompejusza imperium extradordinarium (nadzwyczajnego pełnomocnic­twa) w wojnie przeciwko piratom na Morzu Śródziemnym w 67 r. przed Chr. Historiae Salustiusza są w dużym stopniu ilustracją tezy,
że dzieje sta­nowią grę złych instynktów, a jedynym hamulcem dla ludzi jest strach.

Wartość literacka dzieł historycznych Salustiusza wyraża się m.in. w umiejętności utrzymywania napięcia i zainteresowania czytelnika, w ży­wości i „ruchliwości" opowiadania, wreszcie w znakomitej dramatycznej narracji. Uwagę zwraca zdolność pisarza do syntetycznego ukazywania zdarzeń, unikanie zbędnych szczegółów, trafność charakterystyk postaci. Najlepsze efekty stylistyczne osią­ga Salustiusz dzięki prostocie środków; pisze zdaniami krótkimi, jakby urywanymi, wykazując wyraźną skłonność do używania antytez
i do rozbijania proporcji kolejnych członów. Waż­nym elementem kompozycyjnym dzieł Salustiusza są mowy wygłaszane przez poszczególne postaci, jak np. Cezar, są one utrzymane bez wątpienia we własnym, oryginalnym stylu, ale wzoro­wane na autentycznych mowach tych osób.

Ammianus Marcellinus

(ok. 330 – ok. 395) Najwybitniejszy historyk wieku IV i ostatni wielki historyk rzymski. Pochodził z bogatej rodziny greckiej. Ok. 380 r. przeniósł się do Rzymu, gdzie zajął się pisaniem dzieła historycznego pt. Dzieje. Przedstawił w nim dzieje Cesarstwa Rzymskiego od śmierci cesarza Dominicjana (96 r.) do śmierci cesarza Walensa (378 r.). Z 31 ksiąg zachowały się tylko księgi 14-31, obejmujące lata 353-378. Ammianus w swoich dziełach naśladował Tacyta. Dzieje charakteryzują się dbałością o prawdę historyczną, bezstronnością relacji, dokładnością w przedstawianiu wypadków dziejowych, żywą, urozmaiconą narracją i ozdobnym stylem.

Tacyt (Publius Cornelius Tacitus)

(ok. 55 - ok. 120) Był jednym z najsłynniejszych historyków rzymskich. Rodowity Rzymianin, choć prawdopodobnie urodzony w Galii. Jego twórczość obejmuje, tzw. pisma mniejsze (scripta minora): Dialog o mówcach, O życiu i obyczajach Juliusza Agrykoli [żywot Juliusza Agrykoli], O pochodzeniu i krainie Germanów [Germania], oraz dwa dzieła historyczne: Dzieje i Roczniki. Prowadził również działalność oratorską.

Najwcześniejsze z pism Tacyta, Dialog o mówcach z 80 r., podejmuje problemy przyczyn upadku wymowy w czasach cesarskich oraz zagadnienie wychowywania dzieci
i nauki szkolnej. Żywot Juliusza Agrykoli, ogłoszony w roku 98, opisuje zasługi jego zmarłego teścia – wielkiego męża stanu i wodza rzymskiego, który wsławił się zwycięstwami w wojnie z Brytanią w latach 77-85. Głównym jego celem było uwiecznienie pamięci Agrykoli oraz zarysowanie jego działalności w Brytanii.Germania zaś to traktat etnograficzny na temat ludów germańskich mieszkających na północ od Renu i Dunaju.

Jego pierwsze wielkie dzieło historyczne Dzieje zostało ogłoszone w latach 104-109. Obejmowało ono historię Rzymu od 69 r. do śmieci cesarza Domonicjana w 96 r. Z 12 ksiąg zachowały się tylko 4 oraz część 5, dotyczące lat 69-70. Swoje dzieło rozpoczyna
od przedstawienia sytuacji w Rzymie po upadku cesarza Nerona i uzasadnia, dlaczego podjął pracę nad swoim dziełem: skłoniła go do tego fałszywość i brak obiektywizmu poprzednich historyków. W swoim dziele autor stosował metodę pragmatyczną, czyli poddawał wydarzenia dziejowe ocenom z punktu widzenia ich związków przyczynowo-skutkowych. Dopuszczał jednak również przyczyny metafizyczne, ingerencje bogów i przeznaczenie. Wykazywał wyraźną niechęć do ludów, będąc jednak republikaninem, uznawał konieczność wprowadzenia rządów monarchistycznych, przy tym ustrój ten powinien być czymś pomiędzy całkowitą niewolą, a całkowitą wolnością.

Drugie jego wielkie dzieło historyczne Roczniki pisał przynajmniej do 116 r. Zawierały one przypuszczalnie 18 ksiąg, z których zachowały się 1-4, fragmenty ksiąg 5 i 6 oraz księgi 11-16. Tacyt przedstawia w nich dzieje cesarstwa od śmierci Augusta w 14 r. do końca 68 r. Początkowe księgi poświęcone są czasom Tyberiusza, księgi 11-12 dziejom panowania Klaudiusza, pozostałe – rządom Neron. Dzieła Tacyta miały przynosić pożytek moralny i naukę o tym, co dobre i złe, aby przyszłość i teraźniejszość mogły wyciągnąć z nich wnioski. Autor Roczników opisuje wiele zbrodni, intryg i okrucieństwa, które zdominowały ten okres Cesarstwa Rzymskiego.

Tytus Liwiusz (Titus Livius Patavinus)

(59 przed Chr. – ok. 17 po Chr.) Najwybitniejszy przedstawiciel historiografii okresu Augustowskiego. Zdobywał wykształcenie w Rzymie, gdzie wzbudził jednym ze swoich dzieł historycznych uzananie władcy, który powierzył mu wykształcenie swojego pasierba Druzusa w za­kresie historii.

Dzieła historycznego Liwiusza, pt. Dzieje od założenia Miasta, liczyła 142 księgi,
z których do naszych czasów dotrwa­ło tylko 35. Z innych pozostały jedynie fragmenty
i wyciągi, z których najważniej­sze są tzw. periochae, czyli streszczenia wszystkich ksiąg. Praca Liwiusza obejmowała dzieje Rzymu od czasów legendarnych, przybycia Eneasza
do Italii i założenia Rzymu przez Romulusa (753 r. przed Chr.) do 9 r. przed Chr. Obrazując w swoim dziele całą minioną wielkość Rzymu, Liwiusz starał się z jednej strony znajdować
w przeszłości naro­du przykłady męstwa, hartu ducha, szlachetności, pobożności, które miały przyczynić się do wychowania współczesnego mu społeczeństwa w du­chu starorzymskiej virtus (męstwa), z drugiej zaś narzucić mu wiarę, że Rzym jest niezniszczalny i że na to wskazuje jego wielowiekowa histo­ria

Liwiusz posługuje się w swoim dziele metodą annalistyczną, wzorowaną na dawnych rocznikarzach rzym­skich, którzy relacjonowali wydarzenia rok po ro­ku. Głównymi źródłami Liwiusza byli tzw. „młodsi annaliści" z czasów Sulli, jak Lucjusz Eliusz Tuberon, Gajusz Licyniusz Macer itd.

Stosunek Liwiusza do przeszłości określa tendencja do idealizowania dawnych dziejów Rzymu. Mimo tego czasy mu współczesne oceniał pesymistycznie, uważając je za okres dekadencji i upadku. Liwiusz był mistrzem narracji historycznej, która w jego dziele odznacza się umiarkowaną zwię­złością, pewnym subiektywizmem i szlachetnym patosem. Sporo miejsca w jego dzie­le zajmują opisy bitew, bardzo urozmaicone i interesujące, cho­ciaż nie zawsze poprawne z punktu widzenia techniki wojennej.