Wojciszke Bogdan, Człowiek wśród ludzi. Zarys psychologii społecznej.

Wykłady z psychologii – Tom 8, SCHOLAR, Warszawa 2002, s.313-344

(Pomocność i prospołeczność)

Zachowanie pomocne - działanie ukierunkowane na spowodowanie jakiejś korzyści innego człowieka. Może mieć charakter materialny, biologiczny lub psychiczny.

Altruizm - udzielanie pomocy, która nie przynosi żadnych korzyści samemu sprawcy albo wręcz przynosi mu straty.

Teorie pomocności

• decyzyjny model interwencji kryzysowej

Aby jednostka udzieliła pomocy musi być spełnionych 5 warunków:

1. zauważenie zdarzenia

2. zinterpretowanie sytuacji jako kryzysowej - druga osoba pilnie potrzebuje naszej pomocy, szczególnie istotne jest zachowanie innych ludzi, którzy uczestniczą w tym zdarzeniu.

Niewiedza wielu - zdarzenie w której świadek obserwując brak reakcji u innych świadków dochodzi do wniosku, iż sytuacja nie jest krytyczna, nie wymaga jego zainteresowania.

Zjawisko obojętnego przechodzenia - im większa liczba świadków tym mniejsza jest szansa udzielenia pomocy ofierze. Zjawisko to znika gdy sytuacja jest jednoznaczna.

3. przyjęcie osobistej odpowiedzialności za pomoc ofierze - obecność innych powoduje rozproszenie odpowiedzialności, zmniejsza nacisk na jednostkę.

4. posiadanie kompetencji - wzrost kompetencji wpływa na pomaganie.

5. decyzja o podjęciu działania.

• Teoria pobudzenia

Do udzielania pomocy w sytuacji kryzysowej motywuje nas spostrzeganie jej jako skutecznego sposobu na usunięcie nieprzyjemnych emocji wywołanych cudzym nieszczęściem, model o charakterze egoistycznym.

Trzy twierdzenia:

1. Zaobserwowanie cudzych kłopotów wywołuje u obserwatora pobudzenie emocjonalne, które rośnie wraz z natężeniem, jednoznacznością i czasem trwania tych kłopotów, a maleje wraz ze wzrostem dystansu.

2. Pobudzenie wywołane cudzymi kłopotami jest nieprzyjemne dla obserwatora, który stara się je zredukować tym bardziej, im jest ono silniejsze.

3.Obserwator redukuje przeżywane pobudzenie najszybciej jak się da przy najkorzystniejszym bilansie zysków i strat.

Postępowanie w sytuacji kryzysowej silniej zależy od wielkości kosztów udzielania niż zaniechania pomocy.

koszty związane z udzieleniem i zaniechaniem pomocy (czas, wysiłek, narażenie się na niebezpieczeństwo), zyski (wzrost samooceny, podziw)

Eksperyment Batsona: pomaganie innym w zależności od stopnia empatii jaka nas z nimi łączy oraz od możliwości łatwej ucieczki.

Wykonawca odbierający serie szoków, na które od początku źle reagował, eksperymentator pytał badanego czy nie zechciałby się zamienić. W warunkach słabej empatii łatwość ucieczki hamowała pomocność - bardzo wielu nie zgodziło się na zamianę. W warunkach silnej empatii skłonność do pomagania była jednakowo duża przy łatwiej i trudnej ucieczce z sytuacji.

• Teorie norm

Teorie norm zakładają, iż pomaganie jest rezultatem ulegania normom społecznym, szczególnie normie odpowiedzialności społecznej i wzajemności.

Norma osobista - poczucie osobistej obligacji moralnej do postępowania w określony sposób, w konkretnej sytuacji. Istotniejsze jest moralne zadowolenie z siebie niż zadowolenie innych.

Zaprzeczenie własnej odpowiedzialności - uleganie własnym wymówką zwalniającym z odpowiedzialności za spełnianie norm.

Robert Cialdini, Carl Kallgren, Raymond Reno - głównym czynnikiem decydującym o wpływie norm na zachowanie jest to, czy zostanie ona zaktywizowana w danej sytuacji. Jeżeli w jakiejś sytuacji istnieją odmienne nakazy postępowania to zachowanie człowieka jest kontrolowane przez ostatnio zaktualizowaną normę.

• Teorie ewolucjonistyczne

Teoria dostosowania łącznego - pomaganie krewnym jest zachowaniem mającym na celu propagowanie własnych genów pośrednio - reprodukcja bliskich krewnych.

Współczynnik pokrewieństwa:

K < pz , gdzie

K - koszt pomagającego, p - pokrewieństwo, z - zysk odbiorcy

Im większa wieź emocjonalna i im wyższy stopień pokrewieństwa tym częściej pomagamy.

Ludzie bardziej skłonni są pomóc dziecku (większa wartość rozrodcza).

Teoria altruizmu wzajemnego - pomaganie innym osobnikom własnego gatunku jest korzystne dla pomagającego o ile jest odwzajemnione. Osoba pomagająca ma większy kapitał.

Wyznaczniki pomocności:

• obecność i postępowanie innych

Zachowanie innych w danej sytuacji wywiera decydujący wpływ na jednostkę. Jest to przejaw rozproszenia odpowiedzialności, niewiedzy wielu i naśladowanie innych w wyniku modelowania.

Na zachowania prospołeczne wpływ mają niedawno zaobserwowana sytuacje, programy telewizyjne, system nagród i kar za dobre zachowanie.

• właściwości biorcy pomocy

Częściej pomagamy osobom lubianym i podobnym do nas.

Każdy czynnik nasilający atrakcyjność innego człowieka nasila również skłonność do pomocy.

• relacje między dawcą a biorcą pomocy

Regulacyjna teoria osobowości - przestrzeń semantyczna składa się z różnych struktur umysłowych, reprezentacje obiektów mogą znajdować się w różnej odległości od siebie. Im bliższy dystans oddziela dwa obiekty tym bardziej zbliżone są poznawcze, emocjonalne i behawioralne reakcje --> im bardziej jesteśmy do kogoś podobni tym większe prawdopodobieństwo iż pomożemy tej osobie.

Dwa typy motywacji wg Karyłowskiego:

1. motywacja endocentryczna (skierowana do wewnątrz) -tendencja do pomagania innym po to, by polepszyć swoje samopoczucie (polepszenie samooceny w wyniku postępowania zgodnie z normami)

2. motywacja egzocentryczna (skierowana na zewnątrz) - tendencja do pomagania innym po to, by polepszyć ich samopoczucie

Rodzaje związków:

- związki oparte na wspólnocie - związki trwałe z poczuciem odpowiedzialności za potrzeby partnera, podejmowaniem decyzji na podstawie konsensusu, nie wyliczaniu indywidualnych wkładów poszczególnych partnerów - oczekiwanie pomocy ze strony partnera spotykające się z negatywną reakcją przy jej braku, odwzajemnienie pomocy odroczone w czasie.

- związki oparte na wymianie - przelotne, nie czujemy odpowiedzialności za partnera, stosunki są oparte na wymianie, dzielenie dóbr według reguł, rejestracja indywidualnych wkładów - słabe oczekiwanie pomagania, pomaganie słabo zależy od emocji odbiorcy i jest zależne od sytuacji, oczekiwanie natychmiastowej wzajemności.

Ludzie częściej pomagają członkom własnej grupy. Wynika to z większego poczucia odpowiedzialności za członków własnej zbiorowości oraz utożsamieniem ich dobra z dobrem własnym.

• właściwości osoby pomagającej

Cechy trwałe jak i przelotne stany osoby pomagającej.

Pomocność nasilana jest przez empatie, poczucie winy, pozytywny nastrój - wywołany niedawnym sukcesem, słuchaniem muzyki czy ładną pogodą - dzięki któremu widzimy świat jako przyjemniejszy, a ludzi jako bardziej zasługujących na pomoc

Empatia - stan wynikający z rozpoznania emocji innego człowieka i doświadczania własnych uczuć zgodnych z jego emocjami albo jako cecha polegająca na skłonności do przeżywania takich stanów

Kooperacja - współdziałanie z innymi w którym własne cele zostają osiągnięte tylko wtedy, kiedy osiągnięte zostają i cele innych ludzi.

Rywalizacja - przeciwieństwo kooperacji - cele zostają osiągnięte tylko pod warunkiem gdy inni nie zrealizują swoich celów.

Złą stroną rywalizacji jest wewnętrzne obniżenie motywacji - działanie by kogoś pokonać a nie dla przyjemności, szkodliwość dla zdrowia, zagraża poczuciu własnej wartości, rodzi nieufność i niechęć do innych.

Reakcje na pomoc:

- wspieranie/zagrożenie samooceny- o faktycznych skutkach decyduje współdziałanie cech biorcy i dawcy pomocy oraz sytuacja w której do pomocy dochodzi.

W przypadku którym porażka była widziana jest jako niedostatek własnej inteligencji (nie nie brak szczęścia) pomoc osób bliskich może być bardziej bolesna niż pomoc nieznajomych.

- pogwałcenie sprawiedliwej wymiany dóbr - w sytuacji w której wiemy iż nie będziemy w stanie odwzajemnić się dawcy rezygnujemy z oferowanej pomocy.

- reaktancja - nieproszona pomoc traktowana jako próba wymuszenia na nas wzajemności, ogranicza swobodę biorcy który reaguje na nią niechętnie.

Podstawowe typy relacji społecznych:

• wspólnotowa - uczestnicy utożsamiają się ze sobą np. matka i dziecko

• hierarchiczna - relacja uporządkowana pionowo z dowolnych dwóch osób jedna jest zawsze wyżej, druga niżej, przywileje i obowiązki zależą od hierarchii np. hierarchia wojskowa

• równościowa - dobieranie się i współpraca równych sobie jednostek; dzielą dobra po równo, dzielą się obowiązkami np. mieszkańcy wspólnego pokoju w akademiku

• wymiana rynkowa - uczestnicy relacji działają na zasadzie bilansowania zysków i kosztów, utrzymują stosunki gdy im się to opłaca np. kupujący - sprzedawca

Buss David B., Psychologia ewolucyjna,

Jak wytłumaczyć społeczne zachowania człowieka?

Najnowsze koncepcje, Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne,

Gdańsk 2003, s.281-305

(Współpraca)

Prawo ewolucji – postawa egoistyczna

Problem altruizmu – postawa altruistyczna wspomaga reprodukcje innych osobników kosztem altruisty.

Teoria wzajemnego altruizmu – mechanizmy psychiczne odpowiedzialne za działanie na rzecz osób niespokrewnionych mogą się wykształcić jeżeli uczynki altruistyczne są odwzajemniane. Obie strony odnoszą korzyści. (przykład dwóch myśliwych)

Obopólny zysk – obie strony ponoszą w transakcji korzyści; tworzą warunki do rozwoju wzajemnego altruizmu.

Wzajemny altruizm, współpraca, odwzajemnienie, wymiana społeczna – współpraca między dwoma lub więcej osobnikami, z której wszyscy odnoszą korzyści.

Główny problem adaptacyjny altruizmu – czy pomoc zostanie rzeczywiście odwzajemniona.

Dwulicowość – udawanie wdzięczności i gotowości rewanżu, nie chcąc bynajmniej się odwdzięczać.

Strategia „wet za wet” – ( dylemat więźnia) najbardziej skuteczna, zapisana w 4 linijkach, zawierała 2 proste zasady:

· w pierwszym posunięciu lojalnie współpracuj

· w każdym następnym odwzajemniaj ruch przeciwnika

Rozpocznij od wzajemnej współpracy i kontynuuj ją jeżeli z drugiej strony również widzisz współpracę. Jak druga strona zdradzi – odpłać się; inaczej „warunkowa wzajemność”

3 zasady strategii „wet za wet” prowadzące do jej sukcesu:

1. nigdy nie zdradzaj pierwszy – kontynuuj współpracę tak długo jak robi to partner,

2. w razie zdrady partnera zastosuj kroki odwetowe – zdradź go natychmiast po pierwszym sygnale nielojalności,

3. umiej wybaczać.

Wzmacnianiu współpracy sprzyjają:

1. Poszerzanie horyzontu przyszłości – jak wiesz, że będą cię z kimś łączyły w przyszłości wspólne działania, motywacja do lojalności rośnie, odwrotnie – wiadomo.

2. Uczenie wzajemności – zachęcamy do współpracy, utrudniamy próby wykorzystywania innych.

3. Nie wymagać więcej niż równości – chciwość przynosi zgubę, nie wymaga ona by dostawało się więcej niż się dało.

4. Natychmiastowe reagowanie na prowokację – jeśli partner się sprzeniewierza, to działasz natychmiastowym odwetem, sygnał, że nie dasz się wykorzystać.

5. Kultywowanie swojej opinii jako osoby odwzajemniającej dobre i złe uczynki – jeżeli mamy opinię lojalnego, inni będą z nami współpracować w celu osiągnięcia wspólnych korzyści, jeżeli wykorzystujemy innych, prowadzi to do ostracyzmu. Reputacja decyduje o tym, czy ludzie będą do nas garnąc czy nie.

Przykłady współpracy w naturze:

Dzielenie się jedzeniem u nietoperzy wampirów – te, które spędzają ze sobą czas częściej się ze sobą dzielą.

Wzajemność między naczelnymi – pawiany, koczkodany pomagają sobie nawzajem, wzajemny altruizm, niekoniecznie więc więzy pokrewieństwa.

Polityka szympansów – przymierza podstawową cechą, rodzą się także między reprezentantami różnych płci.

Teoria umowy społecznej – wyjaśnia rozwój współpracy między ludźmi

Umiejętności rozwiązywania problemów, by wykształciły się mechanizmy sprzyjające zdrowym więzom i minimalizacja groźbę oszustwa:

1. Umiejętność pamiętania konkretnych ludzi.

2. Umiejętność zapamiętywania historii kontaktów z wieloma ludźmi.

3. Umiejętność komunikowania innym swojego stanowiska.

4. Umiejętność rozumienia potrzeb innych ludzi.

5. Umiejętność liczenia kosztów i korzyści niezależnie o tego, co jest przedmiotem wymiany. – jednolita wartość dla wielu dóbr.

Psychologia przyjaźni – pomagamy bo jesteśmy przyjaciółmi, a nie dlatego że liczy się na przyszłe korzyści.

Czy altruizm powinno się definiować na podstawie kosztów? Altruizm definiowano na podstawie kosztów ponoszonych przez altruiste.

Paradoks bankiera – polega na tym, że ci którzy najbardziej rozpaczliwie potrzebują pieniędzy są zarazem najmniej wiarygodnymi klientami, ci natomiast, którzy nie są aż w tak wielkiej potrzebie są postrzegani jako o wiele bardziej wiarygodni. Rozwiązujemy go stając się niezastąpionym.

Bycie niezastąpionym – osoba, która daje coś, czego nie może dać ktoś inny:

Wyrabianie sobie reputacji, ustalić przedmioty uznawane za skarb, ćwiczyć się w rzadkich umiejętnościach, szukać grup, które cenią to co mamy do zaoferowania, a czego inni nie mogą ofiarować, unikać społeczności, które nie cenią tego co mamy do zaoferowania, walczyć z rywalami oferującymi innym to, co poprzednio sami dostarczyliśmy.

Przyjaciele na dobrą pogodę – Ci którzy są, kiedy nie ma problemów, gdy nie gnębi nas żadna biedna.

Ograniczona liczba nisz przyjaźni – decydując się na przyjaźń z jednym człowiekiem, tym samym postanawiamy nie przyjaźnić się z innym, wg tej teorii człowiek ma ograniczoną nisz przyjaźni. Teoria ta prowadzi do tego, że przysparza się innym korzyści w nadziei na odwzajemnienie.

Czynniki decydujące o wyborze przyjaciół:

1. Liczba zajętych miejsc.

2. Pozytywne efekty uboczne.

3. Wybierajmy ludzi, którzy nas dobrze rozumieją.

4. Wybierajmy ludzi, którzy uważają nas za niezastąpionych.

5. Wybierajmy przyjaciół, którzy chcą tego samego co my.

Zagrożenie przyjaźni – nieumiejętność zbudowania związku opartego na głębokiej, wzajemnej więzi oraz utrzymywanie kontaktów z fałszywymi przyjaciółmi.

Głębokie zaangażowanie kontra wzajemna wymiana – jak się oczekuje od kogoś natychmiastowego rewanżu, to jest to oznaką powierzchowności kontaktów.

Latane Bibb, Darley M. J., „Obojętni świadkowie: dlaczego nie pomagamy?”,

w: Przełom w psychologii, wybrał i wstępem opatrzył: Kazimierz Jankowski,

Czytelnik, Warszawa 1978 (ss. 104-122)

1. Twierdzenie Karola Darwin mówiące o tym, że człowiek kierując się wrodzoną tendencją, broniłby innych ludzi i pomagał im.

2. Przypadek Kitty Genovese:

• Kobieta wracając do domu została zaatakowana

• Trzydziestu ośmiu sąsiadów obserwowało zdarzenie ze swych domów

• Napastnik znęcał się przez pół godziny nad ofiarą, następnie zamordował ją

• Żaden z sąsiadów obserwujących zdarzenie nie udzielił jej pomocy ani też nie wezwał policji

3. Próby wyjaśnienia obojętności gapiów

4. Świadek zdarzenia zanim podejmie działanie, musi zdefiniować sytuację i uznać ją za niebezpieczną

5. Działanie pod wpływem tłumu:

• przebywanie w tłumie sprzyja szerzeniu się paniki

• pod wpływem tłumu ludzie mogą hamować swoje działania

6. Eksperyment I: Studenci wypełniający kwestionariusz przebywali albo sami albo w trzyosobowych grupach. Eksperymentator wpuszczał dym przez mały otwór w ścianie. Reakcje badanych:

• badani w pojedynkę reagowali na uwalniający się dym, wychodzili z pokoju i informowali kogoś o zaistniałej sytuacji

• badani w grupach rzadziej zawiadamiali o pojawieniu się dymu

7. Eksperyment II: Badani wypełniali kwestionariusz wiedząc, że w pokoju obok przebywa kobieta. W czasie badania studenci słyszeli łomot krzesła i krzyk kobiety

• 70% studentów badanych pojedynczo próbowało pomóc kobiecie

• tylko kilka osób spośród badanych w grupie podjęło próbę pomocy

8. Dyfuzja odpowiedzialności:

• Jeśli jest tylko jeden świadek wypadku ponosi on całą odpowiedzialność za to co robi. Jeśli zachowa się obojętnie będzie miał silne poczucie winy

• Jeśli jest kilku świadków wypadku, odpowiedzialność rozkłada się pomiędzy nich. Obecność innych, sprawia że poszczególni świadkowie mogą usprawiedliwić swoją bezczynność

9. Wnioski: Obecność innych ludzi spowoduje że każdy ze świadków będzie sugerował się reakcjami innych, może to zakłócić sposób postrzegania sytuacji. Przebywając w tłumie możemy uznać, że sytuacja jest mniej groźna niż w rzeczywistości.