Fragment Lapidarium Ryszarda Kapuścińskiego, dotyczący autodefinicji reportera, dziennikarza, pisarza. Na podstawie tekstu ? jak zwykle test z poradami dotyczącymi odpowiedzi.

Ryszard Kapuściński, Lapidarium II

[1] Uważam się za badacza Inności - innych kultur, innych sposobów myślenia, innych zachowań. Chcę poznać pozytywnie rozumianą obcość, z którą chciałbym się zetknąć, aby ją zrozumieć. Chodzi o pytanie, jak na nowo i adekwatnie można opisać rzeczywistość. […] Osobista obecność jest tu bardzo ważna. Czasami spotykam się z pytaniem, kto jest bohaterem moich książek. Wówczas odpowiadam: "ja nim jestem, ponieważ te książki opisują osobę, która podróżuje, przygląda się, czyta, rozmyśla i o tym wszystkim pisze".

[2] Zwykle staram się pisać krótkimi zdaniami, gdyż one stwarzają tempo i ruch. Są szybkie i dają prozie jasność. Ale gdy pisałem Imperium, nagle zdałem sobie sprawę, że w tym wypadku opis wymaga dłuższych zdań. Całkowicie zmienił się styl mego opisu. Wynikało to z rozlewności tematu, którego nie można ująć krótkimi zdaniami. Styl musi być odpowiedni do przedmiotu. Opis bezmiernie szerokiego, rozległego rosyjskiego krajobrazu wymagał długich zdań.

[3] Obok zależności między tematem a stylem istnieje też związek między tematem a tworzywem językowym. Gdy pisałem Cesarza, chciałem zdefiniować władzę autorytarną. Ten rodzaj władzy ma w sobie coś anachronicznego, feudalnego. Aby wyrazić anachroniczność przedmiotu, musiałem stworzyć wrażenie czegoś pradawnego, nieskończenie przestarzałego. Przy czym chodziło zarazem o pokazanie anachroniczności naszego autorytarnego systemu w Europie Wschodniej. Czytałem więc dawną literaturę polską XVI, XVII i XVIII wieku, aby znaleźć archaiczne, zapomniane sława, zresztą plastyczne i barwne, których użyłem pisząc Cesarza.

[4] Każdy nowy temat, jeśli należy do obcych kultur, wymaga zmiany stylu. Wszystkie inne sposoby opisu będą sztuczne. Musi powstać wrażenie, że to, co zostało opisane, pochodzi z wnętrza tego szczególnego klimatu, tej kultury i sytuacji. […] Syberyjski mróz trzeba opisywać inaczej niż żar pustyni. Na Saharze życie aktywne toczy się tylko rankiem i wieczorem. W pełni dnia ludzie są sparaliżowani przez potworny upał. Leżą i czekają, aż dzień przeminie. Tę powolność trzeba opisać, paraliż, brak ruchu, całkowicie martwy pejzaż, całkowitą ciszę tropikalnego gorąca, milczenie tropikalnego dnia. Proza musi oddać pustkę tych godzin. Natomiast w syberyjskim mrozie człowiek walczy ze śniegiem. Często czuje się zgubiony wśród wysokich zasp. Nie ma żadnych punktów orientacyjnych i wiadomo, że jeśli będzie błądzić dłużej niż przez dwie godziny, czeka go śmierć. Powstaje uczucie zagrożenia ze strony otoczenia. Środowisko jest wrogiem. Panuje lodowate zimno i to zimno jest wrogiem. Czuje się ciągłe napięcie. Ogarnia nas strach. Przyroda jest aktywną, nieprzyjazną siłą, z którą w każdej chwili trzeba walczyć. Proza musi oddać ten stan napięcia i presji agresywnej, groźnej natury. […]

[5] Pisanie prostej, jasnej prozy wymaga przekonania, poczucia jakiejś pewności u autora. W moim wypadku poczucie takie rodzi się wówczas, gdy jestem świadkiem zdarzenia. Gdy mam o czymś pisać, z czym nie zetknąłem się bezpośrednio, czuję się niepewnie. Wielokrotnie proszono mnie o portret Bokassy, prezydenta Republiki Środkowoafrykańskiej; za każdym razem odmawiałem, ponieważ nigdy nie widziałem go z bliska. […] Przed Imperium moja wiedza o Związku Radzieckim wystarczyłaby, aby zza biurka napisać książkę o rozpadającym się mocarstwie. Ale psychologicznie nie byłbym do tego zdolny, gdybym nie przejechał 60000 kilometrów po Rosji, i to w tak strasznych warunkach, że kilka razy chciałem przerwać całe przedsięwzięcie. […]

[6] Proza jest tak dalece przejrzystą formą literatury, że czytelnik natychmiast rozpozna, gdzie autor był niepewny i nie potrafił zorganizować materiału. Prostota wytwarza najwyższą przejrzystość, dlatego proste pisanie jest bardzo trudne. Nie można stosować żadnych tricków lub oszukiwać. Dla mnie przykładem takiego pisania jest proza Pascala, Stendhala, Flauberta czy Biblia z jej plastycznymi, mocnymi zdaniami. […] Pewną szkołą prostoty była dla mnie praca w agencji prasowej. Będąc reporterem agencyjnym, trzeba się streszczać. Byłem afrykańskim korespondentem bardzo biednej Polskiej Agencji Prasowej. Na opisanie zamachu stanu w Nigerii w 1964 roku otrzymałem dokładnie 100 dolarów. Teleks kosztował 50 centów za słowo. Miałem więc 200 słów do dyspozycji - to znaczy jedną stronę - by opisać tak skomplikowane wydarzenie polityczne. Musiałem strasznie oszczędnie obchodzić się z każdym słowem.

Ryszard Kapuściński, Lapidarium II, Warszawa 1996 (wyd. Czytelnik), s. 30 - 35.

1. Dlaczego w sformułowaniu "badacz Inności" została użyta wielka litera?

Odpowiedź

Chodzi o pojęcie, nie o konkretny jego przejaw. -Wielka litera pomaga podkreślić ważność pojęcia i wyrazić jego złożoność.

Podpowiedź

Użycie wielkiej litery jest czymś oczywistym na początku zdania czy w nazwach własnych. Stosuje się ją jednak także ze względów grzecznościowych czy uczuciowych, także po to, by dodatkowo wyeksponować jakąś treść. W tych sytuacjach słownik ortograficzny pozwala na niemałą -swobodę.

2. W akapicie 2. autor pisze: "Zwykle staram się pisać krótkimi zdaniami, gdyż one stwarzają tempo i ruch". Gdzie w analizowanym tekście stosuje taki właśnie sposób pisania? W których miejscach z niego rezygnuje i z jakich powodów? Odpowiedz, wskazując konkretne fragmenty tekstu.

Odpowiedź

Krótkie zdania, dynamiczność najwyraźniej pojawiają się we fragmentach wiążących się z doświadczeniami podróżniczymi autora: opisie Sahary i syberyjskiej zimy (akapit 4.), wspomnieniu o pracy w agencji prasowej (akapit 6.). W refleksjach dotyczących sposobu pisania Kapuściński wybiera raczej zdania wielokrotnie złożone - "tempo i ruch" nie są wówczas potrzebne.

Podpowiedź

Długie pytania czytaj szczególnie uważnie, żeby czegoś nie zgubić! Zazwyczaj składają się (tak jak w tym wypadku) z kilku pomniejszych problemów. Prosty wniosek: odpowiedź też nie może być w tym wypadku lakoniczna!

3. Autor pisze w 1. akapicie: "Czasami spotykam się z pytaniem, kto jest bohaterem moich książek". W 2 - 3 zdaniach zinterpretuj jego odpowiedź na to pytanie.

Odpowiedź

Zdaniem autora bohaterem jego książek jest on sam, ponieważ zawiera w nich swoje refleksje, wnioski. Nie może opisywać rzeczywistości w sposób całkowicie obiektywny, ponieważ zawsze ogląda ją ze swojego punktu widzenia. Jej obraz jest "przefiltrowany" przez wcześniejsze doświadczenia i przeczytane lektury.

Podpowiedź

Zwróć uwagę: "zinterpretuj" to coś więcej niż "przedstaw". Nie wystarczy opowiedzenie własnymi słowami cytatu z ostatniego zdania 1. akapitu. Musisz zastanowić się, co autor chce poprzez nie przekazać.

4. W jakim celu Kapuściński wykorzystał w Cesarzu "archaiczne, zapomniane słowa"? Odpowiedz na podstawie akapitu 3.

Odpowiedź

Aby podkreślić, że typ władzy autorytarnej jest już przestarzały. Refleksja ta dotyczy jednocześnie także polskiego systemu władzy w owym czasie.

Podpowiedź

Odpowiedź na to polecenie nietrudno znaleźć w akapicie 3., ale pamiętaj, by nie cytować całych zdań, jeśli polecenie wyraźnie tego nie nakazuje. Twoim zadaniem jest wyrazić te same treści własnymi słowami.

5. W jakim celu Kapuściński zestawia w akapicie 4. obrazy Sahary i Syberii?

Odpowiedź

Aby potwierdzić swój wcześniejszy wniosek, że różnica tematu pociąga za sobą niezbędną zmianę stylu.

Podpowiedź

Konkretne przykłady, cytaty, anegdoty z pewnością ożywiają tekst, jednak ich zadanie jest zazwyczaj inne. Autorzy wykorzystują je najczęściej jako argumenty udowadniające ich pogląd. Może on zostać sformułowany wcześniej (tak jest w tym przypadku) albo stanowić wniosek wynikający z przywołanych przykładów.

6. Dokończ zdanie: Przykłady w akapicie 4. zostały zestawione na zasadzie ………………

Odpowiedź

…kontrastu.

Podpowiedź

Tu żar pustyni, tu lodowate zimno. Kontrast między nimi nietrudno zobaczyć… Ta całkowita odmienność przykładów nie jest jednak przypadkowa - dzięki niej wyraźniej widać problem, który autor chce zilustrować.

7. Wyjaśnij znaczenie pojawiających się w tekście wyrazów:

a) adekwatnie

b) anachroniczny

Odpowiedź

adekwatnie - zgodnie z czymś, w sposób dokładnie czemuś odpowiadający

anachroniczny - przestarzały, nie na czasie

Podpowiedź

Kochamy obce wyrazy! A może raczej powinniśmy kochać Słownik wyrazów obcych i Słownik języka polskiego. Wyrób w sobie nawyk sięgania do nich, gdy tylko zobaczysz nieznane Ci słowo - czasem nie uda się odczytać znaczenia z kontekstu…

8. Jakie warunki muszą według Kapuścińskiego zostać spełnione, by dokonać pełnego opisu rzeczywistości? Odpowiedz w postaci równoważników zdań.

Odpowiedź

bezpośrednie zetknięcie się autora z opisywanym zjawiskiem

dobór odpowiedniego stylu i słownictwa

prostota, przejrzystość

umiejętność zorganizowania materiału

wewnętrzna pewność autora, widoczna w wymienionych wyżej cechach tekstu

Podpowiedź

Zwróć uwagę, jak bliskie są te warunki definicji reportażu, którego Kapuściński jest mistrzem! Ten gatunek publicystyczny wymaga, aby autor był świadkiem lub uczestnikiem opisywanych wydarzeń. Jego twórcy wykorzystują często doświadczenia prozy narracyjnej. Bywa, że reportaż mocno zbliża się do literatury pięknej.

9. Kim jest Ryszard Kapuściński? Wyszukaj w tekście konkretne informacje o autorze.

Odpowiedź

autor książek Cesarz i Imperium

afrykański korespondent Polskiej Agencji Prasowej

podróżnik

Podpowiedź

Nazwisko Kapuściński nie powinno być Ci nieznane - zwłaszcza jeśli wkrótce masz zdawać maturę! Ale czytanie ze zrozumieniem ma sprawdzać raczej Twoją umiejętność znalezienia w tekście odpowiednich informacji. Oto mały dodatek do tego, co pojawia się wyżej: Kapuściński, urodzony w Pińsku w 1932 r., jest z wykształcenia historykiem, a z zawodu dziennikarzem i pisarzem. Inne jego ważne utwory to Wojna futbolowa (o konflikcie między Hondurasem a Salwadorem), Szachinszach (o szachu irańskim i rewolucji w tym kraju), Heban (wydana w 1998 książka o Afryce).

10. Określ krótko tematykę wymienionych w tekście utworów Kapuścińskiego Cesarz i Imperium.

Odpowiedź

Cesarz - analiza władzy autorytarnej

Imperium - rozpad Związku Radzieckiego

Podpowiedź

To pytanie uważnemu egzaminowanemu pomoże odpowiedzieć na poprzednie polecenie (nieuważnemu nic, niestety, nie pomoże…) Podpowiadamy dalej (już poza tekstem!): Cesarz opowiada o władcy Etiopii Hajle Sellasje i jest jednocześnie alegorią Polski za czasów Gierka, Imperium przedstawia Związek Radziecki w okresie potęgi i późniejszego rozpadu, pokazuje mentalność mieszkańców tego ogromnego państwa.