Siła woli u osób uzależnionych od alkoholu

Pytania i refleksje w świetle współczesnej kocepcji kontroli wolicjonalnej

Pojęcie woli od dawna pasjonowało filozofów i zwykłych ludzi. Tych pierwszych interesowała zagadka determinizmu i wolności wyboru, drudzy pytali i nadal pytają o tajemnicę wytrwałości w realizacji zamiarów, czyli o to, co potocznie określamy terminem "siły woli".

MOTYWACJA

O silnej woli mówimy wówczas, gdy występuje zgodność między podjętym zamiarem a jego realizacją. Życie codzienne pokazuje jednak, że sformułowanie określonego zamiaru, takiego jak zaprzestanie palenia papierosów czy odchudzenie się, nie jest wystarczające do tego, aby był on zrealizowany. Zanim jednostka zacznie realizować aktualny zamiar, jak i później w trakcie jego realizacji, pojawiają się konkurencyjne tendencje motywacyjne, które przeszkadzają w zamierzonym pierwotnie działaniu. Dzieje się tak, gdyż zamiarem jest często niedominujący schemat działania, związany ze słabszą od innych tendencją motywacyjną. Na przykład, osoba uwielbiająca ciastka z kremem, która właśnie podjęła zamiar ograniczenia liczby spożywanych kalorii, może ciągle odczuwać silniejszy pociąg do zjedzenia ciastka niż do powstrzymania się od tego. Pomimo to, początkowo może realizować słabszą tendencję motywacyjną (odmowa zjedzenia ciastka) na skutek określonych procesów kontroli, które stopniowo zmienią siłę tych dwu konkurujących ze sobą tendencji do działania, na rzecz wcześniejszego zobowiązania (ograniczenia liczby spożywanych kalorii). Tak więc podstawową funkcją siły woli jest wzmacnianie aktywującej siły zamiaru i hamowanie konkurencyjnych schematów działania (szczególnie tych wspieranych przez silne preferencje motywacyjne) tak długo, aż aktywująca siła tego pierwszego jest większa od wszystkich konkurencyjnych schematów działania.

ORIENTACJA NA STAN, DZIAŁANIE LUB ZMIENNOŚĆ

Zgodnie ze współczesną koncepcją, efektywność siły woli (umiejętności realizacji własnych zamiarów) zależy między innymi od tego, czy osoba jest zorientowana na działanie czy na stan. Julius Kuhl, autor tej koncepcji, postuluje istnienie różnic indywidualnych, przejawiających się dominacją orientacji na działanie lub na stan. Innymi słowy, wyróżnia on indywidualną tendencję do orientacji na działanie/stan, traktując ją jako zmienną osobowościową. Orientacja na działanie polega na koncentrowaniu się na strukturze działania realizującego wybrane cele i wiąże się z dynamicznym typem kontroli, polegającym na wprowadzaniu zmian. Z kolei, orientacja na stan wyraża się w konsekwentnym koncentrowaniu uwagi na stałym punkcie w czasie: przeszłości, teraźniejszości lub przyszłości

i wiąże się ze statycznym typem kontroli, polegającym na dążeniu do zachowania status quo i unikaniu zmian. Osoby zorientowane na stan charakteryzuje zatem pewna bezczynność (inercja w działaniu), podczas gdy osoby zorientowane na działanie - gotowość do działania. Orientacja na działanie ułatwia więc realizację zamiaru, zaś orientacja na stan utrudnia ją. Kuhl opisuje dwa typy orientacji na stan:1) w sytuacjach po niepowodzeniu (myślowe przetwarzanie doznanych porażek, myślenie o przeszłych niepowodzeniach współwystępujące z biernością w działaniu) oraz 2) w sytuacjach decyzyjnych (wahanie się, niezdecydowanie w podejmowaniu decyzji, zwlekanie po sformułowaniu zamiaru z jego realizacją). Powyższe typy orientacji na stan związane są z niedoczynnością (niedostatecznym funkcjonowaniem) systemu inicjującego działanie. Zgodnie z koncepcją Kuhla, orientacja na stan jest tylko jednym z czynników wpływających na kontrolę działania, który utrudnia realizację podjętego zamiaru. Kolejny, to orientacja na zmienność (niestałość, ulotność), związana z nadczynnością systemu inicjującego działanie. Owa nadczynność przejawia się w niemożności kontynuowania czynności sprawiającej podmiotowi przyjemność, satysfakcjonującej dla niego, w niemożności "zatopienia się" w owej czynności, przedwczesnym jej porzucaniu i podejmowaniu nowych działań.

KONTROLA

Jako pracownik naukowy, od wielu lat interesuję się problematyką kontroli wolicjonalnej i czynników wpływających na jej efektywność. Pracując jednocześnie jako terapeuta (w tym terapeuta uzależnień) zauważyłam, że wiedza na temat osobowościowych uwarunkowań siły woli u osób uzależnionych jest ograniczona. Brak rzetelnych badań empirycznych, a szereg pytań dotyczących tej problematyki nadal pozostaje bez odpowiedzi.

Koncepcja alkoholizmu jako choroby zwykle wiązana jest ze zjawiskiem utraty kontroli, współcześnie traktowanym jako zjawisko wieloczynnikowe. Oznacza to, że nie jest ono wynikiem wyłącznie procesów biochemicznych, ale raczej dynamicznej interakcji czynników zarówno z zakresu cech osoby (czynników osobowościowych) i środowiska, jak również samej substancji. Choć prowadzono badania nad psychologicznymi determinantami alkoholizmu (nie uzyskując zresztą jednoznacznych wyników), nie ma ciągle danych dotyczących osobowościowych uwarunkowań kontroli wolicjonalnej u osób uzależnionych. W świetle współczesnej koncepcji siły woli, można przypuszczać, że osoby uzależnione od alkoholu charakteryzuje orientacja na stan. Alkoholik niejednokrotnie formułuje zamiar "rzucenia" picia, a mimo to nie realizuje tego zamiaru, ponownie sięgając po alkohol. Występuje u niego, typowa dla osób zorientowych na stan, koncentracja bądź na przeszłości (wspomnienie przyjemności związanej z piciem), bądź na teraźniejszości (koncentracja na aktualnych doznaniach przykrości i niezaspokojenia), utrudniających realizację wcześniej podjętego zamiaru ("nigdy więcej"). Nadal bez odpowiedzi pozostają pytania: Czy orientacja na stan jest jednym z osobowościowych czynników wpływających na rozwój uzależnienia? Czy jest ona skutkiem uzależnienia? Czy alkoholizm związany jest przede wszystkim z niedoczynnością systemu inicjującego działanie, czy z jego nadczynnością? Co dzieje się w trakcie skutecznej terapii odwykowej w zakresie kontroli wolicjonalnej?

WŁAŚCIWOŚCI OSOBOWOŚCI

W związku z powyższym podjęłam próbę wstępnych badań, których celem była analiza właściwości wolicjonalnch trzeźwych alkoholików, tj. właściwości osobowościowych wpływających na kontrolę wolicjonalną, potocznie nazywaną siłą woli. Poszukiwałam odpowiedzi na pytanie: "Czy istnieją różnice we właściwościach wolicjonalnych (orientacji na działanie versus stan) między osobami uzależnionymi od alkoholu (trzeźwymi alkoholikami) a osobami nieuzależnionymi?".

Badaniami objęłam grupę trzeźwych alkoholików, uczestników Studium Pomocy Psychologicznej, oraz grupę kontrolną (osób nieuzależnionych), na którą składali się studenci studiów zaocznych. Średnia wieku osób uzależnionych (trzeźwych alkoholików) wynosiła 40,28 lat, a średni czas abstynencji 4,19 lat.

Właściwości wolicjonalne mierzono przy pomocy Skali Kontroli Działania Kuhla, zaadaptowanej przeze mnie do warunków polskich, pozwalającej na pomiar orientacji na działanie 1) podczas wykonywania czynności (koncentracja na czynności sprawiającej przyjemność, zatopienie się w niej) (AOP), 2) w sytuacjach po doznanych niepowodzeniach (AOF) oraz 3) w sytuacjach planowania i podejmowania decyzji (AOD).

Analiza wyników wykazała, że badane grupy (trzeźwych alkoholików i osób nieuzależnionych) nie różnią się pod względem orientacji na działanie w sytuacjach po niepowodzeniu (AOF) i w sytuacjach decyzyjnych (AOD). Różnią się natomiast w orientacji na działanie podczas wykonywania czynności (AOP). Trzeźwi alkoholicy mają niższą AOP w porównaniu z osobami z grupy kontrolnej. Wyodrębniając z grupy uzależnionych tych, którzy są dorosłymi dziećmi alkoholików (DDA), czyli pochodzą z rodziny alkoholowej, okazało się, że różnice między nimi a nieuzależnionymi są jeszcze większe. Mają oni najniższą AOP, istotnie niższą od osób z grupy kontrolnej.

Okazało się, że interakcja płci i uzależnienia różnicuje orientację na działanie w sytuacjach decyzyjnych (AOD). Kobiety uzależnione mają wyższą AOD od kobiet z grupy kontrolnej, podczas gdy uzależnieni mężczyźni odwrotnie, AOD jest u nich niższa niż u mężczyzn z grupy kontrolnej, tj. bez problemu alkoholowego.

Co wiadomo po badaniach wstępnych i co jeszcze należy sprawdzić

Badania wykazały, że trzeźwi alkoholicy mają niższą orientację na działanie podczas wykonywania czynności w porównaniu z osobami bez problemu alkoholowego. Mają więc większe trudności w zatopieniu się w czynności sprawiającej przyjemność, w koncentracji na samym działaniu, częściej zaś odrywają się od niego, aby zająć się czymś innym. Spośród alkoholików najniższą orientację na działanie podczas wykonywania czynności mają ci pochodzący z rodziny alkoholowej.

Faktu niższej orientacji na działanie podczas wykonywania czynności u trzeźwych alkoholików nie sposób w pełni wyjaśnić w oparciu o niniejsze badania. Nasuwają się natomiast co najmniej dwie hipotezy:

A. Orientacja na zmienność (niska orientacja na działanie) podczas wykonywania czynności jest jednym z psychologicznych (osobowościowych) czynników wpływających na rozwój uzależnienia, czyli zaburzenie siły woli związane z nadczynnością systemu inicjującego zachowanie sprzyja rozwinięciu się uzależnienia. Alkohol staje się środkiem ułatwiającym zatopienie się w przyjemnym stanie. Ta wolicjonalna właściwość osobowościowa, podobnie jak wszystkie inne, wykształca się pod wpływem określonych oddziaływań społecznych (wychowawczych). Za tą hipotezą interpretacyjną przemawia fakt wyraźnie obniżonej orientacji na działanie podczas wykonywania czynności u uzależnionych pochodzących z rodziny alkoholowej. Według koncepcji Kuhla, do czynników społecznych, sprzyjających wykształceniu się orientacji na stan, należą między innymi: frustracja potrzeb dziecka, zaniedbanie wychowawcze oraz stawiany dziecku wymóg nadmiernej obowiązkowości (narzucanie ścisłych "absolutnych" zasad, nie uwzględniających zarówno kontekstu sytuacyjnego, jak i potrzeb dziecka). Są to niewątpliwie elementy środowiska wychowawczego rodziny alkoholowej.

B. Osoby uzależnione mają wyjściowo obniżone właściwości wolicjonalne wszystkich typów, a więc związane zarówno z niedoczynnością (orientacja na stan w sytuacjach po niepowodzeniu i sytuacjach decyzyjnych), jak

i nadczynnością systemu inicjującego zachowanie (orientacja na zmienność podczas wykonywania czynności). Terapia, praca nad sobą, abstynencja zwiększają głównie orientację na działanie pierwszego typu. W terapii odwykowej (głównie behawioralno-poznawczej) przeważa bowiem nauka zachowań związanych z realistycznym planowaniem, konsekwentnym realizowaniem celów, pozytywnym myśleniem pomimo niepowodzeń, dawaniem sobie rady z trudnościami, a więc zachowań, które utrwalając się i generalizując, kształtują indywidualne tendencje orientacji na działanie po niepowodzeniu

i orientacji na działanie w sytuacjach decyzyjnych. Hipotezę tę potwierdza potoczna obserwacja funkcjonowania trzeźwych alkoholików, sprawiających często wrażenie nawet bardziej zadaniowych i skoncentrowanych na celach (zwłaszcza tych, tzw. "trzeźwiejących na pracoholiźmie") niż nieuzależnieni. Ich trudności w "zatopieniu się" w czynność sprawiającą przyjemność, częste odrywanie się od niej i zajmowanie się czymś innym (typowa orientacja na zmienność) najlepiej oddaje relacja żony alkoholika z długim okresem abstynencji: "Kiedy oglądamy interesujący film w TV, mąż już po 10 minutach zaczyna przeglądać papiery potrzebne do pracy na następny dzień, po czym zajmuje się pisaniem referatu na zajęcia (studiuje zaocznie) albo wykonuje inne czynności. To nie brak czasu. Myślę, że "go nosi" od zadania do zadania".

Jeśli hipoteza B zostałaby pozytywnie zweryfikowana, należałoby w terapii osób uzależnionych zintensyfikować działania mające na celu zmniejszenie orientacji na zmienność podczas wykonywania czynności (trenowanie umiejętności koncentrowania się na samej aktywności sprawiającej przyjemność i zapobiegających jej przedwczesnemu porzucaniu).

Trudno powiedzieć, która z powyższych hipotez jest prawdziwa. Ponadto nie muszą się one wzajemnie wykluczać. Podanie ostatecznych rozstrzygnięć wymaga dalszych badań, w tym badań podłużnych, z uwzględnieniem osób uzależnionych o większym niż w niniejszym badaniu zróżnicowaniu czasu abstynencji (także czynnych alkoholików) i okresu terapii własnej.

Badania wykazały ponadto, że kobiety uzależnione mają istotnie wyższą orientację na działanie w sytuacjach decyzyjnych od kobiet z grupy kontrolnej, podczas gdy uzależnieni mężczyźni odwrotnie. Orientacja na działanie w sytuacjach decyzyjnych jest u nich niższa niż u mężczyzn bez problemu alkoholowego. Odnosząc ten wynik do postawionej wcześniej hipotezy B, można przypuszczać, że uzależnione kobiety są zdecydowanie bardziej od uzależnionych mężczyzn podatne na oddziaływania zwiększające ich orientację na działanie. Jest to zgodne z faktem ogólnie wyższej reaktywności kobiet (stwierdzonym również w tym badaniu) oraz ze znanymi z literatury przedmiotu danymi, mówiącymi o tym, że introwertycy (osoby wysoko reaktywne) łatwiej warunkują bodźce związane z procesem socjalizacji (tzn. łatwiej się uczą). Z badań Graya wynika, że introwertycy (osoby wysoko reaktywne; stwierdzono podobieństwo fizjologicznego mechanizmu ekstra-introwersji z mechanizmem siły procesu pobudzenia) są bardziej wrażliwi na kary niż ekstrawertycy (osoby nisko reaktywne), tzn. łatwiej i szybciej nabywają odruchy warunkowe na sygnały kary. Jeśli powyższe przypuszczenie okazałoby się prawdziwe, może warto byłoby zastanowić się nad wprowadzeniem do terapii osób uzależnionych, zwłaszcza mężczyzn, większej ilości elementów nagradzających, a tym samym większego zróżnicowania terapii kobiet i mężczyzn.

Magdalena Marszał-Wiśniewska

Autorka jest psychologiem, doktorem nauk humanistycznych. Pracuje w Instytucie Psychologii Polskiej Akademii Nauk oraz jako dziekan Wydziału Społecznej Psychologii Klinicznej w Szkole Wyższej Psychologii Społecznej w Warszawie. Poza aktywnoocią naukową zajmuje się pracą terapeutyczną, specjalizuje się w terapii krótkoterminowej, hipnozie Ericksonowskiej, NLP oraz terapii uzależnień.