Pola Brodmanna – wyróżnione na podstawie badań cytoarchitektonicznych obszary u człowieka i naczelnych. Jako pierwszy ich lokalizację określił w 1909 roku niemiecki neurolog Korbinian Brodmann. Opisane przez Brodmanna pola od 1 do 52, z niewielkimi zmianami odpowiadają stosowanemu dziś podziałowi. Liczba pól u człowieka wynosi 44 – w podziale Brodmanna pola o numerach 13–16 i 48–51 nie występują.
Pole 3, 1, 2 – pierwszorzędowa kora czuciowa, korowy ośrodek czucia. Uszkodzenie tego obszaru powoduje niedoczulicę oraz astereognozję (niezdolność do rozpoznawania przedmiotów dotykiem) po przeciwnej stronie ciała.
Pole 5, 7, 40 – drugorzędowa (wtórna) kora czuciowa somatosensoryczna. Zachodzą w niej złożone analizy bodźców czuciowych, kojarzenie pobudzeń kinestetycznych i wzrokowych z czynnościami ruchowymi.
Pole 4 – pierwszorzędowa kora ruchowa (zakręt przedśrodkowy). Uszkodzenie tego pola powoduje objawy uszkodzenia neuronu ośrodkowego po stronie przeciwnej, zwykle ograniczony do jednej kończyny lub jej części, z niskim napięciem mięśniowym (bez wpływu pól pozapiramidowych).
Pole 6 – drugorzędowa kora ruchowa (kora przedruchowa i dodatkowa kora ruchowa). Odpowiada za ruchy kompleksowe obejmujące znaczne obszary ciała. Uszkodzenie tego ośrodka powoduje apraksję, astazję i abazję.
Pole 8 – korowy ośrodek skojarzonego spojrzenia w bok. Uszkodzenie tego pola powoduje skojarzone zbaczanie gałek ocznych w stronę uszkodzenia.
Pole 10 – kora przedczołowa. Pole to jest ośrodkiem wyższej uczuciowości i abstrakcyjnego myślenia.
Pole 17 – pierwszorzędowa kora wzrokowa, korowy ośrodek wzroku. Uszkodzenie tego pola powoduje ubytki w polu widzenia po stronie przeciwnej do uszkodzenia.
Pole 18, 19 – drugo- i trzeciorzędowa kora wzrokowa, wtórne kojarzeniowe pola wzrokowe. Uszkodzenie tego obszaru może spowodować halucynacje wzrokowe.
Pole 21 – wtórne pole słuchowe. Znajduje się w zakręcie skroniowym środkowym.
Pole 34 – korowy ośrodek węchu. Znajduje się w zakręcie półksiężycowatym i okalającym.
Pole 39 – ośrodek czytania. Uszkodzenie tego pola powoduje aleksję.
Pole 41, 42 – korowy ośrodek słuchu. Znajduje się w zakrętach skroniowych poprzecznych Heschla. Uszkodzenie prowadzi do częściowej głuchoty.
Pole 22 – czuciowy ośrodek mowy. Znajduje się w zakręcie skroniowym górnym. Uszkodzenie tego pola powoduje afazję czuciową Wernickego.
Pole 43 – korowy ośrodek smaku. Znajduje się w korze wyspy oraz wieczku czołowo-ciemieniowym.
Pole 44, 45 – ruchowy ośrodek mowy. Koordynuje czynność mięśni aktywnych w procesie mówienia. Uszkodzenie tego obszaru powoduje afazję ruchową Broki.
Pole 52 – ośrodek pisania. Uszkodzenie tego pola powoduje agrafię.
Układ piramidowy (łac. systema pyramidale) – część układu nerwowego kontrolująca ruchy dowolne i postawę ciała. Układ piramidowy ma dwie drogi unerwiające ruchowo mięśnie. Pierwsza z nich to droga korowo-jądrowa, która unerwia mięśnie twarzoczaszki, szyi, a także część mięśnia czworobocznego. Druga to droga korowo-rdzeniowa, która unerwia resztę mięśni organizmu.
Schemat przebiegu dróg piramidowych w płaszczyźnie czołowej. Motor area of cortex – kora ruchowa; internal capsule – torebka wewnętrzna; geniculate fibers – włókna kolana torebki wewnętrznej; decussation of pyramids – skrzyżowanie piramid; anterior cerebrospinal fasciculus – przedni pęczek korowo-rdzeniowy; lateral cerebrospinal fasciculus – pęczek boczny; anterior nerve roots – korzenie rdzeniowe przednie.
Układ piramidowy składa się z dwóch neuronów: ośrodkowego i obwodowego:
ośrodkowy neuron ruchowy to duża, piramidowa komórka Betza, leżąca w 4 i częściowo 6 polu kory ruchowej (według Brodmanna). Komórki te ułożone są somatotropicznie w obrębie tych pól, określanych jako pierwszorzędowa kora ruchowa, co oznacza, że poszczególne unerwiane okolice ciała maja swoją określoną reprezentację korową;
obwodowy neuron ruchowy to komórka leżąca w rogu przednim rdzenia kręgowego lub w jądrze ruchowym nerwów czaszkowych, w zależności od tego przez jakie nerwy dany mięsień jest unerwiany.
W warstwie V kory mózgu, w okolicy tzw. zakrętu przedśrodkowego, znajduje się od 30 do 34 tysięcy komórek nerwowych piramidalnych (olbrzymich) Betza, których aksony biegną do jąder ruchowych pnia mózgu i rdzenia kręgowego. Neurony, pomiędzy którymi krążą impulsy nerwowe, są to zarówno neurony pośredniczące, znajdujące się w warstwie IV kory zakrętu przedśrodkowego, jak i neurony innych pól kory mózgu i ośrodków podkorowych.
Akson komórek Betza wychodząc z pola 4 lub 6 przechodzi przez istotę białą półkuli, i biegną w podkorowej istocie białej tworząc tzw. wieniec promienisty torebki wewnętrznej (łac. corona radiata). Dalej, aksony przekazujące sygnał w kierunku mięśni zaopatrywanych przez nerwy szkieletowe, biegną przez odnogę tylną torebki (łac. crus posterior) układając się tak, że włókna związane z wyższymi partiami ciała są bardziej z przodu. Jest to tzw. droga korowo-rdzeniowa. Aksony przekazujące sygnał w kierunku mięśni unerwianych przez nerwy czaszkowe przechodzą przez kolano torebki wewnętrznej. Jest to tzw. droga korowo-jądrowa. Dalej włókna trafiają do śródmozgowia tworząc odnogi mózgu (łac. crura cerebri), gdzie włókna drogi drugiej układają się zewnętrznie w stosunku do włókien drogi pierwszej. Dalej trafiają one do mostu. Na tej wysokości włókna drogi korowo-jądrowej zaczynają się rozchodzić i kierują się do odpowiednich ruchowych jąder nerwów czaszkowych: III, IV, V, VI, VII, IX, X, XI i XII. Pozostałe trafiają do piramidy. Większość z nich krzyżuje się (przechodzi na drugą stronę rdzenia) na wysokości kaudalnej (ogonowej) części rdzenia przedłużonego wnikając do sznura bocznego. Jest to tzw. skrzyżowanie piramid, od którego dalej ciągnie się droga korowo-rdzeniowa (piramidowa) boczna. Reszta włókien tworzy drogę korowo-rdzeniową przednią. Przechodzą one dopiero na drugą stronę rdzenia na wysokości odpowiedniego neuromeru poprzez spoidło białe rdzenia kręgowego. W rogu przednim istoty szarej rdzenia kręgowego znajdują się ciała komórek obwodowych. Ich aksony opuszczają rdzeń przez korzeń przedni nerwu rdzeniowego i kierują się do mięśni efektorowych.
Skrzyżowaniu ulega 80% włókien drogi korowo-rdzeniowej, które przechodząc do sznura bocznego przeciwległej strony rdzenia kręgowego tworzą drogę korowo-rdzeniową boczną. Skrzyżowanie tej drogi wyjaśnia, dlaczego u osób praworęcznych funkcjonalnie dominująca jest lewa półkula mózgu, a u leworęcznych prawa.
Pozostałe 20% nieskrzyżowanych włókien tworzy drogę korowo-rdzeniową przednią, biegnącą w sznurze przednim rdzenia, która oddaje stopniowo włókna do substancji szarej rdzenia kończąc się w dystalnym odcinku rdzenia kręgowego szyjnego. Droga korowo-rdzeniowa boczna kończy się na odcinku L2-L3 rdzenia kręgowego, także stopniowo oddając swoje włókna. W odcinku szyjnym ta droga oddaje aż 55% wszystkich swoich włókien, w odcinku piersiowym tylko 20%, a pozostałe 25% w odcinku lędzwiowo-krzyżowym. W rogach przednich rdzenia sygnał z pierwszego neuronu drogi piramidowej przełączany jest na neuron drugi. Twierdzenie, że drogi piramidowe są dwuneuronowe, jest uproszczeniem, ponieważ drogi dwuneuronowe stanowią zaledwie 7-15% wszystkich dróg piramidowych. W większości są to drogi wieloneuronowe. Liczba neuronów drogi zwiększa się w rdzeniu kręgowym za sprawą neuronów pośredniczących (interneuronów).
Układ piramidowy unerwia ruchowo wszystkie mięśnie poprzecznie prążkowane w całym ustroju człowieka poza jednym mięśniem, który nie jest unerwiany ruchowo przez żaden układ, mięśniem strzemiączkowym. Jest to zarazem najmniejszy mięsień poprzecznie prążkowany w organizmie człowieka i jedyny poprzecznie prążkowany, nie podlegający woli.
Uszkodzenie ośrodkowego neuronu ruchowego spowoduje stan zwany niedowładem (łac. paresis) porażeniem (łac. plegia). W zależności od miejsca uszkodzenia porażenie będzie po lewej i (lub) prawej stronie ciała, przeciwstronnie (jeśli uszkodzenie znajduje się proksymalnie od skrzyżowania piramid) lub tożstronnie (jeśli znajduje się poniżej skrzyżowania). Obecne będą odruchy rozciągowe (takie jak odruch kolanowy), a ich siła będzie nawet większa, ze względu na brak sterowania mięśniem przez korę ruchową (wygórowanie odruchów ścięgnistych).
Gdy uszkodzony zostanie obwodowy neuron ruchowy, brak będzie wszelkich odruchów (nawet obronnych), mięsień będzie wiotki, ze względu na zniesienie napięcia spoczynkowego, i dojdzie do zaników mięśniowych.
Układ pozapiramidowy (układ podkorowy, układ ruchowy prążkowiowy, łac. systema extrapyramidale) wraz z układem piramidowym bierze udział w wykonywaniu przez organizm czynności ruchowej. Jeśli jednak układ piramidowy zajmuje się czynnościami, które wymagają od nas skupienia (np. nauka jazdy na rowerze, nauka pisania), to układ pozapiramidowy powoli przejmuje i automatyzuje czynności, które wcześniej były pod kontrolą układu piramidowego. Układ pozapiramidowy jest więc układem wspomagającym, odciążającym nas od skupiania się nad codziennymi czynnościami, umożliwiający nam pewną automatyzację. Współdziała w wyzwalaniu ruchów dowolnych i regulowaniu napięcia mięśni szkieletowych.
W układzie pozapiramidowym wyróżnia się następujące składowe anatomiczne
prążkowie (jądro ogoniaste + skorupa)
jądra wzgórza: brzuszne przednie, brzuszne boczne i środkowo-pośrodkowe
niektóre jądra wzgórza
kora okolicy przedruchowej płata czołowego w 6 i 8 polach Brodmana
Połączenia tych struktur:
między korą nową a prążkowiem
między jądrem środkowo-pośrodkowym wzgórza a prążkowiem
między istotą czarną a prążkowiem
między prążkowiem a gałką bladą i częścią siatkowatą istoty czarnej
między jądrem niskowzgórzowym a gałką bladą i zwrotnie, między gałką bladą a jądrem niskowzgórzowym
między gałką bladą a jądrami wzgórza
między gałką bladą a jądrem konarowo-mostowym (informacje GABA-ergiczne)
między istotą czarną (częścią siatkowatą) a jądrami brzusznym bocznym i przyśrodkowym grzbietowym wzgórza
między jądrami wzgórza brzusznym bocznym i środkowo-pośrodkowym a korą ruchową (pole 4)
między jądrami wzgórza brzusznym przednim i brzusznym bocznym a korą przedruchową (pole 6)
między jądrami wzgórza brzusznym bocznym i brzusznym przednim a korą przedruchową (pole 6)
między jądrem konarowo-mostowym a gałką bladą i istotą czarną.
Z dysfunkcją układu pozapiramidowego wiążą się następujące patologie:
inne dyskinezy pląsawiczopodobne