23.02.2014 r.

Temat: Gramatyka opisowa języka polskiego. Morfologia. Fleksja

1. Egzamin 26. 04. 2014r.

2. Bibliografia:
   * Stanisław Dubisz „Nauka o języku dla polonistów” Warszawa, wyd. Książka i Wiedza
   * Gruszczyński, Bralczyk „Słownik gramatyki języka polskiego”, Wyd. Szkolne i Pedagogiczne.
   * Grzegorczykowa Renata „ Zarys słowotwórstwa polskiego”
   * Zenon Klemensiewicz „ Podstawowe wiadomości z gramatyki języka polskiego” PWN
   * prof. Mierzejewska Halina, Alicja Nagórko, Rocławski, Strutyński „Gramatyka polska”

3. Język- to system znaków i reguł gramatycznych, według których porozumiewa się pewna grupa społeczna. W tym systemie każdy znak zależy od drugiego, ale każdy znak jest inny. System języka to cały szereg różnic. Cały mechanizm języka polega na opozycjach.
   Znak jest to zjawisko fizyczne, które zwraca uwagę człowieka na coś innego niż on sam. Znaki wszystkie dzielą się na: symptomy (nie mają świadomego nadawcy, nie są celowo nadawane, ich funkcja znaku jest wtórna np. liście zielone na drzewie są symptomem że zbliża się wiosna, są one objawami) oraz na znaki konwencjonalne (mają świadomego nadawce, znaki są celowo nadawane, są związane z tym co oznaczają tylko dzięki umowie). Znaki konwencjonalne dzielą się na sygnały (niejęzykowe znaki konwencjonalne) i znaki językowe

4. Znaki językowe: elementy języka: fonemy, morfemy, wyrazy zdania i wypowiedzi. Znaki językowe tworzą skomplikowany system znaków czyli system językowy.

5. Cechy języka:
   - konwencjonalny, czyli umowny
   - abstrakcyjny,
   - dwuklasowy, składa się z elementów i reguł
   - uniwersalny, czyli ponadczasowy, nieograniczony
   - społeczny, służy do komunikacji międzyludzkiej
   - pierwotnie foniczny, czyli dźwięczny, najpierw funkcjonował w mowie później w piśmie
   - dyskretny, wszystkie elementy języka na każdym poziomie są podzielne.

6. Mowa to konkretny akt, to ludzka zdolność posługiwania się językiem .
   
   

   Nielinearne	Linearne
   Cechy dystynktywne (twardość, ustność)	Dystynktywne	Znaczące (semantyczne)
   	Fonemy kot	Morfemy			Leksemy	Formy leksykalne	Grupy składniowe	Zdania
   		rdzenne	Gramatyczne	Słowotwórcze	Proste: kot- dom Konstrukcyjne: kotk- domowy
   		Kot- dom	-em - owi	- ek - owy		Kotko-wi, ko-tem	Mały kot
   FONOLOGIA		MORFOLOGIA					SKŁADNIA

7. Fonem to jednostka abstrakcyjna obejmująca klasę głosek, których wzajemna wymiana nie powoduje zmian w takich jednostkach języka jak: morfem wyraz, wypowiedzenie. Wymiana fonemów powoduje jednostek języka, zawsze różnicuje znaczenie.

8. Fonem to korowy wzorzec struktury dźwięku stanowiący niezbędny składnik budowy wyrazu. Korowy wzorzec dźwięku danego języka umożliwia każdorazowo właściwy odbiór tego dźwięku.

9. Morfologia- (morphe- z języka greckiego- kształt, forma; logos- nauka, słowo) to nauka o postaci, formie czegoś, w szczególności o budowie wyrazów. To dział gramatyki, który zajmuje się budową wyrazów z najmniejszych cząstek mających znaczenie, cząstki te nazywamy morfemami. Jednak nie zawsze morfemy są samodzielne pod względem semantycznym (np. morfemy: pis- -ucz) i syntaktycznym. W morfologii dążymy do zbadania wewnętrznej struktury wyrazu. Analizujemy reguły tworzenia form fleksyjnych poszczególnych wyrazów słownikowych i ich klas (ta część morfologii to fleksja) oraz badamy zależności między różnymi wyrazami słownikowymi (pochodność wyrazów i możliwość tworzenia nowych wyrazów słownikowych- ta część morfologii to słowotwórstwo).
   Przedmiotem zainteresowania morfologii są więc dwie klasy obiektów:
   - wyrazy (np. koń, dziś)
   - konstrukcje morfemowe, np.
   * fleksyjne : konia
   * słowotwórcze: koński

10. Typy morfemów:
    - morfem główny (rdzenny, leksykalny)- czyli rdzeń wyrazu, zawiera podstawową treść myślową danego wyrazu oraz wyrazów jemu pokrewnych, np. prac- dla rodziny: pracować, pracownik, pracowity, praca.
    - morfem poboczny (gramatyczny)- nie może występować samodzielnie. Wśród morfemów pobocznych wyróżniamy:
    * morfemy fleksyjne: np. prac- ę. Morfem ten służy do tworzenia form fleksyjnych,
    np. dach- u, dach- owi, dach-y, dach- ów
    * morfemy słowotwórcze: np. prac- ownik. Morfem ten służy do tworzenia wyrazów
    pochodnych. Morfemy słowotwórcze w języku polskim mają zazwyczaj postać
    afiksów, które mogą zajmować różne miejsca względem morfemu leksykalnego.
    
    Choinkowy: choink- główny, owy- poboczny, kon- główny, ik- poboczny, spinacz- główny, -ami- poboczny, fleksyjny, listy: list- główny, -y- poboczny, fleksyjny, bo oznacza liczbę mnogą

11. Ze względu na łączliwość wyróżniamy :
    - morfemy samodzielne (swobodne)- takie, które nie muszą się łączyć z innymi morfemami. Wyrazy nieodmienne mogą występować swobodnie: dziś, teraz, jutro, bo, pod.
    - morfemy związane- takie, które nigdy nie występują samodzielnie:
    * rdzenne (leksykalne)- wyrazów odmiennych, kobiet-ę
    gramatyczne: są niesamodzielne, dominuje funkcja syntaktyczna,tworzą formy fleksyjne wyrazów- konstrukcje regularne, np. kobiet-ę
    * słowotwórcze- są niesamodzielne, dominuje funkcja semantyczna i słowotwórcza- konstrukcje nieregularne, np. kobiet- ka.

12. Morfemy są jednostkami języka, więc nie występują bezpośrednio w tekście, tekstową reprezentacją morfemu jest morf. Jednemu morfemowi może odpowiadać kilka różnych morfów. Na przykład morfem o znaczeniu „ręka” występuje jako: ręk-, ręk'-, rącz-, a nawet rąś-, ręcz-, (ręk-a, ręk- i, rącz- ka, rąsi-a, ręcz- nik)

13. Wyraz:
    1) podstawowa, względnie samodzielna jednostka tekstu, rozpatrywanego tylko jako forma (bez uwzględnienia treści, czyli znaczenia)
    2) Jednostka zasobu słownikowego danego języka, leksem. Wyraz rozpatrywany zarówno jako jednostka tekstu, jak i języka odznacza się względną samodzielnością, tzn. ma określoną funkcję składnikową, a najczęściej także semantyczną (znaczeniową).

14. Leksem- wyraz słownikowy- to jednostka systemowa (abstrakcyjna jednostka języka), stanowiąca bazę dla wszystkich form fleksyjnych (wyrazów fleksyjnych) i zbiór systemowych znaczeń; utożsamia się go z tematem fleksyjnym lub z taką postacią fleksyjną, która zwyczajowo przyjmuje się w słownikach za reprezentanta leksemu (M. L. p. rzeczownika, bezokolicznikowa forma czasu czasownika, przymiotnik- M. l .p. r.. męski)

15. Wyraz fleksyjny to jedna z form fleksyjnych wyrazu słownikowego.

16. Wyraz tekstowy to użycie leksemu w jednej z form fleksyjnych w wypowiedzi, co łączy się z aktualizacją systemowego znaczenia (jednego ze znaczeń) leksemu, ale także z możliwością jego modyfikacji.

17. Znaczenie wyrazu:
    - znaczenie realne- treść znaczeniową wyrazu rozpoznajemy bez odwoływania się do jego budowy słowotwórczej
    - znaczenie etymologiczne- to takie, które możemy wywieść z budowy słowotwórczej wyrazu.
    Ze względu na to co dany wyraz nazywa i w jaki sposób tę treść znaczeniową wyraża, dokonujemy podziału wszystkich wyrazów na tzw. części mowy.

18. Część mowy to klasa wyrazów o pewnych wspólnych cechach znaczeniowych, fleksyjnych i składnikowych. Klasyfikacja Zenona Klemensiewicza:
    - rzeczownik
    - zaimek rzeczowny
    - przymiotnik
    - zaimek przymiotny
    - liczebnik
    - zaimek liczebnikowy
    - czasownik
    - przysłówek
    - zaimek przysłowny
    - przyimek (nad, pod,)
    - spójnik
    - partykuła
    - wykrzyknik

19. Ćwiczenie:
    Solidne podeszwy dziarskich pionierek dudniły na bruku jak końskie kopyta, więc zdziwieni przechodnie przystawali zaskoczeni.
    Solidnie- leksem- solidny, przymiotnik, odmienne
    podeszwy- leksem- podeszwa, rzeczownik, odmienne
    dziarskich- leksem- dziarski, przymiotnik, odmienne
    pionierek- leksem- pionier, rzeczownik, odmienne
    dudniły- leksem- dudnić, czasownik, odmienne
    na- leksem -na, przyimek, nieodmienne
    bruku- leksem- bruk, rzeczownik, odmienne
    jak- leksem- jak, zaimek przysłowny, odmienne
    końskie- leksem- koński, przymiotnik, odmienne
    kopyta- leksem- kopyto ,rzeczownik,, odmienne
    więc- leksem- więc, spójnik, nieodmienne
    zdziwieni- leksem- zdziwiony, przymiotnik, odmienne
    przechodnie- leksem- przechodzień, rzeczownik, odmienne
    przystawali- leksem- przystawać, czasownik, odmienne
    zaskoczeni- leksem- zaskoczony, czasownik, odmienne

20. Rzeczownik-
    - oznacza nazwy istot żywych, rzeczy, zjawisk, nazwy czynności, cech, pojęć oraz nazwy geograficzne.
    - Opowiada na pytanie : kto? Co?,
    - rzeczownik ma dwie kategorie fleksyjne (kategorie imienne) → odmienia się przez przypadki i liczby. Ma ustaloną wartość rodzajową (nie odmienia się przez rodzaje)
    - obejmuje klasę leksemów o prymarnej funkcji podmiotu
    rzeczownik może też pełnić funkcję:
    * przydawki (pies sąsiada)
    * dopełnienia (śpiewam piosenkę)
    * orzecznika (Piotr jest lekarzem)
    * okolicznika (Spojrzał na nią ze smutkiem)
    
    Wyjątki: ( nie odmieniją się przez przypadki kakadu, konklawe,) (nie odmieniają się w liczbie mnogiej Polska, nauczycielstwo), (nie odmieniają się w liczbie pojedynczej okulary, drzwi, )

21. Rzeczowniki dzielimy na:
    - pospolite: takie które oznaczają całe klasy przedmiotów (człowiek, pies)
    - własne: które nazywają jednostkowe przedmioty (wyróżniamy istotę żywą lub rzeczy, nazywając właśnie ją, rzeczownik własny np. Polska, Wisła, Mruczek)
    - konkretne (zmysłowe)- oznaczają przedmioty postrzegane za pomocą zmysłów, tj. takie które mają odpowiedniki w realnie istniejącej rzeczywistości (człowiek, deszcz, piwo, smród)
    - abstrakcyjne (umysłowe)- to takie których desygnaty nie mają swoich odpowiedników realnie (barwa, ). Do tej grupy zaliczamy rzeczowniki nazywające:
    * czynność oderwaną
    * jakość oderwana
    - osobowe- oznaczające ludzi (robotnicy, Sandra),
    - nieosobowe – oznaczające przedmioty, które nie są nazwami ludzi (ból, smutek, jaszczurka), wśród nieosobowych wyróżniamy :
    * żywotne – oznaczają osoby żywe (koń, żółw)
    * nieżywotne – oznaczające przedmioty niebędące istotami nieżywymi
    - wg Klemensiewicza wyróżniamy rzeczowniki zbiorowe
    Przykłady:
    rys- pospolity, abstrakcyjny, nieżywotny, nieosobowy.

22. Przymiotnik:
    - oznacza cechy i właściwości określanych rzeczowników: ludzi, zwierząt, przedmiotów
    - odpowiada na pytanie: jaki? Jaka? Jakie?
    - odmienia się przez rodzaje, liczby i przypadki
    - obejmuje klasę leksemów o prymarnej funkcji składnikowej przydawki
    - najczęściej łączy się z rzeczownikiem w zdaniu jest zależny od rzeczownika względem liczby, rodzaju, przypadka
    - sekundarnie przymiotnik może pełnić funkcję :
    * podmiotu (Bogaty biednego nie zrozumie), wtórnie niektóre przymiotniki mogą stać się rzeczownikami, np. chory, podróżny, uczony, biegły. Urzeczownikowienie to SUBSTANTYWIZACJA
    * orzecznika (Marek jest wysoki)
    * dopełnienia (Wiódł ślepy kulawego)

23. Przymiotniki (ze względu na znaczenie)dzielą się na jakościowe i relacyjne:
    - przymiotniki jakościowe: oznacza cechy i właściwości przedmiotów przysługujące im z natury np.,. biały śnieg, młody człowiek- są to przymiotniki prymarne
    - przymiotnik relacyjny: oznacza cechy i właściwości przedmiotów ze względu na ich stosunek (tj. relację) do innych przedmiotów, czynności lub stanów, np. brodaty człowiek- człowiek z brodą. Przymiotniki relacyjne są derywowane (tworzone) od odpowiednich rzeczowników lub czasowników.
    Przymiotniki stopniują się. Jest to kategoria pośrednia między kategorią gramatyczną a słowotwórczą. Wyjątek od reguły stanowią przymiotniki nieodmienne typu: blond, brąz, bordo, mini, porno.

24. Przykład:
    Przyjechał do nas znajomy Francuz. Znajomy sprzedał samochód po korzystnej cenie.
    Znajomy Francuz- l.poj. r. męski, Mianownik, przymiotnik
    Znajomy- rzeczownik, l. Poj. Mianownik,

25. Przypadki:
    Mianownik: kto? Co?
    Dopełniacz: kogo? Czego?
    Celownik: komu ? Czemu?
    Biernik:kogo? Co? Przez kogo? Co?
    Narzędnik: z kim? Z czym?
    Miejscownik: o kim? O czym?
    Wołacz: O!

    Chory- rzeczownik, Mianownik, l. poj. r. męski
    całą- przymiotnik, r. żeński, l. Biernik, l.poj.
    chorego- przymiotnik, Dopełniacz, r. nijaki, l.poj.

26. Zaimek: wyodrębnia się głównie na podstawie kryteriów znaczeniowych jako klasę leksemów wskazujących na przedmiotów, cechy, i właściwości, ilość, czynności, cechy czynności.

27. Zaimek rzeczowny:
    - odpowiada na pytanie: kto? Co?
    - ma ogólniejsze niż rzeczownik znaczenie, występuje zastępczo- zamiast dokładniejszej nazwy osoby, rzeczy, wyrażonej rzeczownikiem
    - odmienia się tylko przez przypadki, z reguły występuje w jednej liczbie pojedynczej lub mnogiej
    - w zdaniu występuje w opozycji rzeczownika → pełni funkcję podmiotu lub dopełnienia.
    - zaimki rzeczowne mogą pełnić funkcje wyrazów łączących wypowiedzenia złożone w stosunku niewspółrzędnym, np., Kto rozwiąże, ten będzie mistrzem.

28. Zaimek przymiotny
    - wskazuje na jakość w sposób mniej dokładny niż przymiotnik
    - odmienia się tak jak przymiotnik: przez rodzaje, liczby, przypadki
    - najczęściej zaimki pełnią funkcję wskaźników zespolenia w wypowiedziach niewspółrzędnie złożonych
    - w wypowiedziach pojedynczych występują w roli przydawki (zastępują wówczas przymiotniki lub im towarzyszą).

29. Zaimek przysłowny:
    - występuje zastępczo zamiast przysłówka
    - jest nieodmienny
    - mniej dokładnie niż przysłówek nazywają sposób,miejsce, czas
    - odpowiada na pytanie: jak? Gdzie? Kiedy?

30. Zaimek liczebnikowy:

31. 
    
    
    
    
    
    

    Zaimki
    	Rzeczownikowe	Przymiotnikowe	Przysłowne	Liczebnikowe
    osobowe	Ja, ty, my, wy
    zwrotne	Sobie, siebie, się, sobą
    wskazujące	On, ten, tamten, ów, to	Ten, tamten, ów, ten, sam, taki sam, inny	Tak, tu, stąd, stamtąd, tędy, wtedy, odtąd, wtenczas, kiedy, indziej, dopóty, odtąd, dotąd,	Tyle, tylekroć, każdy, tylkokrotny, wszystek,
    pytające	Kto, co, któż, cóż	Jaki, jakiż, który, któryż, czyj	Jak, gdzie, skąd, dokąd, kiedy, dopóki, czemu, dlaczego, odkąd	Ile, ilu, ilukrotnny, ilorako,
    względne	Kto (ten- kto) co (to- co)	Który, co, czyj, jaki	Jak, gdzie, skąd, dokąd, kiedy, odkąd, którędy
    przeczące	Nikt, nic,	Niczyj, nijaki	Nijako, nigdzie, znikąd, nigdzie, nigdy	żaden
    nieokreślone	Ktoś, coś, bądź, co bądź, cokolwiek	Jakiś, pewien, nijaki, któryś, byle, czyj, czyjś	Jakoś, byle jak, gdzieś, byłe gdzie	Kika, ilekroć, ile, ileś, kilkanaście, bądź, kilkadziesiąt
    dzierżawcze		Mój, twój, nasz, wasz, swój
    upowszechniające		każdy	Wszędzie,

    
    Z podanego tekstu wypisz zaimki, i podziel je ze względu na części mowy oraz funkcje jaką pełnią.
    
    Przykład: Ile kosztuje ta prześliczna bordowa sukienka.
    Ktoś byłby z niej bardzo zadowolony.
    Kupiłam już kilkanaście prezentów świątecznych dla najbliższych, ale brakuje mi jeszcze kilku upominków.
    Kto szuka ten znajdzie, ale kiedy ja znajdę czas na zakupy.
    
    Ile- zaimek liczebnikowy, pytający
    ta- zaimek rzeczownikowy, wskazujący
    ktoś- zaimek rzeczownikowy, nieokreślony
    kilkanaście- zaimek liczebnikowy, nieokreślone
    z niej- zaimek rzeczownikowy, wskazujący
    kilku- zaimek liczebnikowy, nieokreślone
    kto-zaimek rzeczownikowy, względny
    ten- zaimek rzeczowny
    kiedy
    
    
    

32. Zadanie domowe:
    sprzedawca
    mój,
    spryciarz
    dobro
    milczenie
    cukier
    zachwyt
    tyle
    jak
    nikt
    niczyj
    ów
    dobrotliwy
    bajeczny
    obcy