Jerzy Andrzejewski

Urodził się 19 sierpnia 1909 roku w Warszawie, zmarł 19 kwietnia 1983 tamże.

Uczęszczał do Gimnazjum im J. Zamojskiego w Warszawie, gdzie w 1927 zdał maturę, a następnie rozpoczął studia polonistyczne na UW. Debiutował jako prozaik opowiadaniem "Wobec czyjegoś życia" w "ABC" (1932). Od 1935 był recenzentem teatralnym "ABC" (do 1937) i kierownikiem działu literackiego "Prosto z Mostu" (do 1938). W 1936 został członkiem Związku Zawodowego Literatów Polskich.

Podczas okupacji przebywał w Warszawie, brał czynny udział w konspiracyjnym życiu literackim, był pełnomocnikiem Delegatury Rządu RP do opieki nad literatami. Po wojnie zamieszkał w Krakowie. Współpracował z tygodnikiem "Odrodzenie" (1945-1948), "Kuźnicą" (1945-1949). W latach 1946-1947 był prezesem Krakowskiego Oddziału ZLP (Związku Literatów Polskich). W 1948 przeniósł się do Szczecina, rozwinął działalność społeczną w Komitecie Obrońców Pokoju i Towarzystwie Przyjaźni Polsko-Radzieckiej. W latach 1949-1952 był prezesem Oddziału Szczecińskiego ZLP. W roku 1950 został członkiem partii komunistycznej i odznaczono go Orderem Sztandaru Pracy i Klasy. W 1952 został wybrany na posła. Przeniósł się do Warszawy, gdzie został redaktorem naczelnym "Przeglądu kulturalnego" (do 1954).

W latach 1955-56 był członkiem zespołu redakcyjnego "Twórczości", współpracował z tygodnikiem "Nowa Kultura" (1955-1962). Uczestniczył (1957) jako redaktor naczelny w organizowaniu pisma "Europa"; w związku z odmową jego wydawania występuje z partii (1959). W 1959 został wybrany na prezesa Oddziału Warszawskiego ZLP. Współpracował z tygodnikiem "Polityka". W marcu 1964 podpisał "List 34" - protest pisarzy i uczonych w obronie wolności słowa. We wrześniu 1968 w otwartym liście do Edwarda Goldstückera, prezesa Związku Literatów Czechosłowacji, zaprotestował przeciwko udziałowi Polski w agresji na Czechosłowację, co w konsekwencji spowodowało niedopuszczenie utworów pisarza do druku. W 1968 otrzymał nagrodę Fundacji Jurzykowskiego w Nowym Jorku. Od 1969 należał do Polskiego PEN Clubu, od 1972 współpracował z pismem "Literatura", na łamach którego publikował fragmenty notatek w formie dziennika. W styczniu 1976 należał do sygnatariuszy "Memoriału 101" wyrażającego protest przeciwko projektowanym zmianom w konstytucji PRL. W lipcu tego roku publikuje w Kulturze "List do prześladowanych uczestników robotniczego protestu", a we wrześniu, jako współzałożyciel KOR podpisał "Apel KOR" skierowany w tej sprawie do Marszałka Sejmu. W latach 1977-1981 był członkiem zespołu redakcyjnego pisma "Zapis" wydawanego poza cenzurą. W 1981 roku wygłaszał cotygodniowe prelekcje dla studentów w Instytucie Filologii Polskiej UW.

Pierwszą książką Andrzejewskiego był zbiór opowiadań "Drogi nieuniknione". Ich bohaterowie pochodzą z dotkniętej skutkami kryzysu światowego rzeczywistości Polski lat trzydziestych, uwaga autora koncentruje się na filozoficznych i estetycznych aspektach życia na społecznym marginesie i w ubóstwie. Opowiadania obfitują w naturalistyczne i brutalne opisy, a język współtworzy brzydotę świata. Pesymistycznej wizji jest jednak przeciwstawione przesłanie moralne - ratunkiem dla człowieka jest respektowanie zasad etycznych i miłość, oraz czynienie dobra.

Pierwsza powieść Andrzejewskiego, która powstała podczas krótkiego okresu wzmożonej religijności pisarza, to "Ład serca". Traktuje ona o zgubnych namiętnościach, fatalizmie ścigającym człowieka, o potędze zła i darze łaski bożej. Jej bohaterem jest ksiądz z poleskiej wsi, na którą spada fala nieszczęść i zbrodni. Duchowny próbując pomóc podopiecznym sam zostaje poddany ciężkiej próbie. Powieść przyniosła Andrzejewskiemu rozgłos, uznano ją za pierwsza w Europie związaną z nurtem "humanizmu katolickiego".

Po wybuchu wojny Andrzejewski przebywał w Warszawie i pisał opowiadania związane z rzeczywistością klęski wrześniowej i okupacji hitlerowskiej - łączy je problematyka postaw ludzkich w ekstremalnych warunkach, wydaje je m.in. w zbiorze "Noc". W związku z pewnym zniechęceniem do działań polskiego państwa podziemnego pisze (wraz z Jerzym Zagórskim) dramat "Święto Winkelrida" - tragifarsę zbudowaną wokół postaci syna szwajcarskiego bohatera narodowego.

W 1946 roku Andrzejewski zaczął pisać swoją najgłośniejszą powieść - "Popiół i diament". Wychodząc początkowo od historii o znanym z prawości adwokacie, który w obozie koncentracyjnym stał się znienawidzonym przez współwięźniów kapo, a po wojnie chciał odzyskać swoje dawne miejsce w społeczeństwie, pisarz namalował panoramę Polski tuż po wojnie. Powieść została zdominowana przez wątek Maćka Chełmickiego, młodego żołnierza AK, któremu wydano rozkaz wykonania wyroku śmierci na sekretarzu PPR. Bohater przeżywa rozdarcie pomiędzy koniecznością żołnierskiej wierności przysiędze a pragnieniem powrotu do normalnego życia. Wydany w 1948 roku utwór wywołał duże zainteresowanie i silne kontrowersje. Autorowi miano za złe fałszowanie historii, przedstawienie przejmowania władzy przez komunistów jako pokojowego aktu zgodnego z wolą narodu, AK natomiast jako element destabilizujący i wichrzycielski. Recenzenci lewicowej "Kuźnicy" mieli natomiast Andrzejewskiemu za złe, że jego powieść nie ma dostatecznie jasnej wymowy ideologicznej - Chełmicki był przedstawiony z sympatią, brakowało im jednak optymistycznej wizji przyszłej Polski.

Andrzejewski przyjął te uwagi. Jako jeden z pierwszych odpowiedział na apel o przyswojenie sobie marksistowskiej wiedzy o rozwoju społeczeństwa na IV Walnym Zjeździe ZLP w 1949. W 1950 opublikował głośną samokrytykę "Notatka. Wyznania i rozmyślania pisarza", w której odciął się od swojej przeszłości, potępił błędy popełnione w "Popiele i diamencie" i oświadczył, że głęboka przemiana myślowa doprowadziła go do marksizmu i leninizmu. W kolejnych latach, zajmując się głównie publicystyką, w swych artykułach wspierał rządzących, powielając prymitywne hasła, kłamstwa i oszczerstwa władzy ludowej. Stworzone w tym czasie opowiadania, zgodne z duchem realizmu komunistycznego, są dzisiaj raczej wstydliwym faktem w biografii twórczej Andrzejewskiego, z czego nieco wyłamuje się swoją niejednoznacznością powiastka satyryczna "Wojna skuteczna, czyli opis bitew i potyczek z Zadufkami".

Jeszcze w roku 1954 wprowadza pisarz poprawki do "Popiołu i diamentu", pogłębiające zafałszowanie historii, umieszczając w powieści ideologię walki klas i nowomowę - właśnie ta, najbardziej zakłamana wersja powieści funkcjonowała przez długie lata jako podstawowa i doczekała się największej liczby wydań. Co ciekawe, Andrzejewski w 1954 jednocześnie pracował nad zbiorem "Złoty Lis" wydanym w 1955, zawierającym opowiadanie "Narcyz" ośmieszające koniunkturalizm artystów.

W 1955 rozpoczął pisanie powieści "Ciemności kryją ziemię", w której za pomocą historycznej metafory (powieść dzieje się w średniowiecznej Hiszpanii i opisuje działania inkwizytorów) przedstawił genezę systemów totalitarnych i w pewien sposób rozliczył się także z własną przeszłością.

W roku 1958 napisał scenariusz do filmu Andrzeja Wajdy "Popiół i diament", tworząc trzecią wersję tej samej historii, tym razem odkłamującą wymowę książki. Film ten wszedł do klasyki kina europejskiego, a w postać Maćka Chełmickiego wcielił się w niezapomnianej kreacji Zbigniew Cybulski. Rok później Andrzejewski stworzył scenariusz dla tego samego reżysera do filmu "Niewinni Czarodzieje", historii chłopaka i dziewczyny spędzających noc na rozmowach-grach w czterech ścianach pokoju. W tym samym roku wydał "Niby gaj", a w 1960 "Bramy raju", jedną z najlepszych i najbardziej oryginalnych swoich powieści, której tematem jest średniowieczna krucjata dziecięca. Czytelnik poznaje bohaterów gdy zmierzając do celu i odbywają po drodze ceremonie spowiedzi, z której wynika, że religijna idea wyprawy jest mistyfikacją, a jej uczestników spaja nie chęć oswobodzenia Grobu Pańskiego, lecz skomplikowane więzy uczuciowe. W interpretacji utworu krytycy byli zgodni, iż wymową powieści jest kompromitacja każdej idei, w imię której ludzie próbują podejmować wspólne działania. W 1963 Andrzejewski wydaje "Idzie skacząc po górach", kolejną udana powieść opowiadającą o starym malarzu, który po latach niemocy odzyskuje natchnienie i tryumfalnie powraca na szczyty popularności - rzecz dzieje się we współczesnej Francji, a główny bohater wzorowany jest na postaci Picassa. W utworze tym autor stworzył postać człowieka suwerennego, wielkiego artysty, oddanego sztuce i żyjącego poza jakąkolwiek sankcją zewnętrzną, która nadaje sens życiu.

W pierwszej połowie lat sześćdziesiątych Andrzejewski rozpoczyna prace nad nowym dziełem - "Miazga", będą one trwały do śmierci pisarza. Powieść ta miała przedstawić panoramę polskiego społeczeństwa, losy i postawy polskiej inteligencji. Nowatorska w formie, wprowadzająca autotematyzm, o kompozycji otwartej, łączącej splątane wątki fabularne z publicystycznymi, była śmiałą próbą stworzenia nowej formy powieści, pierwszym - jak chcą niektórzy - polskim utworem postmodernistycznym. Niestety, związane były z nią wieloletnie perypetie wydawnicze i twórcze - utwór, którego pierwsze fragmenty opublikował autor na łamach "Twórczości" w roku 1966, ukończony w zmienionej formie w roku 1970, ukazał się w roku 1979 w oficynie "Nowa", a w obiegu oficjalnym, w bardzo okrojonej wersji w roku 1981 - dekadę po jego napisaniu. W oficjalnym obiegu "Miazga" ukazała się dopiero w roku 1992 w Londynie. Czas w oczywisty sposób nie mógł posłużyć powieści związanej mocno z konkretnymi wydarzeniami i sytuacją społeczną. Po wielu latach i innych nowatorskich powieściach forma "Miazgi" nie wywołała zamierzonego przez autora wrażenia, choć pozostaje ważnym świadectwem rozwoju polskiej prozy.

Postać Jerzego Andrzejewskiego jest jedną z ciekawszych w dwudziestowiecznej kulturze polskiej - niejednoznaczna i zmienna w postawach i sympatiach ideologicznych, swoją zróżnicowaną twórczością poszukująca nowych form, a także odpowiedzi na fundamentalne pytania natury moralnej.

Twórczość:

• "Drogi nieuniknione", Warszawa 1936

• "Ład serca", Warszawa 1938

• "Apel", Londyn 1945

• "Noc", Warszawa 1945

• "Święto Winkelrida", (współautor J. Zagórski) Kraków 1946

• "Popiół i diament", Warszawa 1948, wersja zmieniona Warszawa 1954

• "Aby pokój zwyciężył", Warszawa 1950

• "O człowieku radzieckim", Warszawa 1951

• "Partia i twórczość pisarza", Warszawa 1952

• "Ludzie i zdarzenia 1951", Warszawa 1952

• "Ludzie i zdarzenia 1952", Warszawa 1953

• "Wojna skuteczna, czyli opis bitew i potyczek z Zadufkami", t. I Warszawa 1953

• "Książka dla Marcina", Warszawa 1954

• "Złoty lis", Warszawa 1955

• "Ciemności kryją ziemię", Warszawa 1957

• "Niby gaj", Warszawa 1959

• "Bramy raju", Warszawa 1960

• "Idzie skacząc po górach", Warszawa 1963

• "Apelacja", Paryż 1968

• "Prometeusz", Warszawa 1973

• "Teraz na ciebie zagłada", Warszawa 1976

• "Już prawie nic", Warszawa 1979

• "Miazga", NOWA Warszawa 1979 (edycja pełna, poza obiegiem cenzury), PIW Warszawa 1981 (edycja okrojona), Puls, Londyn 1992 (edycja pełna), Ossolineum, Wrocław 2002, BN I, nr 305

• "Nowe opowiadania", Warszawa 1980

• "Nikt", Warszawa 1983

• "Gra z cieniem", Warszawa 1987

• "Z dnia na dzień", Warszawa 1988

• "Zeszyt Marcina", Warszawa 1994