ODNALEŹĆ SIEBIE"

PROGRAM PRZECIWDZIAŁANIA AGRESJI
DLA KLAS IV- VI

OPRACOWAŁY: Edyta Drąg
Małgorzata Pryjda
Anna Skrzypek- Woźniacka

LUBLIN 2004
Wstęp

Program "Odnaleźć siebie" przeznaczono dla uczniów klas IV-VI. Jego cel to przeciwdziałanie zachowaniom agresywnym, nieakceptowanym społecznie. Ma dopomóc dzieciom w odnalezieniu siebie, tzn. nawiązywaniu wartościowych relacji z ludźmi – a także budowaniu własnej tożsamości.
W wyniku badań nad agresywnością uczniów oraz atmosfery w szkole, a także analizy ankiet przeprowadzonych wśród uczniów, wychowawców i rodziców stwierdzono, że agresja jest jednym z ważniejszych problemów w szkole. Program "Odnaleźć siebie" jest próbą podjęcia się rozwiązania tego problemu.
W programie przyjęto, że źródła agresywnych zachowań tkwią w naśladowaniu negatywnych wzorców, nieumiejętności porozumiewania się oraz braku norm i zasad postępowania. Dlatego też program podzielono na następujące bloki:
I. Postawy (cel – modelowanie postaw).
II. Komunikacja (cel – uczenie właściwej komunikacji).
III. Wartości (cel – uwrażliwianie na wartości).
Zadania programu są realizowane na zajęciach edukacyjnych i w czasie zajęć pozalekcyjnych przez: autorów programu we współpracy z wychowawcami klas.
W realizacji programu przewiduje się:
– zajęcia ogólne dla wszystkich uczniów,
– wykorzystanie wpływu rówieśników w modelowaniu postaw – szkolenie i zadania dla liderów klasowych poprzedzone badaniami socjometrycznymi i analizą nieformalną zespołów klasowych.
Dodatkowo realizację celów programu wspomagają:
– zajęcia indywidualne dla uczniów wykazujących znaczne problemy z kontrolą swojego zachowania,
– szkolenia rodziców, których celem jest dostarczenie im wiedzy na temat rozwoju dziecka, przyczyn i objawów agresji, modelu komunikacji. Ma to służyć zsynchronizowaniu wszystkich działań.
.

I. ZAŁOŻENIA PROGRAMOWE

Program "Odnaleźć siebie" wychodzi od spojrzenia na istotę człowieka. Uwzględnia prawidłowości rozwoju dziecka, dlatego swoim zasięgiem obejmuje także dorosłych: rodziców, nauczycieli, którzy wpływają na ten rozwój. Opiera się na filozofii chrześcijańskiej, która wyróżnia się spójnym systemem wartości oraz w jasny sposób podaje drogę urzeczywistniania tych wartości w życiu. Próba zrozumienia człowieka i dostrzeżenia w nim wartości daje możliwość zbudowania spójnego programu przeciwdziałania zachowaniom agresywnym. Tylko dzięki temu, że ma się wiarę w to, że człowiek został przeznaczony do dążenia ku dobru, że wszelkie zachowania agresywne są wyrazem trudności, jakie dziecko przeżywa, można mieć nadzieję, że podjęte w niniejszym programie działania mogą być skuteczne.

1. Zarys problemu
   
   Znany filozof grecki Sokrates stwierdził, że: "(. .) należy przede wszystkim dbać o młodzież, aby była jak najlepsza, tak jak rolnik troszczy się przede wszystkim o młode roślinki, a potem dopiero o inne".
   Seneka zaś powiedział: "zwyczaje i obyczaje młodych w krótkim czasie stają się odzwierciedleniem ich karmicielek i wychowawców".
   Agresja nie bierze się z niczego. Jest najprostszą niedojrzałą formą wyrażania swoich niezaspokojonych potrzeb często przyswajaną przez dzieci w procesie naśladownictwa.
   Dojrzała osobowość kształtuje się w oparciu o przekazywany system wartości postawy, przyjęte normy i zasady postępowania, sposób wyrażania emocji, a przede wszystkim w kontakcie z osobą, która obdarza miłością.
   Owe komponenty osobowości rozwijają się przez proces poznawania siebie i otaczającego świata.
   Obecne czasy nazywane postmodernizmem znamionują, kryzys rodzinny i autorytetów (Kościół, szkoła). Konsekwencją tego jest powstanie ideologii, według której nie ma jednoznacznie określonych absolutnych norm, praw i wartości. Wskutek tego miarą podejmowanych wyborów stał się szeroko pojęty relatywizm, który w swej istocie nie wskazuje na różnice między tym, co dobre a złe. Dobre jest to, co ktoś uznaje za dobre! Jeśli założymy, że wszystko jest względne i nie ma żadnego punktu oparcia, prawdy absolutnej, poddamy w wątpliwość sensowność czegokolwiek, w tym również wszelkich działań wychowawczych. W świecie, który lansuje taki światopogląd, dziecko jest pozbawione jakiejkolwiek odpowiedzialności i autorytetów, staje się samo dla siebie wyznacznikiem postępowania. A brak najprostszych zasad, punktu odniesienia i celu prowadzi w prostej linii do anarchii w szerokim znaczeniu tego słowa. Dlatego wychowanie dziecka musi być oparte o pewne wartości. Wydaje się, iż jedynie chrześcijańska wizja człowieka daje podwaliny do ukształtowania dojrzałej osoby, która widzi wartość w sobie i w drugim człowieku, a opiera to na Twórcy i Dawcy Życia, którym jest BÓG – Absolut! Taki punkt odniesienia gwarantuje zawsze możliwość weryfikowania swojego postępowania. Z perspektywy chrześcijańskiej, każdy człowiek ma niezbywalną godność, której nikt i nic nie może podważyć. Wiąże się z tym fakt, iż człowiek nie może być traktowany przedmiotowo, a jest PODMIOTEM. Stąd też wszelkie działania tak rozumiane stwarzają możliwości wszechstronnego osobowego rozwoju dziecka.
   Problem agresji, który program ten podejmuje się rozwiązać, ma również, zdaniem jego autorów, korzenie w źle pojmowanym systemie wartości. Dlatego podejmowane zadania będą dotyczyły uwrażliwiania na wartości oparte na modelu chrześcijańskim.
   W niniejszym programie przyjmuje się, iż zachowanie agresywne jest również formą komunikowania o braku zaspokajanych potrzeb, nieumiejętności wyrażania emocji oraz napięć i frustracji, często związanych z zadaniami rozwojowymi. Zachowania agresywne są też wyrazem niewłaściwie ukształtowanych postaw przeniesionych z domu rodzinnego, czy mass mediów oraz braku norm postępowania.
   Rozwój psychiczny dziecka odbywa się od momentu narodzin i jest możliwy tylko dzięki kontaktowi z drugim człowiekiem – matką, ojcem. Rodzice są całym światem dziecka. W procesie identyfikacji, naśladownictwa, modelowania, dziecko przejmuje ich sposób postrzegania patrzenia na świat, sposoby reagowania – a tak właśnie kształtowane są postawy i przekazywane wartości.
   Stopniowo świat dziecka rozszerza się. Pojawiają się inne możliwości zdobywania informacji o świecie i o sobie samym: rówieśnicy, osoby znaczące, nauczyciele. Niebagatelną rolę w poznaniu tego świata odgrywają też środki masowego przekazu. Wszystko to wpływa na kształtowanie postaw młodego człowieka. Od tych, którzy je modelują, będzie zależało jakie będą to postawy.
   Do utrzymania życia biologicznego i dobrego samopoczucia psychicznego i społecznego człowiek (dziecko) musi mieć zaspokojone potrzeby. Począwszy od potrzeb biologicznych, poprzez potrzebę bezpieczeństwa, miłości, przynależności, znaczenia, uznania, sukcesu. Małe dzieci nie są w stanie same ich zaspokoić. W miarę dorastania uczą się je zaspakajać w coraz większym stopniu. Same również, nawet jako małe dzieci, mogą zaspokoić różne potrzeby dorosłych np.: miłości, znaczenia, przynależności.
   Niezrealizowanie jakiejś potrzeby odczuwane jako stan braku czegoś wywołuje frustrację, nieprzyjemne napięcie emocjonalne, które aby funkcjonować, człowiek musi redukować. Nierzadko agresja jest reakcją na to napięcie.
   Często jest ona odpowiedzią na inne emocje, takie jak złość, gniew, lęk, poczucie winy, które dziecko nie zawsze rozpoznaje. Dlatego tak ważnym zadaniem w procesie wychowania jest nauczenie dzieci rozpoznawania przeżywanych emocji, nazywania ich i wyrażania w sposób nie krzywdzący innych. Niezbędne jest eliminowanie negatywnych, wyuczonych reakcji na nieprzyjemne stany napięcia, aby nie były one prostą reakcją: bodziec – reakcja.
   Należy pogłębiać wiedzę o samym sobie, o tym, co wywołuje lęki, niepokój, frustrację i pokazywać, jak można sobie z nimi radzić bez krzywdzenia innych. Dlatego tak ważne jest wypracowywanie z dziećmi właściwych norm i zasad postępowania, dostarczanie informacji na temat właściwej komunikacji z ludźmi. Pokazanie tego modelu porozumiewania się (tworzenia komunikatu Ja, aktywne słuchanie, dawanie informacji zwrotnych) i ćwiczenie tych umiejętności to wiodąca umiejętność życiowa ułatwiająca nawiązywanie bliskich relacji z ludźmi. Dziecko, zwłaszcza wchodzące w okres dojrzewania pragnie uzyskać niezależność. W realizacji tego celu nierzadko stoją na przeszkodzie dorośli, którzy z jednej strony coraz więcej wymagają, z drugiej jednak strony traktują dziecko niepoważnie, zaprzeczając jego uczuciom, decydując nawet w błahych sprawach za niego, utrudniając relacje z rówieśnikami. Rodzący się z tego powodu bunt prowadzi często do zachowań nieakceptowanych przez dorosłych i przeciwstawiania się autorytetom. Wyraża się to poprzez: kapryśność, drażliwość, używanie wulgarnych słów, zawziętość.
   Gdy weźmie się pod uwagę rozchwianie emocjonalne związane z przeobrażeniami w gospodarce hormonalnej, nie dziwi fakt, że zachowania młodych stają się gwałtowne, niepohamowane i agresywne.
   Szukając możliwości przeciwdziałania zachowaniom agresywnym młodzieży należy uprzednio rozważyć ich przyczyny. Z wymienionych powyżej źródeł tychże zachowań wynikają przedstawione w niniejszym programie działania mające na celu radzenie sobie z agresją swoją i innych.

   II. 2. Proponowane sposoby przeciwdziałania agresji w odniesieniu do źródeł jej powstawania.
   
   
   

ŹRÓDŁA ZACHOWAŃ AGRESYWNYCH SPOSOBY PRZECIWDZIAŁANIA
Naśladowanie postaw agresywnych I. Modelowanie postaw:– kształtowanie nieagresywnych postaw,– wskazywanie pozytywnych wzorców.

Niewyrażanie emocji – zła komunikacja II. Dobra komunikacja:– uczenie rozpoznawania emocji,– wyrażanie emocji,– nauka prawidłowej komunikacji (komunikat Ja, aktywne słuchanie, informacje zwrotne, rozwiązywanie konfliktów).

Brak norm i zasad postępowania (lęk, zamęt) III. Wprowadzanie norm i uwrażliwianie na wartości:– poznawanie zasad współżycia w grupie,– uczenie się zasad dyskusji,– kroki rozwiązywania konfliktów.
Zaburzenia emocjonalne i nadpobudliwość psychoruchowa IV. Kierowania na badania specjalistyczne i terapia.

II. CELE OGÓLNE

1. Rozwijanie umiejętności radzenia sobie z agresywnością własną i cudzą.
2. Uwrażliwianie na system wartości oparty na modelu chrześcijańskim.



III. CELE SZCZEGÓŁOWE I OSIĄGNIĘCIA

1. Modelowanie postaw – kształtowanie postaw nieagresywnych.

CELE OSIĄGNIĘCIA
Uczniowie:
1. Wpajanie dziecku postaw przeciwstawnych do agresji. – dziecko rozpoznaje sytuacje i zachowania agresywne,– dziecko wie, jak reagować w sytuacji agresywnej nie raniąc innych
Rodzice:
2. Ukazanie rodzicom przyczyn powstawania agresywnych postaw u dzieci. – rodzice wiedzą, w jaki sposób u dzieci kształtują się postawy agresywne,– rodzice dostrzegają wpływ osób znaczących (dorosłych) na postawy agresywne dzieci.
Nauczyciele:
3. Zapoznanie nauczycieli z problematyką kształtowania postaw agresywnych u dzieci. – nauczyciele znają źródła agresywnych postaw uczniów i wiedzą jak je modelować.

2. Uczenie właściwej komunikacji

CELE OSIĄGNIĘCIA
Uczniowie:
1. Dostarczanie informacji o wpływie emocji na zachowanie człowieka.2. Uczenie rozpoznawania i wyrażania emocji w komunikacie Ja. – uczeń rozpoznaje swoje emocje i potrafi je wyrażać w komunikacie Ja.
Rodzice:
4. Dostarczanie informacji o wpływie emocji na zachowanie człowieka.5. Uczenie rozpoznawania i wyrażania emocji w komunikacie Ja. – rodzice potrafią rozpoznawać i wyrażać swoje emocje w komunikacie Ja,
Nauczyciele:
6. Dostarczenie informacji o wpływie emocji na zachowanie człowieka.7. Uczenie rozpoznawania i wyrażania emocji w komunikacie Ja. – nauczyciele potrafią rozpoznawać i wyrażać swoje emocje w komunikacie Ja.

3. Uwrażliwianie na wartości.

CELE OSIĄGNIĘCIA
Uczniowie:
1. Uczenie norm obowiązujących w życiu społecznym.2. Ukazywanie wartości człowieka z perspektywy chrześcijańskiej. – uczeń zna normy obowiązujące w życiu społecznym i stara się kierować nimi,– uczeń zna wartości oparte na modelu chrześcijańskim.
Rodzice:
3. Ukazanie chrześcijańskiego modelu wychowania. – rodzice znają zagrożenia wynikające z niewłaściwych postaw wychowawczych,– rodzice znają czynniki rozwoju osobowości dziecka.

III.1. Tematyka zajęć

I. Modelowanie postaw – kształtowanie postaw nieagresywnych.
Uczniowie:
1. Agresja i jej przejawy:
– pojęcie agresji,
– określanie sytuacji wzbudzających agresywność,
– odczytywanie źródeł zachowań agresywnych.
2. Reakcje na agresję:
– sytuacje z życia codziennego wzbudzające agresję – "burza mózgów", prezentacje dramowe,
– analiza zachowań ludzi w sytuacjach wzbudzających agresję,
– "można inaczej" – prezentacja dramowa alternatywnych zachowań na sytuacje wzbudzające agresję.
Rodzice:
1. Warsztaty: "Wpływ środków masowego przekazu na kształtowanie agresywnych postaw u dzieci".
2. Warsztaty: "Psychologiczne mechanizmy kształtowania postaw dzieci jako składników osobowości: naśladownictwo i identyfikacja osób znaczących.
Nauczyciele:
1. Warsztaty: "Agresja – źródła i przeciwdziałanie".

II. Komunikowanie się z ludźmi.
Uczniowie:
1. Poznajemy emocje:
– pojęcie emocji,
– różnorodność przeżywanych emocji,
– człowiek istotą emocjonalna,
– znaczenie wiedzy o emocjach dla człowieka,
– wpływ emocji na samopoczucie i zachowanie człowieka.
2. Emocje – czy można im ufać?
– sposoby wyrażania emocji,
– świadome kierowanie swoim zachowaniem,
– schemat SYTUACJA – EMOCJE – DZIAŁANIE,
– wpływ emocji na zachowanie człowieka.
– Sztuka wyrażania emocji:
– rozpoznawanie emocji w sytuacjach konfliktowych,
– komunikat, ja",
– ćwiczenie komunikatu Ja.
4. Budzenie uczuć empatycznych:
– człowiek – czy można go poznać,
– "Być w czyjejś skórze" – rozpoznawanie uczuć drugiego człowieka.
5. Pokojowe rozwiązywanie konfliktów:
– zasady postępowania w sytuacjach konfliktowych,
– rozpoznawanie sytuacji konfliktowych i próby ich rozwiązywania.
Rodzice:
1. Warsztaty: "Sztuka wyrażania gniewu".
Nauczyciele:
1. Szkolenie: "Komunikat Ja".

III. Kierowanie się w życiu normami.
1. Normy obowiązujące w grupie:
– pojęcie ładu w świecie,
– znaczenie norm w życiu człowieka,
2. Wartości jako drogowskazy życia:
– pojęcie wartości,
– hierarchia wartości,
– co jest w życiu ważne, co niezbędne?
3. Słowa, które pomagają:
– proszę, dziękuję, przepraszam.
Rodzice:
1. Prelekcja: "Wychowanie w ujęciu chrześcijańskim".


IV. UWAGI O REALIZACJI

Realizatorami programu są: pedagog szkolny, katecheta oraz polonista; wspomagająco - wychowawcy klas.
Treści programowe są realizowane poprzez różne formy: grupowe, rozmowy indywidualne. Realizacja programu odbywa się z zastosowaniem metod aktywizujących, takich jak: burza mózgów, drzewko decyzyjne, dywanik pomysłów, drama, metoda projektów, konkursy, itp.
Szkoła zapewnia bazę lokalową, kserokopiarkę, sprzęt RTV, materiały piśmiennicze.
Wychowawcy uwzględniają tematykę profilaktyczną we własnych planach wychowawczych dostosowaną do zespołów klasowych.
Cały cykl programu obejmuje:
– zajęcia grupowe dla klasy - 12 godz.,
– zajęcia dla liderów - 4 godz.,
– 4 spotkania z rodzicami - ok. 8 godz.,
– 3 spotkania dla nauczycieli - ok. 4 godz.

V. PROJEKT EWALUACJI PROGRAMU

Program będzie ewaluowany zarówno na bieżąco jak i po zakończonym cyklu zajęć. Ewaluacja programu będzie mieć charakter ewaluacji sumującej i ewaluacji formatywnej.
1. CELE EWALUACJI
a. Dostosowanie doboru i zakresu treści programowych do potrzeb uczniów, możliwości realizatorów programu i uwarunkowań szkoły;
b. Określenie skuteczności programu;
c. Określenie wpływu szkolnego programu na doskonalenie jakości pracy szkoły.
2. PROBLEMATYKA BADAWCZA
a. Jak dobrano treści programowe w odniesieniu do potrzeb uczniów, możliwości realizatorów oraz uwarunkowań szkoły?
b. Co można poddać modyfikacji w zakresie treści programowych lub innych składników programu?
c. W jakich warunkach program jest realizowany?
d. Jakie są efekty programu?
3. KRYTERIA EWALUACJI
a. Trafność doboru treści programowych;
b. Otwartość treści programu;
c. Dostosowanie do realiów szkoły;
d. Efektywność programu;
e. Przydatność programu;
f. Rzetelność realizatorów;
g. Powszechność oddziaływań;
h. Skuteczność oddziaływań dydaktyczno- wychowawczych nauczycieli ze względu na efekty programu profilaktyki.
4. METODY ZBIERANIA DANYCH
a. Obserwacja;
b. Analiza dokumentów;
c. Arkusze zajęć;
d. Ankieta.
5. DOBÓR PRÓBY BADAWCZEJ
a. Celowy- badaniem powinni być objęci : uczniowie , rodzice i nauczyciele biorący udział w programie
6. NARZĘDZIA EWALUACJI (umieszczone w załącznikach)
a. Arkusze zajęć
b. Ankieta dla ucznia
c. Ankieta dla rodzica
d. Ankieta dla nauczyciela

LITERATURA

1. Aronson E., Człowiek istota społeczna, PWN, Warszawa 1995
2. Aronson E., Wieczorkowska G., Kontrola naszych myśli i uczuć, Jacek Santorski & Co Wydawnictwo, Warszawa 2001
3. Bateson P., Martin P., Projekt życia, Dom Wydawniczy REBIS, Poznań 2003
4. Bere E., W co grają ludzie, PWN, Warszawa 1994
5. Braun – Gałkowska M., Zabawa w zabijanie, PWN, Warszawa 2001
6. Campbell R., Sztuka wyrażania gniewu, Oficyna Wydawnicza "Vocatio", Warszawa 2003
7. Cencini A., Manenti A., Psychologia a formacja, Wydawnictwo WAM, Kraków 2002
8. Fromm E., Serce człowieka, PWN, Warszawa 1994
9. Gordon T., Wychowanie bez porażek, PAX, Warszawa 1994
10. Grzesiuk L., Spotkania które leczą, PWN, Warszawa 1989
11. Hamer H., Klucz do efektywności nauczania, Veda, Warszawa 1994
12. Hamer H., Oswoić nieśmiałość, Veda, Warszawa 2000
13. Kołodziejczyk A., Czerniejowska E., Spójrz inaczej, Wydawnictwo Edukatio, Kraków 1993
14. Larsen E., Od gniewu do przebaczenia, Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne, Gdańsk 2001
15. Linn, Linn, Uzdrawianie ludzkich zranień
16. Łobocki M., Poradnik wychowawcy klasy, WSiP, Warszawa 1995
17. Miller A., Mury milczenia. Cena wyparcia urazów dzieciństwa, PWN, Warszawa 1999
18. Miller A., Zniewolone dzieciństwo. Ukryte źródła tyranii, PWN, Warszawa 1998
19. Portmann R., Gry i zabawy przeciwko agresji, Jedność, Kielce 1999
20. Pospiszyl K., Żabczyńska E., Psychologia dziecka niedostosowanego społecznie, PWN, Warszawa 1985
21. Zaburzenia psychiczne u młodzieży, PWN, Warszawa 1986

ZAŁĄCZNIKI

ZAJĘCIA 1

TEMAT: Agresja i jej przejawy.

Cel:
– uczniowie poznają definicję słów: agresja, przemoc,
– uczniowie rozpoznają sytuacje, w których ludzie zachowują się agresywnie

Przebieg zajęć:

Rozpoznanie zachowań agresywnych:
– uczniowie wypisują na kartkach przykłady z życia, kiedy czuli się przez kogoś skrzywdzenie, omawiają co wtedy czuli,
– uczniowie dzielą się na grupy 3 osobowe. Każda grupa otrzymuje zestaw kartek z opisami sytuacji – ich zadaniem jest ułożyć podane kartki według nasilenie w nich agresywności,
– ustalanie na forum grupy, które z wymienionych sytuacji zawierają w sobie zachowania agresywne, a które przemoc.
1. Tworzenie definicja agresji i przemocy.
– uczniowie w grupach definiują pojęcia, ich zapis zostaje dokonany metodą śniegowej kuli lub słoneczka. Agresja – świadome lub nie działanie mające na celu rozładowanie swoich emocji, jest skierowane przeciw drugiemu człowiekowi i zadaje mu ból (fizyczny lub psychiczny); Przemoc – celowe przemyślane działanie zmierzające do zadania komuś bólu fizycznego lub psychicznego.

2.Czy jestem agresywny?
– każdy uczeń ma za zadanie przypomnieć sobie trzy sytuacje z życia, kiedy zachował się agresywnie (według podanego schematu)

Moje zachowanie agresywne Co je spowodowało (sytuacja) Co wtedy czułem (emocje)


Podsumowanie: to emocje powodują, że reagujemy agresywnie.

3. Czy można inaczej?

– uczniowie w domu zastanawiają się, jak można było zareagować na daną sytuację. Wypełniają ostatni punkt tabeli: co czuła osoba zraniona przeze mnie? (podaj emocje). Wnioski do omówienia na następnych zajęciach.

ZAJĘCIA 2

TEMAT: Reakcje na agresję.


Cel:
– uczeń wie, że reakcja agresywna nie rozwiązuje problemu
– uczeń zna skutki swoich zachowań agresywnych

Przebieg zajęć:

1. Uczniowie prezentują pracę domową – odczucia osób zranionych ich agresja – dyskusja (prowadzący podsumowuje, że te uczucia również mogą wywołać różne reakcje).

2. Jak reagujemy na zachowania agresywne – "burza mózgów".

3. Prezentacja zachowań agresywnych za pomocą rysunków. Prace są omawiane przez grupę, która decyduje czy dana reakcja zmierza do rozwiązania konfliktu, uporania się z trudnymi zadaniami.

4. Zadanie do domu: zastanowić się jak można na tę sytuację zareagować tak, aby rozwiązać konflikt, problem.

ZAJĘCIA 3

TEMAT: Pokojowe rozwiązywanie konfliktów.

Cele:
– uczeń wie co to jest konflikt
– uczeń zna zasady postępowania w sytuacjach konfliktowych
– uczeń potrafi wskazać rozwiązanie konfliktu
Przebieg zajęć:

1. Definicja konfliktu – "burza mózgów"

2. Reakcje na konflikt – każdy uczeń anonimowo zapisuje na kartce swój sposób reagowania na sytuację konfliktową. Uczniowie umocowują swoje kartki według schematu:

REAKCJE NA KONFLIKT


AGRESYWNE ULEGŁE ASERTYWNE

3. Prowadzący przedstawia uczniom, że z konfliktu można wyjść:
– wygranym – wygranym
– wygranym – przegranym
– przegranym – przegranym
Zadaje uczniom pytanie, który ze sposobów jest najlepszy i dlaczego – uczniowie daja odpowiedzi.

4. Pokojowe rozwiązywanie konfliktów.
Uczniowie dzielą się na 3- osobowe grupy. Każda z grup opracowuje sposób dochodzenia do pozytywnego rozwiązania sytuacji konfliktowej, która się zdarzyła w ich klasie.

5. Prezentacja rozwiązań- każda grupa przedstawia kroki dochodzenia do rozwiązania satysfakcjonującego obie strony konfliktu.

ZAJĘCIA 4

TEMAT: Sztuka wyrażania emocji.

Cele:

– uczeń wie jakie emocje rodzą się w sytuacjach konfliktowych
– uczeń zna komunikat "ja"
– uczeń potrafi zastosować komunikat "ja" w sytuacji symulowanej

Przebieg zajęć:

1. Co wyraża ta wypowiedź?
Uczniowie otrzymują teksty z różnymi wypowiedziami. Ich zadaniem jest wskazać co nadawca chciał powiedzieć i jakie to mogło wywołać emocje u odbiorcy.
2. Bariery komunikacyjne.
Prowadzący prezentuje plansze "BARIERY KOMUNIKACYJNE" omawia je.
3. "Czy te wypowiedzi ułatwiają porozumiewanie się".
Uczniowie odgrywają scenki w których pojawiają się bariery komunikacyjne, opisują swoje emocje z tym związane, mówią czy mają ochotę kontynuować dialog.
4. Komunikat "ja".
Prowadzący prezentuje uczniom schemat budowania wypowiedzi z zastosowaniem komunikatu "ja".
5. Ćwiczenie komunikatu "ja".
Uczniowie zamieniają wcześniej otrzymane wypowiedzi na takie, w których jest użyty komunikat "ja".
6. Praca domowa.
Zastanowić się zachowanie których osób z grona znajomych jest dla ucznia nie do przyjęcia i wyrazić swoje emocje w komunikacie "ja".

ZAJĘCIA 5

TEMAT: Emocje- czy można im ufać?

Cele:
– uczniowie rozpoznają i nazywają różne emocje
– uczniowie doskonalą umiejętność wyrażania swoich emocji
– uczniowie poznają źródła powstawania różnorodnych emocji i ich wpływ na zachowanie ludzi

Przebieg zajęć:

1. "Jak się dzisiaj czujesz?"
Uczniowie określają swoje samopoczucie wybierając spośród zaprezentowanych na planszy "buziek" tę, która jest zgodna z odczuwanymi przez nich emocjami. Prowadzący wskazuje, że uczucia opisane przez uczniów nazywamy emocjami i są nieodłączną częścią życia człowieka. Znajomość różnych emocji pozwala nam rozpoznawać je u innych i u siebie.

2. "Jaka to emocja?"
Uczniowie otrzymują karty ilustrujące różne emocje, rozpoznają je i podpisują. Czytają swoje propozycje głośno. Prowadzący zwraca uwagę na różne sposoby wyrażania się emocji w mimice, gestach, postawie ciała.

3. "Uczucia, a reakcje organizmu"
Uczniowie w 3- osobowych grupach dopasowują wylosowane nazwy uczuć do pociętych plakatów: "Reakcje organizmu" oraz "Zachowania".

4. "W jakich sytuacjach czujesz?"

Uczniowie w grupach opracowują wylosowane historyjki według kryteriów:

EMOCJE: Co czuł bohater opowiadania?

WYDARZENIE: Co wywołało te emocje?

DZIAŁANIE: Opisz co zrobił pod wpływem tych emocji.

KONSEKWENCJE: Jak zareagują inni na zachowanie bohatera? Czy jest to zdrowy i skuteczny sposób wyrażania swoich uczuć? Jak ty zachowałbyś się w tej sytuacji?

1. Prowadzący prezentuje planszę:
   
   WYDARZENIE EMOCJA DZIAŁANIE
   
   EMOCJA
   
   DZIALANIE
   Uczniowie zastanawiają się na którą część łańcucha mają wpływ. Podają jak mogliby panować nad działaniem, jak uwalniać nieszkodliwie swoje negatywne emocje.
   
   
   

ZAJĘCIA 6

TEMAT: Porozmawiajmy o emocjach.

Cele:

– uczeń wie czym są emocje i że nie podlegają ocenie moralnej
– uczeń zna wpływ emocji na zachowanie człowieka
– uczeń potrafi rozpoznać emocje u siebie i innych, nazwać je, wskazać konsekwencje działań pod wpływem uczuć i po zastanowieniu

Przebieg zajęć:

1. Prowadzący czyta tekst, w którym bohater przeżywa niezwykle silne emocje (gniew, lęk, radość. .). W rozmowie kierowanej uczniowie odczuwają przeżycia bohatera i nazywają je.

2. Nauczyciel prezentuje uczniom plansze z twarzami wyrażającymi różne uczucia, uczniowie nazywają je.

3. Uczniowie określają jakie uczucia towarzyszą najczęściej ludziom znajdującym się w następujących sytuacjach: obrażanie, bicie kogoś, chwalenie się czymś, przyłapanie przestępcy. .

4. Uczniowie w grupach oceniają skutki reakcji pod wpływem uczuć i po zastanowieniu się.

5. Uczniowie prezentują swoje przemyślenia na arkuszach papieru opisując ich wyniki słownie i graficznie.

ZAJĘCIA 7

TEMAT: Wartości jako drogowskazy życia.

Cele:

– uczeń zna znaczenie słowa wartości
– uczeń wie co pomaga mu osiągnąć pełnię człowieczeństwa


Przebieg zajęć:

1. "Świeca"- prowadzący zapala świecę i prosi o chwile skupienia na jej płomieniu. Uczniowie mówią co wg nich potrzebne jest by świeca dawała światło, co sprawia, że jej płomień jest większy, wyraźniejszy, trwa dłużej. Wskazują co podnosi wartość świecy, co powoduje, że różni się ona od zapałki.

2. Co jest ważne – co niezbędne.
Uczniowie na kartach zapisują rzeczy konieczne dla istnienia człowieka, z drugiej strony umieszczają to, co jest dla człowieka ważne, co sprawia, że człowiek jest "bardziej człowiekiem". Każdej wartości przypisują cyfry według znaczenia w swoim życiu. Prowadzący zwraca uwagę, że wypisane z prawej strony sprawy są wartościami.

3.Uczniowie zapisują skojarzenia ze słowem wartość.

4. Moja hierarchia wartości.

Uczniowie tworzą swoje własne "piramidy" wybierając spośród wartości wypisanych na tablicy.

5. Zadanie domowe: Porozmawiam z rodzicami o mojej "piramidzie" wartości.
   
   
   

ZAJĘCIA 8

TEMAT: Budzenie uczuć empatycznych.

Cele:

– uczeń poprzez możliwość istnienia w rożnych rolach społecznych rozpoznaje emocje innych osób
– uczeń rozumie znaczenie słowa empatia, próbuje współodczuwać z innymi osobami, dostrzega potrzeby innych

Przebieg zajęć:

1. Rozmowa
Każdy uczeń mówi, co miłego zdarzyło mu się w ostatnim czasie. Prowadzący podkreśla, że nie chodzi tylko o duże rzeczy, ale również o bardzo małe.

6. "Człowiek – czy można go poznać"
   – Co ludzie czują?
   Odczytujemy z kartek lub podajemy w pamięci kilka przykładów sytuacji, w których wyraźnie zarysowują się emocje. Prosimy grupę o podanie nazw tych emocji. Następnie wypisujemy na kartonie nazwy tych emocji, które mogą przeżywać ludzie, dzieląc je na pozytywne i negatywne.
   Każdy z uczestników wybiera jedną emocję z listy i pokazuje ją pantomimiczne. Grupa zgaduje, co pokazał uczeń. Następnie osoba musi wybrać inną emocję.
   – Prowadzący czyta fragment "Małego Księcia " A. de Saint- Exupery mówiący o spotkaniu bohatera z lisem, uczniowie wypisują na plakat rady lisa jak można kogoś lepiej poznać, zrozumieć

7. "Być w czyjejś skórze"

– Inscenizacja Sąd
Uczniowie losują rolę, którą w czasie inscenizacji będą odgrywać: prokuratora, obrońcy, członek ławy przysięgłych, oskarżonego, poszkodowanych, biegłych itp. Prowadzący pełni rolę sędziego. Prokurator i obrońca mają prawo do wygłaszania mów. Ława przysięgłych, podobnie jak prokurator i obrońca, ma prawo zadawania pytań oskarżonym i świadkom. Wyrok wydaje jednomyślnie. Dla urozmaicenia gry można - po osądzeniu jednej sprawy - zastosować wymianę ról w sprawie kolejnej. Sędzia odczytują oskarżenie i formułuje pytania do ławy przysięgłych: Czy oskarżony zachowywał się niezgodnie z zasadą nie czyń drugiemu krzywdy? Czy oskarżony mógł postąpić inaczej? Uczniowie mówią jak czuli się w roli sędziego, a jak w roli oskarżonego.

1. Prowadzący podaje znaczenie słowa empatia, uczniowie na podstawie krótkich historyjek, które losują określają co mogą czuć ich bohaterowie.

5. Lustro

Zabawa polega na tym, że dwoje uczniów wychodzi z sali. Pozostałych wtajemniczamy w reguły zabawy. Kiedy jeden z uczniów wróci do sali, wówczas osoba wtajemniczona stara się naśladować jego ruchy. Ten zaś ma odpowiedzieć na pytanie, O co tu chodzi? Jeśli odgadnie zajmuje swoje miejsce w kręgu, a do sali wchodzi drugi z uczestników. Zabawa toczy się dalej.

1. List pochwalny

Każdy uczestnik spotkania otrzymuje kartkę z dwoma niedokończonymi zdaniami: Cenię w Tobie. . oraz Lubię, gdy Ty. . wybiera sam adresata i wręcza mu kartkę wypełnioną zgodnie z własnym odczuciem. Zabawę można zakończyć głośnym odczytaniem listów, jeśli tylko nadawcy i adresaci się na to zgodzą. Gra powinna być poprzedzona wprowadzeniem: Każdy człowiek ma jakieś cechy pozytywne. Krytykować i ośmieszać człowieka jest łatwo. Trudniej zaś przychodzi nam dostrzegać jego dobre strony i mówić o nich. Prowadzący wyraża nadzieję, że jednak jest to możliwe. Proponuje odnalezienie dodatnich cech u kolegów i poinformowanie o tym zgromadzonych.

ZAJĘCIA 8

TEMAT: Normy obowiązujące w grupie.

Cele:
– uczeń nabywa umiejętności współpracy w zespole,
– uczeń zna pojęcie normy i je rozumie
– uczeń rozumie znaczenie norm w życiu człowieka
– uczeń przyswaja normy nakazujące życzliwość.

Przebieg zajęć:

1. Okienka

Uczniowie dzielą się na podgrupy. Każdy uczeń otrzymuje mazak innego koloru. Wszystkie podgrupy siadają przy dużym arkuszu papieru, który dwoma kreskami podzielony został na cztery równej wielkości okienka. W każdym z nich namalowany zostaje określony obrazek:
Tu każdy członek maluje to, co w danej chwili przychodzi mu do głowy To miejsce wszyscy próbują wypełnić swoim obrazkiem, wykłócają się o miejsce, zamalowują rysunki innych
Tu wszyscy malują po kolei i próbują dokończyć rozpoczęty obrazek Wszyscy malują jednocześnie jak najbardziej harmonijny obrazek, dopasowując się do siebie nawzajem

- Jak dzieci odebrały te różnorodne techniki malowania w poszczególnych okienkach?
- Która z nich była najłatwiejsza? - Co było dla nich najbardziej nieprzyjemne?

2. Pojęcie ładu w świecie.

Prowadzący prosi dzieci o wskazanie przykładów ładu i chaosu w świecie. Uczniowie określają co jest stanem naturalnym, co zaś sprawia, że wszystko, a w tym i ludzie, funkcjonuje nieodpowiednio.

3. Razem można więcej
   Każdy staje w dowolnie wybranym miejscu. Przyjmuje prostą postawę ciała, stopy są złożone. Nie odrywając no od podłoża należy pochylać się w różnych kierunkach, uczestnicy sprawdzają, jak daleko można wychylić się bez upadku. Następnie siadają, a prowadzący zachęca do omówienia tego doświadczenia. Wskazane są pytania typu: Czy możesz powiedzieć, co czułeś wykonują to ćwiczenie? Teraz uczestnicy dobierają się parami. Powtarzają ćwiczenie przy pomocy partnera, który zachęca i asekuruje. Po zakończeniu następuje omówienie doświadczenia. Można je ukierunkować pytaniami: W jakiej sytuacji mogłeś łatwiej się wychylić, dlaczego? Co czułeś mając kolegę przy sobie? Czy możesz porównać swoje doświadczenia z pierwszego i drugiego ćwiczenia? Czy chcesz powiedzieć coś swojemu partnerowi - podziękować mu, docenić go?

4. Prowadzący wyjaśnia pojecie normy, podaje przykłady norm obyczajowych, kulturowych, społecznych. Uczniowie na podstawie wylosowanych historyjek wykonują komiksy wskazujące jak normy pomagają ludziom funkcjonować w świecie.

5. Znaczenie norm w grupie klasowej.
– Grupowy obrazek
Każde dziecko otrzymuje kartkę z bloku rysunkowego w formacie A4. Teraz prowadzący podaje określony temat i wszyscy zaczynają malować dowolny obrazek. Po krótkim czasie, na sygnał, każde dziecko przekazuje swoją kartkę sąsiadowi, ten dodaje do obrazka kolejne detale, tak długi, aż na ponowny sygnał będzie musiał go podać znowu dalej.

• Jak wyglądają obrazki, gdy przeszły już przez wszystkie ręce i powróciły do pierwszego dziecka?

• 
  - Czy rzeczywiście każdy starał się pracować zgodnie z podanym tematem, tak by powstał prawdziwie grupowy obrazek? Czy to było bardzo trudne?

• 
  – Uczniowie metodą "burzy mózgów" określają jakie normy pozwalają im lepiej czuć się w klasie. Propozycje zapisują na plakacie.

ARKUSZ ZAJĘĆ

1. DATA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
2. TEMAT . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
3. PROWADZĄCY . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
4. UCZESTNICY
1. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
2. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
3. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
4. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
5. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
6. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
7. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
8. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
9. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
10. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
11. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
12. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
13. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
14. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
15. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
16. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
17. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
18. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
19. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
20. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
21. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
22. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
23. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
24. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
25. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
5. UWAGI . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

„ODNALEŹĆ SIEBIE"
Program przeciwdziałania agresji dla klas IV-VI

ANKIETA DLA UCZNIÓW

1. Które z wymienionych zachowań uznałbyś za agresywne- podkreśl je:

§ obrażenie się;
§ kopnięcie;
§ popychanie;
§ milczenie;
§ uśmiech;
§ wyzwiska;
§ nie zgadzanie się z czyimiś poglądami.


2. Która z poniższych reakcji jest najwłaściwsza, gdy ktoś cię przezywa:
§ odpowiadasz przezwiskiem;
§ mówisz, że jest Ci przykro i Cię to denerwuje;
§ udajesz, że nie słyszysz.

3. Wyobraź sobie, że zostałeś wypchnięty z kolejki do szatni- co wtedy czujesz?
§ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
§ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
§ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

4. Kolega zniszczył Ci zeszyt- w jaki sposób zareagujesz? (wybierz jedno z poniższych zachowań)
§ przezwiesz go;
§ zniszczysz mu zeszyt;
§ powiesz: „Jestem wściekły, że zniszczyłeś mi zeszyt, czuję się zawiedziony i chcę żebyś wiedział, że jest to dla mnie duża strata".
5. Które według Ciebie z podanych zasad powinny obowiązywać w grupie klasowej?

§ uczciwość
§ spryt
§ prawdomówność
§ życzliwość
§ skarżenie
§ lekceważenie
§ wspieranie tylko osób lubianych
§ akceptacja


6. Zilustruj swój system wartości:

ANKIETA SKIEROWANA DO RODZICÓW

1. Czy w ramach realizacji programu „Odnaleźć siebie" uzyskał Pan(i) informacje na temat:

a. Przyczyn powstania agresywnych postaw u dzieci,
b. Wpływie emocji na zachowanie człowieka,
c. Konstrukcji i stosowanie komunikatu „ja",
d. zagrożeń wynikających z niewłaściwych postaw wychowawczych.

2. Czy wiedza i umiejętności z tego spotkania przydadzą się Pan(i)?

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

3. Czy sposób przekazania informacji uważa Pan(i) za jasny i zrozumiały?

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

4. Jak oceniłby Pan(i) te zajęcia na skali?


„ODNALEŹĆ SIEBIE"
Program przeciwdziałania agresji

ANKIETA SKIEROWANA DO NAUCZYCIELI

1. Czy treści proponowane przez program „Odnaleźć siebie" są potrzebne?

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .


2. Czy Pan(i) zdaniem program był przydatny wychowawczo dla uczniów, rodziców i nauczycieli?

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .


3. Czy zajęcia prowadzone w ramach programu były wspierające dla Pana(i) pracy wychowawczej?

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .


4. Czy uważa Pan(i), iż program powinien być kontynuowany?

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .


5. Czy proponowałby Pan(i) jakieś zmiany w treściach programu? Jeżeli tak, to jakie?

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .