XVIII. ROZBIERANIE MECHANIZMÓW ZEGAROWYCH

1. Podstawowe zasady rozbierania

Zegar lub zegarek przyniesiony do naprawy ma pewne wady, usterki i uszkodzenia, które w czasie naprawy należy usunąć. Najpierw trzeba zbadać przyczynę zatrzymania lub złego funkcjonowania mechanizmu oraz wyszukać jego wady i uszkodzenia. Najczęściej przyczyną zatrzymania jest zanieczyszczenie. W celu usunięcia zauważonych uszkodzeń, lub wyszukania wad jeszcze nie wykrytych, należy mechanizm całkowicie rozmontować.'Ale rozbiera się go dopiero po dokładnym zbadaniu w całości.

Rozbieranie zegara lub zegarka jest bardzo prostą pracą zegarmistrza trwającą zaledwie kilka minut. Jednak przy demontażu mechanizmu nie należy się zbytnio spieszyć. Chodzi bowiem o to, aby przy tym zbadać stan mechanizmu i współpracę poszczególnych jego zespołów, a czasem także przestudiować jego konstrukcję, zwłaszcza gdy jest to zegar skomplikowany. W czasie takiego szczegółowego badania można łatwiej wykryć wady i uszkodzecia mechanizmu, które usuwa się w dalszej naprawie.

Do rozbierania zegara lub zegarka należy używać odpowiednich narzędzi. Najważniejsze z nich to wkrętaki do zegarów (większe) oraz do zegarków (rys. I-4); chwytki (rys. I-5a), szczypce (rys. I-9) i klucze do nakrętek. Do otwierania zwykłych kopert zegarkowych potrzebne są otwieraki nożowe, a do wodoszczelnych dobry klucz uniwersalny, którym można by odkręcać różnego rodzaju koperty.

Używanie zbyt dużych wkrętaków może spowodować porysowanie płyty mechanizmu obok wkrętów, a otwieranie koperty niedopasowanym kluczem - podrapanie wieczka.

Do zdejmowania wskazówek należy używać odpowiednich ściągaczy. Zdejmowanie ich nieprzystosowanym do tej czynności narzędziem prowadzi do zarysowania tarczy. Źle świadczy o zegarrmistrzu, który pozostawia po naprawie trwałe ślady zarysowania na częściach zegara lub zegarka. Nie wolno rozbierać rnechanizmu, gdy jego sprężyna napędowa jest napięta. Dotyczy to wszystkich zegarów i zegarków z napędem sprężynowym. Zarówno w zegarze, jak i w zegarku, grozi to uszkodzeniem zębów w kołach przekładni i cienkich czopów osi, a gdy sprężyna jest silna, może spowodować skaleczenie ręki. Trzeba zachować dużą ostrożność, a zwłaszcza przy wyjmowaniu sprężyny z bębna, aby nie ulec wypadkowi.

Poszczególne części rozbieranego mechanizmu należy układać na płycie szklanej według raz ustalonego porządku. Najdalej od siebie na płycie kładzie się balans z włosem jego mostek i wkręt. Następnie coraz bliżej siebie przed balansem kładzie się kotwicę, koło wychwytowe, a potem wszystkie inne koła przekładni, bęben sprężyny i wałek. Jeśli poszczególne zespoły mają osobne mostki, to kładzie się je razem z wkrętami przy tych zespołach. Ten sam porządek należy zachować po oczyszczeniu części, gdyż to ułatwi późniejsze składanie.

W niektórych zegarach, a zwłaszcza w zegarkach, wkręty są różnej długości. Trzeba wtedy uważać, aby ich nie pomieszać, bo po zamianie mogą być trudności z uruchomieniem mechanizmu. Za długi wkręt może zablokować którąś z ruchomych części. Aby uniknąć zamiany wkrętów, początkujący zegarmistrze wkładają je do otworów specjalnej podstawki na wkręty. W celu ułatwienia składania bardziej skomplikowanego mechanizmu należy wykonać jego szkic z zaznaczeniem polożenia poszczególnych części.

2. Rozbieranie zegarów

Chodziki i budziki z podobną obudową rozbiera się jednakowo. Zanim odkręci się klucze i zdejmie pokrętki, należy sprawdzić przez pokręcanie, czy nie ocierają się one o krawędzie otworów, a także czy sprężyny napędowe i zapadki są w porządku. Należy również sprawdzić sprzęgło cierne między przekładnią chodu a przekładnią wskazań.

Następnie odkręca się klucze naciągowe i pokrętkę wskazówki nastawczej. W niektórych budzikach jeden klucz ma gwint prawy a drugi lewy; częściej jednak obydwa są prawe o jednakowej średnicy. Pokrętka wskazówek jest wciśmęta na czop kwadratowy osi minutowej. W większości budzików obie pokrętki są wciskane. Jeżeli są mocno wciśnięte, ściąga się je szczypcami do cięcia drutu, chwytając pokrętki przez irchę (rys. XVIII-1).

Po odkręceniu kluczy i ściągnięciu pokrętek odejmuje się tylną ściankę. W niektórych obudowach brzeg ścianki wchodzi do środka aż do oparcia się o wygnieciony na nim występ. Do wyjmowania tego typu ścianki używa się mocnego wkrętaka.

Rozbierając wahadłowe zegary szafkowe, najpierw odhacza się wahadło i odejmuje obciążniki. Jeżeli wiszą na strunach, trzeba struny uważnie związać, aby się nie poplątały. Następnie wykręca się śruby przytrzymujące mechanizm w saniach i wyjmuje się go z obudowy. Jeśli mechanizm jest przykręcony do tylnej ściany szafki, to wykręca się wkręty dociskające skrzydełka mechanizmu.

Po wyjęciu mechanizmu z obudowy trzeba go z grubsza oczyścić twardym pędzlem i wytrzeć ścierką oraz dobrze odkurzyć, aby ułatwić zbadanie jego stanu.

Wskazówki małych zegarów i budzików zdejmuje się palcami uważając, aby ich nie uszkodzić. W razie trudności można sobie pomóc szczypcami. Następnie odkręca się wkręty mocujące tarczę, a jeśli jest zakołkowana, wyciąga się kołki szczypcami.

Po zdjęciu wskazówek i tarczy w zegarach z napędem sprężynowym zwalnia się sprężynę napędową. Jeśli sprężyna jest bez bębna, najpierw naciąga się ją do końca, obwiązuje drutem, a potem zwalnia się ją aż do rozprężenia w drucie. Zamiast wiązać drutem lepiej używać do tego celu specjalnych pierścieni (rys.XVIII-2).

Sprężynę zwalnia się ostrożnie za pomocą klucza. Najpierw pokręca się kluczem o pół zęba koła zapadkowego, odchyla się zapadkę czyszczakiem lub

wkrętakiem, następnie popuszcza wałek sprężyny o pół obrotu, trzymając ciągle klucz w ręku. Puszcza się zapadkę, przestawia rękę na kluczu i znowu odchyliwszy nieco zapadkę, dalej umożliwia się odkręcanie sprężyny o następne pół obrotu itd. aż do końca. Do zwalniania sprężyny dużego zegara dobrze jest zamocować mechanizm w imadle. Zwalnianie sprężyny bez przestawiania ręki na kluczu i pozwalanie na ciągłe obracanie się go w dłoni jest bardzo niebezpieczne - można się łatwo skaleczyć.

Jeśli dostęp do zapadki jest utrudniony, to w celu zwolnienia sprężyny należy odkręcić częściowo nakrętki na filarkach w pobliżu wałka kotwicy, włożyć czyszczak między ramiona koła wychwytowego, unieść nieco płytę, wyjąć kotwicę i wyjmując co chwilę czyszczak spomiędzy ramion koła, umożliwić wolne obracanie się osi przekładni i rozwinięcie sprężyny. Jest to jednak sposób niebezpieczny i wymaga dużej wprawy. Łatwiej jest to wykonać, gdy czopy kotwicy są krótsze niż czopy innych osi, albo gdy kotwica ma osobny mostek.

Przed rozebraniem mechanizmu należy sprawdzić wychwyt. W zegarze balansowym najpierw bada się luz widełek (rys. XVII-3) i głębokość zazębienia kotwicy z kołem wychwytowym, a potem odkręca się nieco łożysko śrubkowe, aby wyjąć balans. W zegarze wahadłowym należy prześledzić pracę zęba koła wychwytowego na powierzchniach spoczynku i impulsu palet oraz odpady. Trzeba także sprawdzić luzy wzdłużne poszczególnych osi przekładni (rys. XVIII-4). Luzy poprzeczne (promieniowe) sprawdza się po rozebraniu mechanizmu i oczyszczeniu otworów łożyskowych. Wtedy lepiej można zauważyć czy są one wytarte w jedną stronę.

Po zbadaniu mechanizmu i stwierdzeniu istniejących w nim wad, odkręca się nakrętki na filarkach lub wyciąga kołki, zdejmuje się płytę i wyjmuje wszystkie elementy przekładni. Jeżeli ćwiertnik znajduje się przed płytą, to oś minutowa wyjdzie z otworu łożyskowego dopiero po zdjęciu ćwiertnika. Jest on zwykle dość mocno wciśnięty na czop osi minutowej, dlatego trzeba płytę wesprzeć na kowadle i uderzyć silnie młotkiem w czoło tej osi, aby go zluzować, a następnie lżejszymi uderzeniami wybić czop z ćwiertnika.

Zegary bijące rozbiera się podobnie. Zwykle w takim zegarze jest uszkodzony tylko mechanizm chodu, ale do naprawy trzeba rozbierać cały zegar. Przed rozebraniem należy poznać dokładnie działanie mechanizmu, aby po oczyszczeniu dobrze i szybko go złożyć.

Jeżeli zegar ma dwa lub trzy bębny napędowe ze sprężynami trzeba uważać, aby ich nie pomieszać, bo sprężyny nie zawsze są jednakowe. Najczęściej sprężyny do bicia są silniejsze. Bębny są zwykle zaznaczone, ale gdyby nie było znaków, to powinno się je samemu pozaznaczać.

3. Rozbieranie zegarków

Najpierw ogląda się kopertę i szkło, sprawdza urządzenie naciągowe, a po wyciągnięciu główki pokręca wskazówkami, aby się upewnić, czy nie potrzeba zwiększyć tarcia sprzęgła ciernego przekładni wskazań przez ściśnięcie ćwiertnika.

Następnie otwiera się kopertę i zwalnia sprężynę napędową. (rys. XVIII-5). Prawą ręką za pomocą czyszczaka odchyla się zapadkę, a lewą hamuje obroty główki naciągowej. Jeżeli nie można tego wykonać, trzeba natychmiast puścić zapadkę, aby zatrzymała koło zapadkowe. Nie wolno dopuścić do tego, aby sprężyna gwałtownie się rozwinęła, bo może uszkodzić zaczep lub zęby któregoś z kół.

Po zwolnieniu sprężyny sprawdza się, czy szkło nie dociska wskazówki lub osi. Następnie sprawdza się balans, czy obraca się swobodnie bez dotykania do koperty lub innych części. Teraz oddkręca się wkręty mocujące mechanizm oraz naciska oś nastawnika (lub odkręca), wyciąga się wałek naciągowy i wyjmuje mechanizm z koperty. W czasie odkręcania wkrętów należy mechanizm podtrzymywać od spodu palcami, aby nie wypadł po odkręceniu (rys. XVIII-6).

Wskazówki zdejmuje się uważnie, aby nie uszkodzić tarczy, przy cZym sprawdza się czy mają dostateczny luz w otworach tarczy i w tulejkach. Jeśli wskazówka godzinowa jest dobrze osadzoona, można jej nie zdejmować, ale trzeba pamiętać o oczyszczeniu otworu w tulejce koła godzinowego. W niektórych zegarkach z kalendarzem należy koniecznie zdjąć wskazówkę godzinową, bo inaczej nie zdejmie się tarczy.

Odkręca się wkręty mocujące tarczę, zdejmuje ją i sprawdza przekładnię wskazań oraz luz bębna sprężyny. Następnie mechaanizm odwraca się i sprawdza luzy balansu i kotwicy.

Z kolei wykręca się wkręt z półłmostka balansu i podważa go wkrętakiem. Podważanie tylko ze strony zewnętrznej, zwłaszcza gdy kołki ustalające są luźne, jest niebezpieczne, gdyż można uszkodzić czop lub kamień. Należy więc podważać po trochu z obu stron i poddnosić półmostek do góry bez nacisku na czop. Gdy kołki ustalające wyjdą już z otworów, trzeba ostrożnie wyjąć z mechanizmu balans razem z półmostkiem uważając, aby przy tym nie zdeformować włosa. Jeżeli włos jest sztywny zwłaszcza w zegarkach szybkobieżnych, można półmostek trzymać w chwytkach i wyjmować balans wiszący na włosie. Jeżeli włos jest miękki, np. w zegarkach radzieckich, trzeba balans podtrzymywać. Można też trzyymać chwytkami półmostek razem z balansem (rys. XVIII-7), ale tylko wtedy, gdy czop już jest wyjęty z otworu łożyskowego, gdyż wówczas się go nie uszkodzi.

Gdy włos nie jest zamknięty w zamku kluczem od spodu, jak to bywa w zamku włosów bregetowskich, wtedy przed odkręceniem półmostka balansu odkręca się wkręt mocujący klocek włosa i wypycha go z otworu. Potem dopiero odkręca się i zdejmuje sam półmostek, a w końcu wyjmuje balans z włosem.

Po wyjęciu balansu razem z półmostkiem, przytrzymuje się go lewą ręką, a prawą za pomocą wkrętaka przekręca się klucz zamka, aby włos uwolnić. Odkręca się wkręt mocujący klocek włosa, odwraca półmostek i wypycha klocek z otworu. Jeśli czopy są dobre i włos nie wymaga poprawek, nie trzeba go zdejmować z osi.

Teraz ściąga się ćwiertnik z czopa osi minutowej za pomocą szczypiec lub innego ściągacza. W zegarkach bez osi minutowej ćwiertnik umieszczony jest luźno na czopie zamocowanym w płycie. W zegarkach starego typu ćwiertnik jest nabity mocno na oś przechodzącą przez przewiercony zębnik minutowy. W tym przypadku trzeba oś wybić młotkiem opierając mechanizm na kowadełku nabijarki.

Następnie odkręca się mostek kotwicy. Jeżeli z jakichś powodów dotychczas nie można było zwolnić sprężyny napędowej to trzeba włożyć kawałek cienkiego czyszczaka między ramiona koła pośredniego lub sekundowego tuż przy półmostku i wyjąć kotwicę. Następnie wyjąć czyszczak, aby umożliwić rozwinięcie się sprężyny, hamując jednocześnie obrót przekładni przez przytrzymywanie palcem wieńca koła minutowego lub pośredniego.

Z kolei odkręca się wkręty koła naciągowego i zapadkowego; zapadka może pozostać nie odkręcona. Wkręt koła naciągowego ma zwykle gwint lewy - czasem obydwa są lewe. Jeśli nie są oznaczone, trzeba je odkręcać uważnie, próbując w obydwie strony, aby ich nie urwać.

Następnie odkręca się wszystkie wkręty mostków i półmostków oraz zdejmuje, podważając je w miarę potrzeby wkrętakiem. Sprawdza się palety kotwicy i jej czopy, a następnie czopy wszystkich osi oraz zęby kół i kamienie łożyskowe.

Teraz odkręca się płytkę dociskową zespołu naciągowo-nastawczego i wyjmuje jego części. Sprężynkę wodzika przytrzymuje się palcem, aby nie odskoczyła. Nastawnik wraz z osią może pozostać przy płycie.

W końcu odkręca się płytki nakrywkowe łożysk balansu, a gdy jest ułożyskowanie sprężyste, odchyla się sprężynki i wyjmuje obydwa kamienie łożyska. Sprawdza się kamienie łożyskowe i nakrywkowe oraz przygotowuje się części rozebranego zegarka do oczyszczenia.

Jeżeli części będą naprawiane, należy je przykryć szklanym kloszem,. aby zabezpieczyć je przed uszkodzeniem lub zagubieniem. Jeśli natomiast będą od razu czyszczone w czyszczarce, można je wkładać do odpowiednich przegródek koszyka czyszczarki.

4. Rozbieranie mechanizmów skomplikowanych

Rozebranie zwykłego zegarka nie sprawia większych trudności. Gdy zegarek ma naciąg automatyczny, kalendarz, stoper lub mechanizm budzenia, rozbieranie jest trudniejsze. Trzeba wtedy uważać, aby nie pomieszać wkrętów, a części poszczególlnych urządzeń i mechanizmów układać osobno.

Mechanizm skomplikowany, np. z naciągiem automatycznym, należy rozbierać uważnie, zastanawiając się, w jakiej kolejności daną część się odkręca, a odkładać ją wtedy, gdy jest się zupełnie pewnym zadania i współpracy tej części z innymi. W ten sposób uniknie się kilkakrotnego rozbierania.

Rozbierając automat, zaraz po otworzeniu koperty i sprawdzeniu naciągu automatycznego odejmuje się wahnik, wyjmując zasuwkę lub odkręcając wkręt - zależnie od konstrukcji. Następnie zdejmuje się wskazówki, tarczę i mechanizm kalendarzowy (jeśli jest) układając jego części osobno. Potem wyjmuje się balans z półmostkiem. Następnie odkręca się mostek automatu i wyjmuje nawrotnik oraz poszczególne osie z kołami i zębnikami naciągu automatycznego. Znajdujące się pod mostkiem zapadki i sprężynki mogą pozostać nie odkręcone.

Wszystkie elementy naciągu automatycznego należy odkładać oddzielnie wraz z przynależnymi wkrętami, aby uniknąć ich pomieszania. Dalej rozbiera się zegarek normalnie.

W podobny sposób należy rozbierać chronograf, czyli zegarek ze stoperem. Najpierw trzeba odkręcić półmostki stopera i wyjąć wszystkie jego części, układając je osobno, a potem rozebrać normalnie inne zespoły zegarka.