Rządowe i pozarządowe formy pomocy osobom starszym

„Gdy umiera starzec, płonie cała biblioteka”

(przysłowie afrykańskie)

W wieku XVII Francja wprowadziła obowiązek sprawowania opieki nad osobami starszymi przez ich dzieci; zaczęły powstawać domy opieki (tzw. Szpitale). Schyłek wieku XIX przyniósł pierwsze regulacje prawne dotyczące świadczeń emerytalnych.

W dzisiejszych czasach aktywność opiekuńcza realizowana jest (podobnie jak dawniej) w dwóch podstawowych kręgach środowiskowych: w środowisku pracy i środowisku sąsiedzkim oraz w specjalnie dla tych zadań powołanych instytucjach opieki społecznej.

Wszystkie społeczeństwa intensywnie się starzeją. W ciągu trzydziestu lat trzykrotnie wzrośnie liczba osób starszych. Osoby, które ukończyły 60 rok życia będą stanowiły blisko 20% ogółu ludności. Z tego faktu tak ważna staje się dla nas sprawa osób starszych. Według rekomendacji ONZ podstawą polityki narodowej w stosunku do ludzi w podeszłym wieku powinna stać się ustawa o prawie ludzi starzejących się i starych do uczestnictwa w życiu społecznym, kulturalnym i ekonomicznym swojego narodu.

Stałej pomocy potrzebuje 30% osób starszych, a wzrasta ona po przekroczeniu 80r.ż. Taką właśnie pomocą służą domy pomocy społecznej. Jednocześnie daje się zaobserwować najmniejszy zakres pomocy niesionej przez instytucje do tego powołane, tj. ośrodki pomocy społecznej, organizacje charytatywne czy parafie¹.

Do dnia dzisiejszego od 1972 roku działa Polskie Towarzystwo Gerontologiczne, działają organizacje kombatanckie, samopomocowe: Koła Rencistów i Emerytów, Poznańskie Towarzystwo Samopomocy Starszej Generacji Vis Witalis, kulturalno-oświatowe, uniwersytety trzeciego wieku, kluby seniora, a nawet Krajowa Partia Emerytów i Rencistów. Obecnie w organizacjach tych działa 27% osób starszych.

Biorąc pod uwagę generalną zasadę pomocy starszym ludziom, mówiącą o tym, że człowiek starszy jak najdłużej powinien przebywać w swoim środowisku, powstały państwowe ośrodki pobytu dziennego:

1. Domy Pobytu Dziennego (DDP) – które zapewniają ludziom starszym: posiłki, usługi opiekuńczo – rehabilitacyjne, zabiegi higieniczne, rekreacyjno – kulturalne, pomoc w załatwianiu swoich dziennych spraw.

2. Dzienne Domy Pomocy Społecznej (DDPS) – są one ośrodkiem wsparcia dla osób starszych i formą kompleksowego zaspokajania potrzeb.

3. Domy Pomocy Społecznej (DPS) – świadczą one całodobową pomoc, zwłaszcza dla osób niepełnosprawnych fizycznie bądź umysłowo, dla przewlekle chorych, oraz dla osób pozbawionych jakiejkolwiek innej formy opieki; prowadzą różne zajęcia terapeutyczne, zapewniają opiekę pielęgniarską oraz duszpasterską, zabezpieczają potrzeby socjalno – bytowe.

Polityka społeczna jest swego rodzaju przewodnikiem, wskazówką dla celowych działań władz publicznych służących tworzeniu, poprawie i utrzymaniu statusu społecznego, a także warunków życiowych seniorów, udziału w kulturze i życiu społecznym.

Państwo ze swej strony gwarantuje przede wszystkim świadczenia pieniężne, które często są niewystarczalne i powodują niedostatki materialne, a osoby w wieku podeszłym należą do najbiedniejszej warstwy społecznej. Aby temu zapobiec zostały powołane różne instytucje charytatywne wspomagające i uzupełniające pomoc świadczoną przez instytucje państwowe:

1. Ośrodek Pomocy Społecznej (OPS) - jego celem jest dążenie do jak największej samodzielności osób starszych i poprawianie ich jakości życia.

2. Polski Czerwony Krzyż (PCK) – współpracuje z OPS i PKPS w realizowaniu usług opiekuńczych; pozyskuje od społeczeństwa środki materialne, finansowe, produkty żywnościowe, organizuje noclegownie, domy pobytu dziennego, domy interwencji kryzysowej dla kobiet maltretowanych z dziećmi, świetlice terapeutyczne, integracyjne, często zapewnia opiekę lekarza i psychologa, opiekę nad chorymi w domu.

3. Polski Komitet Pomocy Społecznej (PKPS) – współpraca z PCK obejmuje zaspokajanie potrzeb życiowych, opiekę higieniczną oraz zapewnienie kontaktu z otoczeniem. Jest ośrodkiem charytatywnym; powstał 7 maja 1958 roku. Organizuje pomoc domową, żywieniową, rzeczową, różnorodne formy wypoczynku, pomaga bezdomnym, bezrobotnym oraz skazanym opuszczającym zakład karny, prowadzi Kluby Seniora, jadłodajnie, świetlice, posiada również własną działalność edukacyjną i szkoleniową, a także współpracuje z innymi organizacjami charytatywnymi w Polsce i w UE.

4. Caritas – to dobroczynna organizacja katolicka powołana w celu skoordynowania działań charytatywnych.

Wśród pozostałych placówek i instytucji wspierających osoby w podeszłym wieku wyróżnić można: domy pogodnej jesieni, pensjonaty dla starszych osób, hospicja, schroniska, noclegownie dla bezdomnych, jadłodajnie dla ubogich.

Niestety ilość instytucji oraz placówek wspomagających ludzi w podeszłym wieku jest wciąż niewystarczająca, a ich jakość pozostawia wiele do życzenia. I tak ludzie starsi należą do wielu stowarzyszeń, zrzeszeń, związków.

Często nie są to stowarzyszenia tylko i wyłącznie dla nich, ale stowarzyszenia dla dorosłych, w których ludzie starsi stanowią liczącą się grupę. Fakt wejścia do stowarzyszenia w wieku dorosłym pozwala starzeć się z innymi i ułatwia późniejsze kontakty. Jednak wejście w stowarzyszenie już po przejściu na emeryturę nie umniejsza roli, jaką może ono odgrywać w życiu człowieka. Wyróżnia się dziesięć kategorii stowarzyszeń:

• zawodowe, np. NOT,

• związki zawodowe, np. Związek Emerytów i Rencistów NSSZ „Solidarność”,

• kombatanckie,

• absolwenci, np. Stowarzyszenie Absolwentów Męskiego Gimnazjum im. T. Kościuszki,

• osiedlowe,

• zainteresowań, np. Związek Działkowców,

• religijne, np. Akcja Katolicka,

• mniejszości narodowych, np. Stowarzyszenie Miłośników Ziemi Wileńskiej,

• pomoc charytatywna, np. Caritas.

Możemy stwierdzić, że rola i znaczenie stowarzyszeń nieustannie wzrasta. Pomagają one bowiem swoim członkom zaspokajać konkretne potrzeby i interesy. Dzięki stowarzyszeniom może być realizowane uczestnictwo i współpraca z innymi na wszystkich płaszczyznach działalności ludzkiej. Pozwalają one na rozwój każdej jednostki, na nieustanne doskonalenie swojej osoby. Stowarzyszenia obok innych instytucji mogą pomóc w realizacji celów szeroko rozumianej edukacji i mogą stać się odpowiedzią na wyzwania XXI wieku.

W obszarze pomocy społecznej działa wiele instytucji państwowych: organizacji, fundacji, stowarzyszeń.

Pomoc społeczna według ustawy z dnia 12 marca 2004 roku jest instytucją polityki społecznej państwa, mającą na celu umożliwienie osobom i rodzinom przezwyciężanie trudnych sytuacji życiowych, których nie są one w stanie pokonać, wykorzystując własne uprawnienia, zasoby i możliwości².

Z pomocy społecznej mogą korzystać:

• osoby posiadające obywatelstwo polskie i zamieszkujące terytorium Rzeczpospolitej Polskiej,

• osoby ubogie, bezdomne, bezrobotne, niepełnosprawne, osierocone,

• osoby doznające długotrwałej lub ciężkiej choroby,

• rodziny wielodzietne,

• rodziny, w których istnieje przemoc,

• osoby, które są bezradne, mają problemy w integracji środowiskowej,

• alkoholicy, narkomanii,

• jak również osoby, które dotknęła klęska żywiołowa³.

Pomoc ta może mieć formę pieniężną bądź niepieniężną np. praca socjalna, pomoc rzeczowa, sprawienie pogrzebu, posiłki, mieszkanie, poradnictwo, szkolenia, pobyt i usługi w domu pomocy społecznej.

W przeszłości pomoc społeczna na rzecz ludzi starych była chaotyczna, jej zasady stale się zmieniały, a system był niespójny i mało wydolny. Widoczne to było zwłaszcza w przełomie polityczno – gospodarczym końca lat osiemdziesiątych. Niezadowalająca była także opieka socjalna: państwowa i nieformalna. Państwo chciało się wycofać ze swej roli opiekuńczej, zachęcając do niej prywatne jednostki czy organizacje. Takie podejście stwarzało ryzyko powstania „luki opiekuńczej”⁴.

Niestety i dzisiaj brak programów socjalnych adresowanych do seniorów, brak jasnych wartości, zasad, celów polityki społecznej. Dominują przede wszystkim działania mające na celu tworzenie, poprawę i/lub utrzymanie statusu społecznego i warunków życiowych seniorów, udziału w kulturze i życiu społecznym (zob. załącznik nr 1 [w:] Aneks).

Obowiązek zapewnienia pomocy społecznej spoczywa na jednostkach samorządu terytorialnego (gminie, powiecie) oraz na organach administracji rządowej (samorząd wojewódzki, wojewoda, minister do spraw zabezpieczenia społecznego). Organy administracji rządowej i samorządowej mogą zlecać realizację zadań pomocy społecznej:

• organizacjom pozarządowym prowadzącym działalność w zakresie tej pomocy.

• oraz osobom prawnym i jednostkom organizacyjnym działającym na podstawnie przepisów⁵.

Istotnym elementem międzynarodowej polityki społecznej na rzecz osób starszych są następujące organizacje:

- EURAG – związek na rzecz starszej generacji Europy,

- EUROLNIK AGE – europejska sieć do spraw rozwiązywania problemów

dotyczących starzenia się,

- FERPA – europejski związek rencistów i starszych osób,

- FIAPA – Międzynarodowy związek zrzeszeń starszych ludzi⁶.

Każda z instytucji służąca pomocą osobom starszym, każde stowarzyszenie, zarówno państwowe, jak i prywatne, powinno opierać się na głównych prawach człowieka starszego.

Prawa człowieka starszego to przede wszystkim:

• prawo do życia (tak często poruszane przy rozmowach o eutanazji): „Prawo każdego człowieka do życia jest chronione przez ustawę. Nikt nie może być umyślnie pozbawiony życia, wyjąwszy przypadki wykonywani wyroku sądowego”⁷.

• prawo do wolności, nietykalności osobistej i bezpieczeństwa, które w sposób szczególny odnosi się do stosunków rodzinnych i placówek opiekuńczych,

• prawo do samostanowienia: „Nie wolno ingerować samowolnie w czyjekolwiek życie prywatne, rodzinne, domowe, ani w jego korespondencję, ani też uwłaczać jego honorowi lub dobremu imieniu”⁸.

• prawo do wolności sumienia i wyznania, wyrażania opinii,

• prawo do pracy, wolności zgromadzeń i zrzeszania się,

• prawo do swobody przemieszczania się, opuszczania kraju,

• prawo do pomocy społecznej⁹

• prawo do ochrony zdrowia, pomocy medycznej¹⁰,

• prawo osób niepełnosprawnych do rehabilitacji¹¹.

Ponadto każdy człowiek i jego rodzina powinien mieć zapewnione zdrowie i dobrobyt, co trudno odnaleźć w naszej rzeczywistości. Często jedynym źródłem utrzymania polskich seniorów (90%) jest emerytura bądź renta.

Mimo intensywnie starzejącego się społeczeństwa w Polsce brak programów socjalnych adresowanych do seniorów. Koniecznością jest więc opracowanie spójnej i całościowej polityki wobec starości.

Znacznie lepiej problemem osób starszych zajęły się kraje europejskie. Analiza porównawcza statusu socjalno-prawnego seniorów i programów adresowanych do osób starszych w krajach europejskich i w Polsce wykazała, że w ostatnich dokumentach naszego kraju pisanych jest:

• coraz więcej dyrektyw i zaleceń z polityki osób starszych,

• przyspieszono prace nad programami gerontologicznymi,

• prowadzi się coraz więcej badań interdyscyplinarnych w tworzeniu tej polityki,

• łączone są problemy osób starszych i ludzi niepełnosprawnych,

• przeciwdziałają izolacji społecznej, segregacji i dyskryminacji,

• opracowują rozwiązania w sferze edukacyjnej i szkoleniowej służące aktywności zawodowej seniorów¹².

Natomiast polskie rozwiązania ustawowe, co prawda chronią prawa zagwarantowane w deklaracjach praw człowieka, regulują status materialny emerytów, regulują lecznictwo jednak w każdej z tych spraw brakuje wyraźnego zainteresowania się osobami starszymi, działań, zaleceń i programów konkretnie adresowanych do seniorów¹³.

Wiadomo, że osobom starszym potrzebna jest pomoc. Ludzie starsi potrzebują opieki, państwowej, jak i rodzinnej czy prywatnej. Wyróżniono wiele rodzajów opieki: opieka zwierzęca, opieka ludzka, hospicyjna, instytucjonalna, zdrowotna, opieka nad chorym w domu, rodzinna, nadzorowana, społeczna, środowiskowa.

Ogólnie można powiedzieć, że opieka to konieczna aktywność podmiotu wobec zależnego od niego przedmiotu, a polega ona na ciągłym i bezinteresownym zaspokajaniu jego potrzeb i kompensowaniu niezdolności¹⁴.

Na potrzeby swojej pracy wyjaśnię te najistotniejsze definicje opieki:

Opieka ludzka - jest działalnością człowieka, polegającą na zaspokajaniu potrzeb przedmiotu opieki oraz na przejęciu odpowiedzialności za nie¹⁵.

Opieka instytucjonalna (wewnętrzna) - to opieka w domach bądź placówkach, gdzie pacjenci mają zapewnione usługi zdrowotne i społeczne. O prawie osób w podeszłym wieku do opieki instytucjonalnej i o obowiązkach instytucji świadczących tę formę pomocy stanowi Europejska Karta Społeczna.

Opieka nadzorowana – dotyczy osób, które mogą samodzielnie egzystować, polega ona na zapewnieniu i nadzorowaniu stanu zdrowia tych osób.

Opieka społeczna – określa się ją jako zaspokajanie niezbędnych potrzeb życiowych osobom i rodzinom, które nie są w stanie przezwyciężyć trudnych sytuacji życiowych pomimo pewnych możliwości własnych¹⁶.

Należy dodać, że prawidłowa opieka nad człowiekiem uwzględniać powinna jego problemy zdrowotne, jak i środowiskowe, społeczne i psychologiczne. Dlatego bardzo ważny jest dobór odpowiednich czynności związanych ze świadczoną opieką, zwłaszcza w starości człowieka.

Mogłoby się uważać, że opieka jest naturalnym odruchem ludzkim, ale codziennego życia codziennego wiemy, iż tak nie jest. Na szczęście wiele osób dostrzegło problemy starości; starało się i stara się nadal nieść pomoc na różnych płaszczyznach życia oraz w różny sposób.

Według danych ankietowych przedstawionych przez K. Michalską¹⁷ 29% respondentów deklaruje pomoc osobom starszym (są to najczęściej osoby codziennego najbliższej rodziny, grona przyjaciół, znajomych), ale aż! 71% wykazuje zupełny brak działań (wykres ). Są to informacje przygnębiające i przykre, które uświadamiają nam, jak niewiele czasu poświęcamy naszym najbliższym dziadkom, babciom czy rodzicom, którym tak wiele zawdzięczamy. Przy tym musimy pamiętać, że i my kiedyś potrzebować będziemy takiej pomocy i wsparcia.

Wykres 3 Opieka nad starszymi

źródło: opracowanie własne.

Tylko co czwarty udzielający pomocy zamieszkuje z osobą, którą wspiera. Najczęściej opiekunowie są bliskimi sąsiadami, co w znacznym stopniu ułatwia niesienie różnego rodzaju pomocy (wykres ).

Wykres 4 Rodzaj udzielanej pomocy ludziom starszym

źródło: Opracowanie własne na pdst. artykułu K. Michalskiej „Statystyczna starość”

Niewielu z nas chce myśleć o ostatecznych dniach swego życia. Chcemy wierzyć, że będziemy żyć wiecznie, że takie dni nigdy nie nadejdą. Nawet ludzie, których życie nie rozpieszczało, którzy z trudem radzili sobie z jego różnymi pułapkami, którzy żyją w warunkach dużego napięcia nie chcą odchodzić. Ale pomimo naszej wielkiej woli, aby żyć, nie jesteśmy w stanie uciec od ostatecznych etapów życia. Wiemy, że każdego z nas czeka ten ostatni moment życia – starość. Patrzymy na nią z obawami, lękiem, zadajemy sobie pytania czy będziemy wtedy sprawni fizycznie i psychicznie, czy będziemy mogli żyć samodzielnie? czy będziemy tacy zrzędliwi, nieznośni dla otoczenia? i jednocześnie nic nie robimy by zmienić ten obraz starości. Na szczęście są inni, którzy o tym myślą i starają się uświadomić nam rozmiary problemu osób starszych.

Ostatnim takim przedsięwzięciem był rok 1999, który został ogłoszony przez ONZ Rokiem Seniora¹⁸. Z tego też względu zorganizowano w dniach 15-16 października konferencje gerontologiczną, pod tytułem „Przestrzeń życiowa i społeczna ludzi starszych”. Organizatorami byli: Katedra Teorii Wychowania Uniwersytetu Łódzkiego i Oddział Łódzki Polskiego Towarzystwa Gerontologicznego. W konferencji udział wzięli naukowcy z wyższych uczelni, pracownicy domów pomocy społecznej, słuchacze uniwersytetów trzeciego wieku z wielu miast Polski, a swoimi poglądami podzielili się prof. Helene Reboul z Francji i prof. Boris Velimirovic z Austrii. Tematyka obrad dotyczyła czterech obszarów życia osób starszych:

• przestrzeń życiowa w wymiarze jednostkowym (przeżycia, biografia, doświadczenia, czas życia),

• przestrzeń życiowa w wymiarze społecznym,

• przestrzeń życiowa i jej zmiany w okresie starzenia się,

• stan zdrowia jako wyznacznik przestrzeni życiowej¹⁹.

Obchody Międzynarodowego Roku Seniorów stały się okazją do poruszenia różnych problemów tego okresu życia oraz postawienia zadań przed polityką społeczną. Zauważono ukryty potencjał ludzi starszych sprzyjający rozwojowi gospodarczemu i społecznemu kraju. Łódzka konferencja ukazała ważność i aktualność problemów ludzi w trzecim wieku oraz nagłośniła je wśród społeczeństwa.

1 L. Bolesławski, Seniorzy w polskim społeczeństwie, Warszawa 1999, GUS.

2 z dn. 12 marca 2004r., Dz.U. Nr 64, poz.593, ustawa o pomocy społecznej art. 2.1.

3 z dn. 12 marca 2004r,Dz.U. Nr64, poz.593, ustawa o pomocy społecznej art.7.

4 B. Synak, Ludzie starzy [w:] Polityka Społeczna, 9/1999, wkładka, s.3.

5 z dn. 12 marca 2004r., Dz.U. Nr64, poz.593, ustawa o pomocy społecznej, rozdz.2.

6 http://prace.sciaga.pl/21172 .

7 Europejska Konwencja o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności, art.2.

8 Powszechna Deklaracja Praw Człowieka, ONZ 1948, art.12.

9 z dnia 12 marca 2004, Dz.U. Nr 64, poz.593, ustawa o pomocy społecznej art.3.1.

10 Dz.U. Nr 117/1998 poz. 756, ustawa o powszechnym ubezpieczeniu zdrowotnym.

11 Polska Karta Praw Osób Niepełnosprawnych.

12 P. Błędowski, Lokalna polityka społeczna wobec starszych [w:] Praca Socjalna, 2/2003, wyd. specjalne, s.78.

13 Tamże, s.79.

14 Z. Dąbrowski, F. Kulpiński, Pedagogika opiekuńcza – historia, teoria, terminologia, Olsztyn 2002, s.116.

15 Z. Dąbrowski, F. Kulpiński, op. cit. s.117.

16 A. Kamiński, Funkcje pedagogiki społecznej, Warszawa 1975, [w:] Poradnik opiekuna społecznego, s.18

17 K. Michalska, Statystyczna starość [w:] Niebieska Linia 5/28/2003, s.3-4.

18 Rocznik Pedagogiczny 23/2000, PL ISSN 0137-9585

19 M. Dzięgielewska, Przestrzeń życiowa i społeczna ludzi starszych, Rocznik Pedagogiczny 23/2000, s.105.