TEORETYCZNE PODSTAWY EDUKACJI
T
E
O
R
E
T
Y
C
Z
N
E
P
O
D
S
T
A
W
Y
E
D
U
K
A
C
J
I
Terapia
czytelnicza
Literatura piękna czytana, recytowana, opowiadana,
tworzona i przeżywana, a nade wszystko wspierająca
dziecko w jego zmaganiach z życiem, rzeczywistością
 tą szarą, ale i radosną  wiąże się ściśle z edukacją
polonistyczną dzieci w młodszym wieku szkolnym.
nIwona Konopnicka
en bardzo stary i od niepamiętnych Książka pełni istotną rolę w stymulowa-
Tczasów stosowany sposób wzbogaca- niu i wspieraniu wszechstronnego rozwoju
nia wiedzy, rozszerzania i intensyfikacji dziecka w młodszym wieku szkolnym, a czy-
przeżyć oraz doświadczeń, stał się poprzez telnictwo wzbogaca uczestnictwo we współ-
książki coraz bardziej powszechnym i doce- czesnym życiu kulturalnym i staje się naj-
nianym, nie tylko w szkołach, ale także w ro- ważniejszym elementem kultury literackiej.
dzinach, w indywidualnych kontaktach do- Dobrze prowadzona edukacja polonistycz-
rosłych i dzieci. na w okresie wczesnoszkolnym jest rzetel-
nym przygotowaniem do dalszych etapów
Spełniając oczekiwania kształcenia kultury literackiej, niejedno-
Poprzez czytanie literatury dziecięcej krotnie wyzwalając ekspresję twórczą, po-
stwarzamy dziecku możliwość czytania zwala dziecku czerpać z lektury istotne dla
twórczego, czyli takiego, które pociąga siebie wartości. Koniecznym staje się fakt,
za sobą pewną zdolność do refleksji i kry- że aby czytelnik mógł w sposób pełny
tycznego myślenia, tzw.  umiejętności czyta- i wszechstronny uczestniczyć w kulturze lite-
nia między wierszami (A. Brzezińska 1987, rackiej swych czasów, nie musi  mieć
s. 36), która niezwykle przydaje się w życiu. w swym indywidualnym doświadczeniu lek-
Dzięki umiejętności czytania literatury tury romansów dla dziewcząt czy powieści
dziecko przybliża sobie otaczającą rzeczywi- indiańskich, ale na pewno pożądane jest,
stość, wzmacnia w sobie uczucia rodzinne, aby w dzieciństwie wzruszył się losem Kop-
patriotyczne i społeczne. Książka już od naj- ciuszka (J. A
ugowska 1989, s. 155, M. Mo-
młodszych lat przemawia do dziecka polską licka 2002).
mową, spełniając jego wielorakie oczekiwa- Dzieciństwo  ten cudowny świat dziecka
nia i potrzeby. Umiejętność czytania obok nazwany przez T. Kantora (1984)  miejscem
mówienia i pisania jest jednym z najważniej- dokładnym fascynował i nadal fascynuje
szych aspektów komunikacji językowej. dorosłych. Tęsknota wynikła z faktu
Życie Szkoły
12
Poprzez czytanie literatury dziecięcej Zagadnienie recepcji literatury przez dziecię-
cego odbiorcę stało się przedmiotem rozwa-
stwarzamy dziecku możliwość czytania
żań środowisk naukowych i artystycznych.
twórczego, czyli takiego, które pociąga
Złożoność tego wielostronnie uwarunkowa-
za sobą pewną zdolność do refleksji
nego problemu wymaga podejścia interdy-
i krytycznego myślenia.
scyplinarnego. Wielokrotnie podejmowane
próby dotyczyły badań czytelnictwa dzieci
oddalania się od tego hermetycznego dla nich i młodzieży (W. Goriszowski 1973, A. Prze-
świata sprawiała, że zaczęli wracać do niego, cławska 1978, M. Walentynowicz 1970, J. Pa-
szukając kontaktu przez sztukę, która stała się puzińska 1992) oraz odbiorcy, na którego ma
jedną z dróg prowadzących do  osobnego wpływ struktura utworu literackiego (E. Bal-
świata, w którym wszystko wygląda trochę cerzan 1973, B. Żurakowski 1989, 2002,
inaczej, niż się dorosłym wydaje (G. Kapi- A. Baluch 1994). Badania skupione były rów-
ca 2006). To właśnie my, dorośli, winniśmy nież na reakcjach, jakie na dziecko wywiera
 na nowo nauczyć się patrzeć, słuchać i dzi- utwór literacki oraz pierwszych kontaktów
wić, aby zrozumieć dziecko, które intensyw- z książkami i czasopismami dziecięcymi
nie przeżywa radość istnienia i urzeczenia (J. Papuzińska 1972, 1988, 1992, 1996,
światem. Ten świat przedstawiony jest zapro- M. Kielar 1989, S. Szuman 1977, B. Chrzą-
szeniem, wstępem do świata przedstawionego stowska 1987, J. A
ugowska 1988, Olszewska
w sztuce ludzi dorosłych, na który składa się 1996, M. Tyszka, B. Żurakowski (red.) 1989).
całość zaprezentowanych w nim zjawisk pod-
porządkowanych semantycznej warstwie wy-
Książka już od najmłodszych lat
powiedzi artystycznej (A. Baluch 1994,
przemawia do dziecka polską mową,
s. 13 15, T. Kłosińska 2000).
spełniając jego oczekiwania i potrzeby.
Umiejętność czytania jest jednym
Pierwsze kontakty z książką
Sprawą niezmiernie trudną jest ustalenie z najważniejszych aspektów
czasu, w którym następuje pierwszy kontakt
komunikacji językowej.
dziecka z książką czy czasopismem. Dziecko
staje się dopiero czytelnikiem na skutek wra-
stania w konkretną kulturę. Małe dziecko Literatura piękna szczególnie silnie od-
czyta utwór literacki nie bezinteresownie, ob- działuje na psychikę dziecka w młodszym
ca jest mu postawa refleksyjna, tym bardziej wieku szkolnym. To dzięki przeżyciom, do-
analityczna, której wymagają utwory o złożo- znawanym w wyniku kontaktu z dziełem lite-
nej strukturze, dlatego też  (...) pojawienie rackim młody czytelnik rozwija swoje możli-
się potrzeb czytelniczych nie jest zjawiskiem wości poznawcze, inne niż te, które
samorzutnym, spontanicznym, autonomicz- kształtują się w procesie przyswajania wie-
nym, lecz dopiero uwieńczeniem procesu ini- dzy. Chodzi tu bowiem o poznanie intuicyj-
cjacji literackiej, której zadaniem jest ne, o zdolność rozumienia ludzkich proble-
 (...) stworzenie silnej motywacji do lektury, mów, dobra i piękna, bez konieczności
uczynienie aktu lektury atrakcyjnym i pocią- werbalizowania doznań i żmudnego ich ana-
gającym (J. Papuzińska 1992, s. 18 21). lizowania. Poznanie takie ma charakter ca-
Kompetencje odbiorcze nabyte w pierw- łościowy, symboliczny i jest niezmiernie waż-
szych latach nauki szkolnej umożliwiają ne w warunkach współżycia z innymi ludz
mi
dziecku otwarcie się na świat sztuki literac- (M. Tyszkowa, B. Żurakowski, 1984, s. 242).
kiej, bowiem budowanie autentycznej świa- Dlatego tak ważną rolę w edukacji i rozwoju
domości literackiej rozpocząć należy od mo- dziecka odgrywa czytelnictwo i związany
mentu przyjścia na świat, a może i wcześniej. z nim odbiór słowa pisanego, które przesu-
5/2007
13
wają nacisk z intelektualnego odbioru Odpowiedzi na postawione pytanie należy
w stronę emocjonalnego, bardziej eksponu- szukać w terapii czytelniczej, czyli biblioterapii.
jąc tym samym rolę podświadomych niż Pojęcie biblioterapia sięga korzeniami do cza-
świadomych procesów zachodzących w czy- sów starożytnych. W bibliotece w Aleksandrii
telniku. (J. Papuzińska, 1992, s. 12 14). widniały słowa:  Lekarstwo na umysł ,
a w 1272 roku w szpitalu Al-Mansur w Kairze
stosowano czytanie Koranu w ramach terapii.
Kompetencje odbiorcze nabyte
Natomiast w Europie w XVIII wieku włączono
w pierwszych latach nauki szkolnej
pobożne teksty do programów leczenia psy-
umożliwiają dziecku otwarcie się
chicznie chorych, a Benjamin Rusch
na świat sztuki literackiej, bowiem
w XIX wieku zalecał czytania książek świętych
budowanie autentycznej świadomości w tym samym celu. Jak głosi legenda, baśnie
i opowiadania Szeherezada opowiadała sułta-
literackiej rozpocząć należy od momentu
nowi, by wyleczyć go z depresji. Narodziny
przyjścia na świat, a może i wcześniej.
i rozwój koncepcji teoretycznych biblioterapii
przyniósł dopiero wiek XX. Po raz pierwszy
Człowiek współczesny poddawany silnym terminu biblioterapia użyto w 1916 roku na ła-
stresom dnia codziennego szuka w literatu- mach amerykańskiego czasopisma  Atlantic
rze nie tylko fikcyjnego świata, ale i obrazu Monthly w językowej formie angielskiej biblio-
własnej rzeczywistości psychicznej. Od da- therapy, a w 1920 roku hasło to znalazło się
wien dawna literatura pełniła różnorodne w Oxford Englisch Dictionary. Samo pojęcie wy-
funkcje począwszy od kognitywnych (obej- wodzi się z dwóch wyrazów greckich: biblion, co
mujących oddziaływanie w sferze intelektu) oznacza książkę, i therapeo  leczę (I. Borecka,
poprzez emotywne (obejmujące oddziały- 2001, L. Ippoldt, 2000, W. Szulc, 1994). Na uży-
wanie lektury w sferze uczuć) po funkcje tek prezentowanych tu rozważań przyjęto, że
motywacyjne, obejmujące wpływ lektury biblioterapia jest metodą psychoterapeutyczną,
na postępowanie i działalność człowieka która ma za zadanie wzmacniać i wzbogacać
(J. Andrzejewska, 1989, s. 47 48). zasoby uczestnika terapii, tak by łatwiej radził
sobie w życiu i potrafił wyrazić siebie (M. Mo-
W terapii i profilaktyce licka, 2002, s. 104 105).
Literatura, budując zasoby osobiste
Sprawą niezmiernie trudną jest ustalenie
dziecka, nie tylko przysparza wiedzy ale po-
czasu, w którym następuje pierwszy
maga poznawać inne sposoby myślenia
kontakt dziecka z książką
i działania, daje wzory zachowań, wsparcie
w sytuacjach emocjonalnie trudnych, kom-
czy czasopismem. Dziecko staje się
pensuje wszelkie niedostatki czy to w zakre-
dopiero czytelnikiem na skutek
sie niezaspokojonych potrzeb, czy oczeki-
wrastania w konkretną kulturę.
wań, relaksuje, wyzwala dobry nastrój
(M. Molicka, 2002, s. 130). Takie ujęcie roli
literatury pozwala stwierdzić, że wpływając Jako potwierdzenie praktyczne powyż-
na dziecko za pomocą różnych mechani- szych przemyśleń ukazano takie poczynania
zmów psychologicznych, głównie naśladow- dziecka, które między innymi utrwaliły się
nictwa i identyfikacji, asymilacji wiedzy pod wpływem biblioterapii traktowanej jako
i mechanizmów odwrażliwiania, spełnia troskliwe wprowadzanie badanego w świat
istotną rolę w terapii i profilaktyce. Pojawia literatury będącej rozpraszaniem dziecię-
się zatem pytanie, czy książka, a w konse- cych smutków spowodowanych chorobą.
kwencji słowo pisane może mieć moc wspie- Z uwagi na długofalowość badania (okres
rającą i stymulującą rozwój dziecka. czterech lat) zaprezentowano zgromadzony
Życie Szkoły
14
materiał jako studium przypadku. Ograni- niczym nieskażona radość płynąca z twór-
czenia formalne opracowania spowodowały, czego przeżycia każdego dnia.
że charakterystyka przypadku przedstawio- Oto kilka wybranych przykładów:
na jest bardzo fragmentarycznie.
Za oknem
Literatura nie tylko przysparza wiedzy
Za oknem dzień na huśtawce
ale pomaga poznawać inne sposoby
Za oknem szumią dmuchawce
myślenia i działania, daje wzory Za oknem szare wciąż bloki
Za oknem wędrują obłoki
zachowań, wsparcie w sytuacjach
Za oknem dziewczyna ładna
emocjonalnie trudnych, kompensuje
Za oknem nadzieja  żadna
wszelkie niedostatki, czy to w zakresie
Za oknem wierzba stara
niezaspokojonych potrzeb,
Za oknem wiersz się stara
czy oczekiwań, relaksuje, wyzwala
Za oknem jednak pozostać
dobry nastrój. Za oknem moja postać
A szyba, choć łatwa do zbicia
Podaję przykłady twórczości Bogdana, bę- Wciąż mieści tyle życia
dące rezultatem wprowadzania go w świat li- Opole, 2003
teratury poprzez biblioterapię. Prezentowane Może
utwory uwzględniają rozwój jego zdolności li- Może nie piszę świetnych wierszy
terackich. Część wierszy z jego bogatej twór- Może nie jestem nigdy pierwszy
czości znalazła uznanie na wielu szkolnych Może nie będzie dla mnie nieba
i pozaszkolnych konkursach poetyckich. Może nie umiem kochać jak trzeba
Może mylę się srodze czasami
Przypadek Bogdana Może zmiłuj się Panie nad nami
W chwili obecnej Bogdan jest młodzień- Może wygaduję bzdury
cem, uczęszczającym do gimnazjum. Wycho- Może jestem zbyt ponury
wuje się w rodzinie pełnej, jest jedynakiem. Może za mało jestem szują
Od urodzenia po dzień dzisiejszy jest alergi- Może nie taki diabeł straszny jak go
kiem. Wymagał troski, miłości i cierpliwości malują
środowiska wychowującego i miał ją zapew- Może niedbałym zbędziesz mnie gestem
nioną. Wzrastał w otoczeniu pełnym ksią- Ale jestem
żek, bajek, opowiadań, wycieczek przyrodni- Jestem.
czych i krajoznawczych. Uwielbiał słuchać, Opole, 2003
a potem czytać, często utożsamiając się z bo-
haterami książek. Fascynacje literaturą Biesy i czady
od baśni począwszy, a skończywszy na litera- Chodziłem, wciąż ten miastowy
turze fantastycznej oraz poezji przetrwały W bieszczadzkie wpatrzony fasady
po dzień dzisiejszy. Bogdan ma mnóstwo Siedziały na bukach jak sowy
przyjaciół, jest lubiany. Słucha muzyki, cho- Zdumione tak biesy i czady
dzi na koncerty, a przede wszystkim pisze
przepiękne wiersze i prozę, zdobywając nie W strumieniu nad połoniną
tylko uznanie wśród najbliższych ale laury I w cieniu masywu Halicza
w różnych przeglądach i konkursach. Jego Widziałem kraszoną maliną
bogata już twórczość jest różnorodna tema- Twarz Harasymowicza
tycznie, jednak łączy ją wspólna cecha  po- Wplątane w konarów sidła
trzeba komunikowania swoich myśli, uczuć, Wśród buków gotyku szkarady
przeżyć i doznań, a przede wszystkim czysta, Wsłuchane w pasterza bydła
5/2007
15
Jeżeli ominie pułapki
Siedziały biesy i czady
Twórczość Bogdana jest przepojona cie-
A ja  niedzisiejszy, z miasta płem i prostotą, niektóre teksty zaskakują
W bezsenne noce w namiocie dojrzałością literacką i niepowtarzalnym na-
Szeptałem, że koniec, że basta strojem. Tematyka prezentowanych wierszy
Marzyłem wciąż o powrocie pokrywa się z pozaliterackim, obiektywnym
czasem otaczającego środowiska. Odpowia-
I tak chodziłem nie w tym da to dziecięcemu porządkowi świata jako
Miejscu i czasie, bez rady wyrazowi naiwnej obserwacji i skromnej
Patrzyłem w twarz bukom świętym cząstki życiowych doświadczeń. Tak pojęty
Smuciłem biesy i czady czas ma wymiar mitotwórczy i tym samym
przystaje do dziecięcego sposobu pojmowa-
Patrzyłem jak w szyby witraża nia świata. Jeśli Bogdanowi uda się ominąć
Na mgły, co niedz
wiedzie je ważą pułapki dorosłości, istnieje nadzieja, że peł-
Ja  człowiek, który obraża na ciepła i dziecięcej wiary twórczość rozwi-
Ja  człowiek ze smutną twarzą nie się i uniesie w dobrym kierunku. Każde
dziecko bowiem żyje na pograniczu dwóch
Widziałem w cerkwi anioła światów: realnego i iluzji, na który składają
Madonnę  sprzedała zza lady się dziecięce zabawy, fantastyczne opowie-
Pacierzy łemkowskie zioła ści dorosłych, własne konfabulacje, sny i naj-
Widziałem biesy i czady różniejsze obrazy oraz niezwykłe pomysły
(A. Baluch, 1994, s. 13).
I choć spotkałem też ludzi Czytelnictwo terapeutyczne właściwie
Wróciłem do miasta w końcu pojmowane przez środowisko wychowujące
By wypić wodę, co studzi wykorzystuje ten fakt, przez co wzmacnia,
Gdy serce rozgrzane w końcu wzbogaca zasoby i siły witalne dziecka, sta-
jąc się tym samym czynnikiem inspirującym
Lecz szybko wróciłem w góry jego aktywność twórczą.
Bo z okna, zza balustrady
 wróciłem pełen pokory 
dr IWONA KONOPNICKA
Patrzyły biesy i czady
Uniwersytet Opolski
Ustrzyki Górne, 2003 Zakład Pedagogiki Wczesnoszkolnej
LITERATURA
z Andrzejewska J. (1989), Kultura czytelnicza z Kłosińska T. (2000), Droga do twórczości.
jednostki jako program edukacji czytelniczej, pro- Wdrażanie technik Celestyna Freineta, Kraków.
gram badań, studia o książce, tom 18, Wrocław. z A
ugowska J., (1989), Sytuacja komunikacyjna
z Baluch A. (1994) Dziecko i świat przedstawiony, bajki, [w:] Żurakowski B. (red.), Miejsce dziecka
czyli tajemnice dziecięcej lektury, Wrocław. w komunikacji literackiej, Warszawa.
z Borecka I. (2001), Biblioterapia, teoria i prakty- z Molicka M. (2002), Bajkoterapia, Poznań.
ka, Warszawa. z Papuzińska J. (1992), Książki, dzieci, biblioteka,
z Brzezińska A. (1989), Czytanie i pisanie; nowy Warszawa, Fundacja  Książka .
język dziecka, Poznań. z Szulc W. (1994), Kulturoterapia, wykorzystywa-
z Ippoldt L. Biblioterapia w związkach z innymi na- nie sztuki i działalności kulturalno-oświatowej
ukami, [w:]  Biblioterapeuta nr 4, Wrocław 2000. w lecznictwie, UM Poznań.
z Kapica G. (red.), (2006), Współczesne kontek- z Tyszkowa M., Żurakowski B. (red.) (1984),
sty dzieciństwa, PWSZ, Racibórz. Wartości w świecie dziecka i sztuki dla dziecka,
z Kantor T. (1984), Wielopole, Wielopole. Teksty Warszawa, Poznań.
autonomiczne, Kraków.
Życie Szkoły
16