Wielki Kryzys1
Spis treści
1 Teorie cykli koniunkturalnych.......................................................................................................... 2
1.1 Szkoła austriacka....................................................................................................................... 3
1.2 Keynesizm................................................................................................................................. 3
1.3 Automatyczne stabilizatory....................................................................................................... 3
1.4 Marksizm................................................................................................................................... 4
1.5 Kalecki.......................................................................................................................................4
1.6 Keynesizm a ortodoksja neoliberalna i monetarna.................................................................... 4
1.7 Podobieństwa względem sytuacji w 2008 roku.........................................................................5
2 Czarny Czwartek............................................................................................................................... 5
2.1 Tło historyczne.......................................................................................................................... 5
2.2 Przebieg..................................................................................................................................... 5
2.3 Skutki Czarnego Czwartku........................................................................................................ 6
1 Materiał pochodzi z Wikipedii
Wielki Kryzys :: 1 Teorie cykli koniunkturalnych
Wielki kryzys, określany też mianem wielkiej depresji  najprawdopodobniej największy kryzys
gospodarczy w XX wieku, który, według większości historyków, miał miejsce w latach 1929-1933
i objął, zgodnie z opinią większości ekspertów, praktycznie wszystkie kraje (oprócz ZSRR) oraz
praktycznie wszystkie dziedziny gospodarki.
Kryzys rozpoczął się w Stanach Zjednoczonych, po tzw. czarnym czwartku (a według niektórych
z
ródeł już kilka miesięcy wcześniej), czyli po tzw. panice na giełdzie nowojorskiej na Wall Street
24 paz
dziernika 1929, kiedy to, zgodnie z zachowanymi informacjami, gwałtownie spadły ceny
praktycznie wszystkich akcji, pociągając za sobą łańcuch bankructw i zadłużenia, które
rozprzestrzeniły się stopniowo na prawie wszystkie kraje (oprócz wspomnianego ZSRR). Skutkiem
kryzysu była też utrata pracy przez miliony ludzi  w USA bezrobocie sięgnęło, według dostępnych
danych, 1/3 siły roboczej. Spadek produkcji przemysłowej sięgnął w niektórych krajach 50%
(Polska, USA), a szczególnie silnie odczuło kryzys rolnictwo. Wolumen handlu światowego zmalał
z 3 miliardów (ówczesnych) dolarów w roku 1929 do mniej niż jednego miliarda w roku 1933.
Poprawa sytuacji gospodarczej nastąpiła w 1933 r. ([CK86]), w Polsce dopiero po 1935
r.[potrzebne z
ródło]
Skutkiem wielkiego kryzysu, według oceny większości historyków ([JT91]), było m.in. dojście
Hitlera do władzy w Niemczech. W Stanach Zjednoczonych skutki kryzysu zostały złagodzone
przez tzw. Nowy A
ad Gospodarczy (ang. New Deal), czyli program reform ekonomiczno-
społecznych wprowadzonych w USA przez prezydenta Roosevelta w latach 1933-1939 
popularność zyskała wtedy doktryna ekonomiczna keynesizmu zakładająca interwencję państwa w
gospodarce, która przez wiele lat dominowała potem w teorii i praktyce gospodarczej krajów
kapitalistycznych.
W Polsce interwencjonizm państwowy wprowadzono na szerszą skalę dopiero w roku 1935 po
śmierci Józefa Piłsudskiego, kiedy to Eugeniusz Kwiatkowski został wicepremierem
odpowiedzialnym za gospodarkę ([ZLJT62]). Co prawda Kwiatkowski był już uprzednio ministrem
przemysłu i handlu w latach 1926-1930, ale ze względu na jego nieortodoksyjne ("etatystyczne")
poglądy został on w latach 1931-1935 odsunięty na "boczny tor" (na relatywnie podrzędne
stanowisko dyrektora Państwowych Fabryk Związków Azotowych w Chorzowie i Mościcach koło
Tarnowa). Do roku 1935 polityka gospodarcza Polski polegała głównie na sztucznym
utrzymywaniu wysokiego (przedkryzysowego) kursu złotówki, co powodowało, zgodnie z opinią
ekonomistów, malejącą konkurencyjność polskich wyrobów za granicą i na zmniejszaniu podaży
pieniądza w miarę spadku produkcji (PKB), co powodowało dalsze tendencje deflacyjne,
pogłębiające jeszcze bardziej kryzys na skutek spadku popytu (podczas deflacji konsumenci
oczekują dalszych obniżek cen, więc wstrzymują się z zakupami, powodując tym samym dalsze
ograniczenie podaży i PKB oraz wyższe bezrobocie). Podczas gdy Polska dbała głównie o silną
walutę, Niemcy hitlerowskie i ZSRR, gdzie wprowadzono wcześniej etatyzm (w ZSRR w jego
skrajnej postaci tzw. socjalistycznej gospodarki planowej), rozbudowywały szybko swój przemysł i
silnie zbroiły się.
1 Teorie cykli koniunkturalnych
Strona 2 z 6
Wielki Kryzys :: 1 Teorie cykli koniunkturalnych
1.1 Szkoła austriacka
Karol Menger, jeden z głównych przedstawicieli szkoły austriackiej ([CM1871]) uważał, że cykle
koniunkturalne nie są nierozerwalnie związane z kapitalistyczną gospodarką wolnorynkową, i że są
one jedynie i wyłącznie skutkiem interwencji państwa w podaż pieniądza. Ekonomiści tej szkoły,
tacy jak Ludwig von Mises, wskazują na rolę stóp procentowych jako ceny kapitału w kierowaniu
decyzjami inwestycyjnymi.
Według niektórych ekonomistów podejście takie jest niezgodne z praktyką biznesu, który
podejmując decyzje inwestycyjne kieruje się nie tyle bieżącymi stopami procentowymi, a
wysokością spodziewanych zysków. Przedstawiciele szkoły austriackiej twierdzą, że argument ten
nie ma znaczenia, ponieważ gracze rynkowi nigdy nie posiadają doskonałej wiedzy, w związku z
czym nie mogą zasadniczo w racjonalny sposób przewidzieć zmian stóp procentowych, a co za tym
idzie (wg postulatów tej szkoły ekonomicznej) cyklicznych zmian w gospodarce, które one
powodują przez odkształcenie struktury alokacji kapitału.
1.2 Keynesizm
Innego zdania co do cykli koniunkturalnych jest keynesizm, którego zwolennicy uważają, iż jeśli
gospodarka znajduje się w stanie recesji (kryzysu), to operuje na poziomie niepełnego zatrudnienia,
to interwencja państwa ma sens, i (odpowiednio przeprowadzona) powinna doprowadzić do
zwiększenia PKB oraz zatrudnienia, to jest do likwidacji cyklicznego (koniunkturalnego)
bezrobocia, nawet za cenę podwyżki podatków i zwiększenia deficytu co ogranicza inwestycje
sektora prywatnego.
1.3 Automatyczne stabilizatory
Według Keynesa w prawidłowo zarządzanej gospodarce istnieją tzw. automatyczne stabilizatory,
które powodują, iż dochody są bardziej stabilne niż PKB, a więc tym samym moderują wpływ cykli
koniunkturalnych, zarówno w fazie wzrostu gospodarczego (niedopuszczenie do "przegrzania"
gospodarki) oraz w fazie recesji (niedopuszczenie do sytuacji, w której recesja przechodzi w
depresję  patrz cykl koniunkturalny). Do tych automatycznych stabilizatorów zaliczamy:
1. Progresywny podatek od wynagrodzeń: Powoduje on wolniejsze zmiany w dochodzie
(dokładnie dochodzie będącym do dyspozycji) niż zmiany w PKB, poprzez automatyczne
"przechodzenie" podatników do wyższych stawek podatku (podczas fazy wzrostu) bądz
też
niższych (podczas recesji). Tak więc progresywny podatek od wynagrodzeń działa "wbrew
kierunkowi cyklu koniunkturalnego" (countercyclical), moderując tym samym jego
przebieg.
2. Podatek od zysków osiąganych przez spółki: Działa on podobnie jak progresywny podatek
od wynagrodzeń, jako iż zyski spółek zmieniają się szybciej niż PKB. Podczas fazy wzrostu
gospodarki owe zyski rosną szybciej niż PKB, a podczas recesji spadają szybciej niż PKB.
Tak więc podatek od tych zysków rośnie szybko w fazie ekspansji gospodarki, pozwalając
Strona 3 z 6
Wielki Kryzys :: 1 Teorie cykli koniunkturalnych
tym samym na zmniejszenie deficytu budżetu i jednocześnie zwalniając tempo wzrostu PKB
(tzw. "fiscal drag", czyli "fiskalne zwolnienie" wzrostu gospodarczego). Z kolei podczas
fazy recesji wpływy budżetu państwa z tego tytułu szybko maleją, przez co rośnie deficyt
budżetu (albo maleje jego nadwyżka), co zmusza rząd do prowadzenia ekspansywnej
polityki gospodarczej, wiodącej (przynajmniej w teorii) do przezwyciężenia recesji.
3. Zasiłki dla bezrobotnych: Stymulują one gospodarkę podczas fazy recesji (stabilizując popyt
poprzez stabilizację dochodów ludności), a podczas fazy wzrostu, kiedy na skutek
zwiększonego zatrudnienia rząd wypłaca ich mniej, zwalniają one niejako tempo wzrostu
dochodów ludności, zapobiegając tym samym "przegrzaniu" gospodarki. Jednocześnie
powodują one wzrost deficytu budżetu podczas fazy recesji, zmuszając tym samym rząd do
podjęcia ekspansywnej polityki fiskalnej, a podczas fazy wzrostu zmniejszają one deficyt
budżetu (albo zwiększają jego nadwyżkę), powodując tym samym bardziej restryktywną
politykę fiskalną, niedopuszczającą do "przegrzania" gospodarki.
1.4 Marksizm
Szkoła marksowska uważa za Karolem Marksem, iż cykle koniunkturalne są zjawiskiem, które
musi zachodzić w wolnorynkowej (to jest czysto kapitalistycznej) gospodarce, ze względu na
skłonność kapitalistów do nadinwestowania (w celu maksymalizacji zysków) przy jednoczesnym
ograniczaniu płac realnych, a wiec przy ograniczaniu popytu. Stąd nadmiernie zwiększona (w celu
maksymalizacji zysku) produkcja nie może znalez
ć zbytu, co jest początkiem kryzysu. Kiedy
kapitaliści zaakceptują, iż zwiększona produkcja nie znajduje zbytu, to zmniejszają oni produkcję,
pogłębiając jednocześnie kryzys. Wyjście z kryzysu następuje dopiero na skutek zwiększonych
inwestycji, ale z opóz
nieniem, jako iż park maszynowy (ogólnie środki produkcji) są wymieniane
dopiero po ich zupełnym zużyciu (fizycznym bądz
moralnym).
1.5 Kalecki
Michał Kalecki uważał, iż we współczesnym kapitalizmie rządy nie mogą sobie pozwolić na
tolerowanie wysokiego bezrobocia (działał on w okresie przed upadkiem ZSRR, kiedy to na
Zachodzie rzeczywiście rządy nie mogły sobie pozwolić na tolerowanie bezrobocia, jako iż na
Wschodzie prowadzona była wówczas dość konsekwentnie polityka pełnego zatrudnienia). Tak
więc Kalecki winił rządy za recesje: miały one być spowodowane przez naciski ze strony kapitału,
który winił niskie bezrobocie, a więc i relatywnie wysokie płace realne za niskie zyski. Jednakże
wyższe bezrobocie i niższe płace realne oznaczały w praktyce niższy popyt (aggregate demand), a
wiec i recesję.
1.6 Keynesizm a ortodoksja neoliberalna i monetarna
Neoklasyczny i monetarny liberalizm nie zgadza się z Keynesem, szczególnie jeśli chodzi o
zdolność państwa (rządu) do kierowania gospodarką w taki sposób, aby uniknąć cyklicznych
kryzysów, a nawet aby tylko osłabić ich negatywne skutki ("złagodzić ich przebieg"). Przykładowo
Strona 4 z 6
Wielki Kryzys :: 1 Teorie cykli koniunkturalnych
tacy laureaci nagrody Nobla w dziedzinie ekonomii jak Milton Friedman oraz Edmund Phelps
uważają, iż krzywa Phillipsa ma w dłuższym czasie postać linii pionowej, czyli że w dłuższym
czasie zwiększona inflacja nie wpłynie na spadek bezrobocia, które na skutek manipulacji ze
zwiększonym popytem wróci do jego "naturalnego" poziomu, ale przy wyższym poziomie cen.
Jednakże ich argumentacja oparta jest głównie na analizie stagflacji to jest jednoczesnej wysokiej
inflacji i wysokiego bezrobocia z początku lat 70. Stagflacja z początku lat 70. wywołana została
przez inflacyjne (to jest na kredyt) finansowanie wojny w Wietnamie (a dopuszczanie istnienia
deficytu w celu zwiększenia inwestycji publicznej jest zdaniem Keyns'a dopuszczalne) i kolejne
kryzysy ("szoki") energetyczne (spowodowane poparciem Zachodu dla Izraela) oraz próbą
przegrzania gospodarki (zwiększenia popytu, zatrudnienia oraz PKB w sytuacji, gdy PKB był
niemożliwy do zwiększenia w krótkim czasie, gdyż gospodarka USA pracowała wówczas "pełną
parą"). Taka próba zwiększenia PKB w fazie ekspansji musiała skończyć się więc wysoką inflacją
przy niezmienionym realnym PKB (to jest PKB liczonym w cenach stałych) i zwiększeniem stopy
bezrobocia.
1.7 Podobieństwa względem sytuacji w 2008 roku
Wielu historyków i ekonomistów podjęło się badania podobieństw między wielkim kryzysem i
obecnym załamaniem gospodarki globalnej. Przykładowo, John Paul Rossi, historyk z The Behrend
College, filii Pennsylvania State University, uważa że obecna sytuacja jest powtórzeniem błędów,
które doprowadziły do załamania z lat 20.
2 Czarny Czwartek
2.1 Tło historyczne
W roku 1929 gospodarka światowa znalazła się w dużych kłopotach. Kraje europejskie z trudem
odbudowywały swoje gospodarki po I wojnie światowej. Od kilku lat największe potęgi kolonialne
prowadziły między sobą wojny celne destabilizując handel światowy.
Na Nowojorskiej Giełdzie Papierów Wartościowych w tym samym czasie narastała bańka
spekulacyjna. Wzrost akcji spowodował podniesienie wartości aktywów należących do inwestorów
giełdowych. Banki udzieliły wielu kredytów pod zastaw przewartościowanych akcji. Za pożyczki
inwestorzy kupowali kolejne akcje i bańka coraz bardziej się nadymała. W tym okresie ani spółki
akcyjne, ani banki nie podlegały publicznemu nadzorowi. Wiele spółek, których akcje notowały
ogromny wzrost, było w rzeczywistości nic nie wartych i prowadziło niepewne interesy.
2.2 Przebieg
Jednak w końcu liczba nowych inwestorów wchodzących na giełdę okazała się niewystarczająca do
podtrzymania wzrostu. Dnia 24 paz
dziernika roku 1929 rozpoczęła się gwałtowna wyprzedaż. Im
Strona 5 z 6
Wielki Kryzys :: 2 Czarny Czwartek
bardziej ceny spadały, tym więcej osób pozbywało się akcji. Wszyscy chcieli sprzedać udziały
wiedząc, że za chwilę stracą one wartość. W panice sprzedawano również akcje spółek o pewnych
fundamentach.
W ciągu pierwszego dnia obrócono 13 milionami akcji, a w ciągu następnych kilku liczba ta doszła
do 30 milionów. Wartość większości udziałów spadła praktycznie do zera. Inwestorzy stracili
wszystko, a ci, którzy wzięli kredyty, zbankrutowali. Dłużników było tak wielu, że banki utraciły
dużą część wkładów ludności. Wiele z nich ogłosiło też bankructwo. W ten sposób rozpoczęła się
spirala zadłużenia, która stała się pierwszym etapem Wielkiego Kryzysu.
2.3 Skutki Czarnego Czwartku
Po doświadczeniu Czarnego Czwartku światowy system finansowy uległ dużym zmianom.
Wprowadzono jasne zasady sprawozdawczości. Dziś każda spółka akcyjna notowana na giełdzie
musi składać regularne raporty, opisujące jej stan finansowy, które są sprawdzane przez
zewnętrznych audytorów. Natomiast banki kontroluje nadzór bankowy. Istnieje szereg limitów,
które ograniczają wielkość kwot przeznaczanych przez instytucje na ryzykowne kredyty.
Dzięki tym zmianom gospodarka światowa mimo wielu mniejszych kryzysów nie doznała już
takiego krachu jak ten z roku 1929. Jednak lokalne rynki papierów wartościowych w wielu krajach
załamywały się z różnych powodów. Zwykle przyczyną był brak nadzoru ze strony instytucji
kontrolnych. Jednak najczęściej lokalne krachy giełdowe były powodowane przez nadmierne
deficyty budżetowe poszczególnych państw lub nieudolną politykę monetarną banków centralnych.
Czarny Czwartek był dniem, w którym odnotowano najwięcej samobójstw w historii świata.
Bibliografia
CK86: Charles Kindleberger, The World in Depression, 1986
JT91: John Toland, Adolf Hitler: The Definitive Biography, 1991
ZLJT62: Z. Landau, J. Tomaszewski, Zarys historii gospodarczej Polski 1918-1939, 1962
CM1871: Carl Menge, Principles of Economics, 1871
Indeks alfabetyczny
Czarny Czwartek.............................................................................................................................. 5, 6
New Deal.............................................................................................................................................. 2
PKB.............................................................................................................................................. 2, 3, 5
Strona 6 z 6