Dr Andrzej Bukowski

Porównawcze studia cywilizacji

Kurs: Socjologia Kultury

Zróżnicowanie kulturowe (zbiorowości kulturowe, style życia, czynniki przyczyniające się do

autonomizacji cech społecznych i kulturowych)

1. Zróżnicowanie społeczne a zróżnicowanie kulturowe. Na świecie obserwujemy

ogromne zróżnicowanie form kulturowych, obyczajów, stylów życia; antropologowie
odkryli niemal 900 społeczności etnograficznych, równie liczne są systemy wierzeń,
istnieje obecnie około 6000 używanych języków. W dodatku, owe ogromne bogactwo
form kulturowych przenika równie potężne zróżnicowanie form społecznych: struktur
pokrewieństwa, systemów uwarstwienia, systemów władzy, systemów gospodarczych.
Oba porządki są ściśle ze sobą związane, co widać chociażby na przykładzie
funkcjonowania systemu kastowego w Indiach, gdzie niezwykle restrykcyjnemu
systemowi uwarstwienia społecznego, a więc zasad regulujących granice pomiędzy
kastami, wzajemne relacje i reguły przejścia pomiędzy nimi odpowiada rozbudowany
system norm kulturowych, rytuałów, obrzędów, obyczajów, wierzeń i przekonań,
odnoszących się do owych zasad i reguł strukturalnych. Nie da się dotrzeć ani do
przyczyn zróżnicowania obu porządków, równie trudno ustalić jest relacje oraz
granice pomiędzy nimi. Najogólniej rzecz biorąc istnieją 4 rodzaje koncepcji
dotyczące związków pomiędzy porządkiem społecznym i kulturowym (Marian
Golka): a) koncepcje zakładające wpływ cech i zróżnicowania społecznego na cechy i
zróżnicowanie kulturowe (Basil Bernstein, Pierre Bourdieu) – silnie inspirowane
marksizmem, cechy kulturowe traktowane są jako ideologie, będące wytworem
stosunków społecznych i ich uzasadnieniem; b) koncepcje zakładające wpływ cech i
zróżnicowania kulturowego na cechy (zróżnicowanie) społeczne – (Florian Znaniecki
– inspiracje: neokantyzm, idealizm niemiecki – koncepcja współczynnika
humanistycznego – sposób życia jednostki i jego miejsce w strukturze społecznej są
efektem wykształconego sposobu postrzegania świata, przede wszystkim wiedzy i
wykształcenia, wytworzonego w kręgach wychowawczych; c) koncepcje zakładające
ontologiczną jedność obu porządków jako aspektów życia społeczno-kulturowego
inspiracje – fenomenologia, interakcjonizm symboliczny – m.in. świat społeczny jest
światem symbolicznym a cechy społeczne i cechy kulturowe splatają się ze sobą w
niemożliwy do rozsupłania węzeł. Zmiana gustu czy systemu wartości (np. pod
wpływem grup odniesienia) przyczynia się do awansu społecznego czy degradacji i
odwrotnie, zmiana pozycji społecznej przyczynia się do przekształcenia gustu,
zainteresowań, języka; d) koncepcje zakładające względną autonomię obu porządków
– (postmodernizm) – cechy położenia społecznego i charakterystyki kulturowe ulegają
rozdzieleniu, wzajemnej autonomizacji – nie da się określić na podstawie cech
położenia społecznego danej jednostki czy grupy, ich cech kulturowych: stylu życia,
smaku, systemu wartości. Pierwsza grupa koncepcji odnosi się do społeczeństwa
tradycyjnych, w których wszelka przynależność społeczna decydowała o cechach
kulturowych (chłopi, mieszczanie, arystokracja). Druga grupa koncepcji odnosi się do
społeczeństw nowoczesnych, w których edukacja i inne procesy kulturowe
przyczyniają się do wzmożenia ruchliwości społecznej. Trzecia dotyczy wszystkich
faz rozwoju społeczeństw, natomiast czwarta charakterystyczna jest dla fazy
ponowoczesnej, w której czynniki społeczne i kulturowe zaczynają pełnić niezależną
wobec siebie rolę. I tę fazę należy omówić.

2. Procesy autonomizacji cech społecznych i kulturowych. Do procesów

przyczyniających się do autonomizacji cech społecznych i kulturowych możemy

zaliczyć m.in.: a) otwieranie się społeczeństw – przemieszczanie się ludzi i zmiany ich
przynależności społecznej np. polska emigracja po powrocie zmienia status społeczny
w miejscu zamieszkania, przenikanie wzorów zachowań, wytworów kultury, symboli
– Londyn jako miejsce spotkań wielu kultur – stroje policjantów pochodzenia
hinduskiego – turbany zamiast czapek policyjnych); b) rozluźnianie struktur
stanowych, klasowych, zawodowych; c) rozmywanie granic między poszczególnymi
segmentami życia społecznego (np. pomiędzy robotnikami a farmerami, kapitalistami
a profesjonalistami): d) wewnętrzna polaryzacja w obrębie tych segmentów (klasy i
warstwy nie są wewnętrznie jednolite); e) pozioma i pionowa ruchliwość społeczna; f)
globalizacja – głównie dostępność tych samych przekazów, symboli równocześnie w
każdym miejscu świata – upodabnianie się do siebie stylów życia i wzorów
konsumpcji – w kręgach międzynarodowych dyskutuje się o tych samych sprawach i
problemach; g) dyfuzja kulturowa (zapożycznie wzorów od siebie nawzajem i tzw.
transkulturowość (wzajemne przenikanie, kreolizacja kultur); h) deterytorializacja
kultury (oderwanie wzoru czy wytworu kultury od jej geograficznego, przestrzennego
podłoża – sushi, pizza, kebab) i jej dysocjacja (oderwanie wytworu kultury od
społecznego, a także kulturowego kontekstu, w którym funkcjonował – słuchamy
muzyki stworzonej przez czarnych niewolników pracujących na plantacjach bawełny,
oglądamy obelisk zabrany przez Napoleona sprzed egipskiej świątyni z Luksoru na
Placu Zgody w Paryżu, czy eksponaty setek kultur w British Muzeum służące celom i
logice muzealnej ekspozycji); i) relatywna emancypacja jednostek i grup; j) względna
kreatywność jednostek i grup w kształtowaniu swych cech.

3. Zbiorowości kulturowe: sub-kultury, sekty i nowoplemiona. Termin: sub-kultura

pojawił się w socjologii amerykańskiej w latach 30-tych XX wieku, kiedy to
zauważono, że młodzież przestała naśladować cechy dorosłych, a zaczęła tworzyć i
przejawiać odrębne wzory zachowań. Podkultury to zbiorowości definiowane przez
ich cechy społeczno-kulturowe jako z jednej strony elementy składowe szerszego
społeczeństwa, a z drugiej jako manifestacja pewnych przejawów odrębności w
stosunku do innych zbiorowości i społeczeństwa jako całości. Uwaga badaczy sub-
kultur koncentruje się na sub-kulturach młodzieżowych (hippisi, punki, rastafarianie,
hip-hopowcy, dresiarze, podkultura techno, podkultura disco-polo). Charakterystyczne
składniki sub-kultur młodzieżowych to przede wszystkim: a) elementy leksykalne; b)
wygląd zewnętrzny (ubiór i fryzura); c) elementy obyczaju i pewne rytuały (np.
powitania); elementy kultury artystycznej (główni muzyka); elementy systemu
wartości odczuwanych; elementy ideologii. Istotne cechy sub-kultur: a) przenoszone
są w procesie dyfuzji kulturowej; b) manifestowane są tylko w pewnych rolach i
sytuacjach; c) często przemijają wraz z dorastaniem pokolenia (hippisi); d) podlegają
erozji na skutek infiltracji przez kulturę masową; Nowoplemiona (termin wprowadził
Michel Maffesoli) – zbiorowości ludzi często odległych przestrzennie, których
poczucie wspólnoty i tożsamości wyrasta nie w wyniku wspólnego wychowania i
przebywania, tylko wskutek wspólnych zainteresowań, pomysłu na spędzenie czasu
wolnego, wspólnych ideałów czy choćby poglądów (uprawiający sporty ekstremalne,
antyglobaliści, uprawiający różne gatunki tańca, hobbyści, kibice, kluby morsów).
Maffesoli nazywa nowoplemiona czasowymi wspólnotami empatycznymi, w ramach
których realizuje się określony „pomysł na życie”, aby choć na chwilę uciec od
polikulturowości i nieokreśloności codziennych realiów. Członkowie nowoplemion: a)
zazwyczaj nie żyją ani nie pracują obok siebie i, tym samym, na co dzień się nie
spotykają; b) fizycznie spotykają się tylko okazjonalnie, choć nie przypadkowo; c)
mają poczucie wspólnoty kulturowej, niezależnie od ograniczeń terytorialnych; d)

integrują się niezależnie od uwarunkowań i ograniczeń społecznych (wiek, zawód,
wykształcenie itp.); e) powstają dzięki możliwościom globalnej komunikacji
(komórki, Internet). Sekty: to niewielkie i relatywnie dyskretne zbiorowości quasi-
religijne, w których – po wstępnej otwartej i dobrowolnej rekrutacji – następuje daleko
idące uzależnienie członków. Często używają szyldu religijnego i próbują upodobnić
się do istniejących kościołów (przecież wszystkie wielkie religie zaczynały jako
sekty). Różnice: kościoły podtrzymują istniejący porządek społeczny, sekty są
wyrazem sprzeciwu wobec niego; kościoły są konserwatywne, sekty radykalne w
poglądach, kościoły mają dużą liczbę wiernych, sekty mają raczej małą liczbę
członków; kościoły są silnie zinstytucjonalizowane i rozległe powiązania ze
otoczeniem instytucjonalnym (np. konkordat), sekty są zamknięte na świat, cechują się
separatyzmem i ekskluzywizmem, poczuciem elitaryzmu: kościoły rekrutują wiernych
głównie poprzez dziedziczenie wyznania, sekty opierają się na dobrowolności
wstąpienia. Działalność sekt wykorzystuje cechy socjalizacji pierwotnej (Berger i
Luckmann – silne uzależnienie emocjonalne od znaczących innych (przywódców)
plus bezalternatywna wizja świata. Niebezpieczeństwa wynikające z funkcjonowania
sekt: silna władza przywódcy sekty, pełne uzależnienie członków, nieczystość
finansów, rozbijanie rodzin w wyniku rekrutacji.

4. Kategoria kontrkultury (Theodore Roszak, A. Jawłowska – Drogi kontrkultury) –

kontrkultura jako próba zrewidowania dominującego nurtu kultury wraz z
towarzyszącą jej propozycją zastąpienia go własnymi wartościami, normami i
wzorami. Kontrkultura zwracała się głównie przeciw: - wartościom materialnym;
establishmentowi politycznemu; rasizmowi; seksizmowi; klasizmowi; unifikacji;
wojnie. Kontrkultura jest przejawem kontestacji społecznej – czyli zjawiska
zakwestionowania przez społeczeństwo części lub całości swoich istotnych cech.
Przykłady: kontrkultura lat 60-tych, a wcześn8iej ruchy artystyczno-liberalne
dekadentów, dadaistów, surrealistów, egzystencjalistów, beatników itd., itp.

5. Styl życia jako kategoria zróżnicowania kulturowego.

a. Przykłady definicji: „zakres i formy codziennych zachowań jednostek lub

grup, specyficzne dla ich usytuowania społecznego, tzn. manifestujące
położenie społeczne oraz postrzegane jako charakterystyczne dla tego
położenia, a dzięki temu umożliwiające szeroko rozumianą lokalizację ludzi”
(Andrzej Siciński). Siciński podkreśla przede wszystkim cechy położenia
społecznego. Dla Grzegorza Kaczmarka styl życia to: „zachowania […]
stanowiące wynik pewnego wyboru z szerszego repertuaru możliwych w danej
sytuacji zachowań. Styl życia równoznaczny jest jakiejś selekcji z tego
repertuaru. Jest przejawem aktywności i względnej niezależności jednostki, jej
czynnej roli w kształtowaniu życia i jego obrazu”. Kaczmarek podkreśla
przede wszystkim element wolnego wyboru w kształtowaniu stylu życia. Obie
definicje charakterystyczne są dla odmiennych faz rozwoju społeczeństw.

b. W zakres stylu życia mogą wchodzić m.in. a) poziom i charakter konsumpcji;

b) wygląd zewnętrzny; c) urządzenie mieszkania; d) sposób spędzania wolnego
czasu; e) wzory życia rodzinnego; f) charakter kontaktów społecznych; g)
zachowania związane z higieną, ochroną zdrowia, rekreacją; h) poziom i
charakter uczestnictwa w kulturze; i) uznawane – choć nie zawsze odczuwane
wartości (np. patriotyzm jako wartość uznawana choć nie odczuwana,
pieniądze jako wartość nieuznawania choć odczuwana.

c. Czynniki warunkujące style życia: a) stan rozwoju społecznego, politycznego i

gospodarczego (faktycznie dopiero w późnym kapitalizmie pojawiła się
możliwość swobodnego kształtowania stylu życia); b) pochodzenie społeczne

jednostki i jej wychowanie (socjalizacja); c) wykształcenie (może poszerzać
repertuar cech i zachowań; d) dochody jednostki (wpływają na możliwości
konsumpcyjne); treści kultury masowej (socjalizacja wtórna – dostarczają
jednostce wzorów zachowań).

d. Typologie i przykłady stylów życia. Typologia Jawłowskiej i Mokrzyckiego

dla społeczeństwa polskiego lat 70-tych: a) styl elitarny – wykształcenie
ogólne, troska o formę, brak ostentacyjnej konsumpcji, hipokryzja wobec
wartości materialnych; b) styl neomieszczański – dominacja wartości
materialnych, współzawodnictwo, załatwianie spraw, brak zainteresowania
problematyką społeczną, pretensjonalność zachowań; c) styl neoplebejski –
patriarchalny model rodziny, podkreślanie ubóstwa, brak czasu na rekreację,
bezpośredniość kontaktów; d) styl robotniczy – praktycyzm,
zdroworozsądkowość, przewaga czynności utylitarnych nad symbolicznymi; e)
styl społeczeństwa masowego – swoista bezstylowość, różne inspiracje kultury
masowej. Styl życia Yuppies (Young, Urban, Professional) – wysoki standard
konsumpcji, nastawienie na karierę zawodową, nastawienie na intensywność
życia i przeżyć. Styl życia disco-polo – nastawiony na zabawę, na tu i teraz,
niezobowiązujący, niezainteresowany życiem społecznym, niezainteresowany
karierą zawodową i materialną.