Michał Głowiński „Gatunki literackie”

:

 wszelkie wyodrębnianie gatunków implikuje jakąś typologię,



gatunek literacki:

Ë należy do najstarszych kategorii w refleksji literackiej,

Ë nie można go traktować jako zwykłego gatunku mowy (bywa bardziej skomplikowany, w jego obrębie ważną

pozycję zajmuje funkcja estetyczna, odgrywa wielką rolę w historii literatury),

Ë nie jest konkretną rzeczą (nie daje się sprowadzić do danego tekstu lub nawet zespołu tekstów),

Ë nie jest fikcją poznawczą, dowolnie proponowaną przez badacza,

Ë nie jest sumą cech,

Ë przejawia się w konkretnych wypowiedziach,

Ë stanowi swoistą „gramatykę literatury”,

Ë ma systemowy charakter (system gatunkowy nie musi ogarniać wszystkich wypowiedzi uznawanych w danym czasie

za literackie, odnosi się do sfery dyskursu, ma wysoki stopień uwiadomienia jego reguł

– co różni go od gatunków mowy

),

Ë ma zawsze charakter w jakiejś mierze normatywny (swoisty, niemal zawsze utajony normatywizm),

Ë reguły gatunkowe określają to, co stanowi dla gatunku literackiego domenę konieczności i to, co znajduje się w

sferze możliwości;

⊱ domena konieczności – wszystko, co decyduje o istocie danego gatunku, co wyróżnia go spośród innych,

sprawia, że w toku komunikacji literackiej staje się rozpoznawalny; bez niej gatunek zanika lub staje się czymś
innym;

- im gatunek jest wewnętrznie bardziej zróżnicowany (obejmuje dużą liczbę odmian), im jest w swych

tekstowych realizacjach bardziej skomplikowany, zakładając występowanie różnorakich struktur, tym sfera
konieczności ma charakter bardziej ogólny, a czasem jest trudna do wyodrębnienia na przestrzeni całej
historii gatunku,

-

inwarianty gatunkowe

– to, co nie podlega zmianom w toku ewolucji historycznej gatunku, decyduje o

jego tożsamości i pozwala go identyfikować w jego rozmaitych wcieleniach (muszą być rozpatrywane w
wielkich przedziałach czasowych i różnych językach),

⊱ dysponuje ogromną sferą możliwości:

- ich zakres i charakter zmienia się zależnie od wielu czynników (to, co jest możliwe w pewnej sytuacji

literackiej, w innej przestaje),

np. w powieści realistycznej XIX w. niemożliwa była luźna konstrukcja fabuły, tak

charakterystyczna dla powieści XVIII w.

,

- ewolucja gatunku nie polega na tym, że zakres możliwości nieustannie się powiększa, wyraża się ona tym,

że zmianie podlega ich charakter,

⊱ gra elementów koniecznych i możliwych, inwariantów i czynników zmiennych:

 wskazuje na systemowy charakter gatunku, pozwala rozpatrywać gatunek jako podsystemy;

◬ system gatunkowy nie stanowi prostej sumy podsystemów, gdyż każdy z nich zyskuje swoistą

autonomię,

◬ istnieje hierarchia podsystemów – każdy z nich jest zależny w jakiejś mierze od systemu ogólnego i

od podsystemu o szerszym zasięgu, jednak dysponuje sobie tylko właściwymi możliwościami i nigdy
w pełni im się nie podporządkowuje

(np. powieść jest podsystemem pozostającym w związku z ogólnym

systemem gatunkowym i z podsystemem szerszym, czyli epiką, jest także związana z podsystemami o mniejszym
zasięgu: z powieścią psychologiczną, fantastyczną, kryminalną),

 podlega konwencjonalizacji - z tego punktu widzenia gatunek jest konwencją (zespołem umów między

uczestnikami komunikacji literackiej), z którą wchodzą w kontakt konwencje innego rzędu (stylistyczne,
wersyfikacyjne, tematyczne),

Ë projektuje sposób lektury, zakłada z góry pewien stosunek czytelnika do dyskursu, odwołuje się do jego wiedzy,

kompetencji,

Ë jest nakierowany ku odbiorcy, uwzględnia

świadomość gatunkową

:

» występuje u wszystkich potencjalnych uczestników komunikacji literackiej,
» ujawnia się zarówno po stronie nadawcy, jak i odbiorcy (nie jest to jednak ta sama świadomość),

» wskazuje, jakie miejsce przyznano danemu gatunkowi wśród innych gatunków

(np. rozróżnienie gatunków wysokich

i niskich)

,

» jej ważnym składnikiem jest aksjologia,
» wskazuje na sposób funkcjonowania gatunków w danej kulturze literackiej,
» minimum świadomości gatunkowej – umiejętność bezrefleksyjnego rozróżnienia danego gatunku od innego w

oparciu o tradycję, wyraża się w relacjach między tekstami i sytuacjami społecznymi,

a więc w praktykach, które

sprawiają, że np. pewien typ pieśni może być wykonywany nad kołyską, inny – w czasie wesela, jeszcze inny – w trakcie
uroczystości żałobnej

; owe relacje implikują pewną taksonomię będącą elementem praktyki literackiej, związaną z

decorum, przekonaniem, że dany typ dyskursu jest stosowany tylko w tej sytuacji

(folklor)

– wiązanie typów

dyskursu z typami sytuacji,

» maksimum świadomości gatunkowej – sformułowania teoretyczne,
» między stanem minimum i maksimum świadomości gatunkowej rozciąga się ogromna przestrzeń

(w której gatunki

określane są nie przez przypisanie konkretnej sytuacji, nie wiążą się z rozbudowanymi teoriami)

, w której znajdują się nazwy

gatunków:

- stanowią ważny wskaźnik genologicznej świadomości,
- w wielu przypadkach pojawiają się później niż sam gatunek,
- mogą być nazwami pustymi (nieodnoszącymi się do żadnej rzeczywistości literackiej, wprowadzonymi

przez przypadek) lub też mogą pokrywać się z nazwami innymi,

- nawet gdy jest stosowana z punktu widzenia teoretyka czy historyka błędnie, nie przestaje być oznaką

pewnej świadomości gatunkowej,

» fałszywa świadomość gatunkowa występuje, gdy teorie gatunku nie odpowiadają ich charakterowi,

Ë funkcjonuje w pełni, gdy nie tylko określa strukturę dyskursu, ale także jest identyfikowany przez publiczność

literacką, staje się współczynnikiem lektury (świadomość gatunkowa nie musi jednak występować na poziomie
maksymalnym),

Ë jest regulatorem lektury, ukierunkowuje ją i częściowo określa jej przebieg, wyznacza zawsze pewien horyzont

oczekiwań:

- zależny od rozpowszechnienia gatunku w danej epoce i miejsca, jakie zajmuje w hierarchii gatunków,
- pochodna strukturalnych właściwości gatunku, stopnia jego skonwencjonalizowania,
- może być zakłócany przez gatunek w studium przyśpieszonych przemian, poddający rewizji swe reguły

(np.

nouveau roman zakłócił w latach 50. i 60. XX w. horyzont oczekiwań zakładany przez powieść)

,

Ë sytuuje czytany tekst wobec tradycji, ale nie musi go w pełni jej podporządkowywać,

Ë system otwarty, podatny na ewolucję,

Ë na jego „życie” wpływają procesy wewnętrzne (zależność od tego, co dzieje się w innych gatunkach,

np. jednym z

czynników sprzyjających rozwojowi powieści był zanik tradycyjnej epiki poetyckiej

) i zewnętrzne, w których ujawniają się

zjawiska charakterystyczne dla kultury, w jakiej funkcjonuje – czynniki o charakterze społecznym

(np. ewolucje

publiczności literackiej)

, przekształcanie się środków rozpowszechniania

(np. zanik przekazywania ustnego i rozwój książki)

,

Ë występuje w nim ścisły związek pomiędzy funkcją a strukturą

(np. oda jako forma poezji okolicznościowej)

,

Ë jest zjawiskiem ponadjęzykowym (jego reguły realizują się niezależnie od tego, w jakim języku napisane zostały

utwory, które go reprezentują),

Ë nie stanowi kategorii interpretacyjnej

(wskazuje na to, co łączy dzieło analizowane z innymi dziełami, a interpretacja ma za

zadanie pokazać to, co w nim niepowtarzalne)

, jest współczynnikiem interpretacji, wyznacza pewne ramy interpretacji,



historia teorii gatunków literackich:



zadania typologiczne, porządkowanie tekstów uznawanych w danym czasie za literackie, wskazywanie ich głównych cech charakterystycznych,



traktowanie gatunku nie tylko jako kategorii opisowej, ale także jako wskaźnika określającego co w danym typie dyskursu jest pożądane lub co najmniej
wskazane (podziały służyły wytyczeniu ścisłych granic między typami dyskursów i zakładały, że nie należy ich przekraczać, wiązały się w obowiązującą
w danym czasie estetyką),



podanie w wątpliwość norm, które znajdowały się u podstaw teorii gatunków, kwestionowanie samych gatunków jako kategorii sztucznych, negujących
to, co dla dzieła jest najważniejsze – jego niepowtarzalność (Croce),



traktowanie gatunku jako kategorii estetycznej, kategorii metafizyczno-egzystencjalnej, oparcie teorii gatunków literackich na pojęciu ekspresji,



trudności typologii gatunków:

-

rozmaitość (duża część podziałów ma charakter strukturalno-pragmatyczny – bierze pod uwagę typowe właściwości budowy dzieła literackiego oraz
związane z nimi sposoby oddziaływania) i mnogość (pozycja podmiotu wypowiadającego, struktura czasowa, budowa fabuły lub fikcji literackiej)
kryteriów,

-

różny stopień ogólności kryteriów,

 związek teorii gatunków literackich z badaniem praktyk mówienia:

Ø

gatunki mowy

(pewne wyraziście ukształtowane wzorce, którymi posługujemy się w toku potocznych kontaktów,

podporządkowujemy im nasze wypowiedzi):

↬ pojęcie wprowadzone przez Michaiła Bachtina,
↬ ich liczba jest niewyczerpana (łączą się z najróżniejszymi sytuacjami ludzkimi, podlegającymi nieustannie

ewolucji, wciąż nowymi),

↬ nie mają na ogół swoich nazw,
↬ ta koncepcja ukazuje, że zjawisko gatunków ma charakter uniwersalny, określa wszelką praktykę językową,

Ø lingwistyka tekstu, teoria dyskursu:

→ oglądane z tej perspektywy, gatunki stają się utrwalonymi w tradycji wzorcami dyskursu literackiego,

→ ujmowany w takich kategoriach gatunek literacki, nie tracąc nic z tego, co dla niego specyficzne, staje się

częścią uniwersalnego kompleksu spraw,

 historia gatunków:

Ҩ nie jest historią utworów stanowiących ich realizację,
Ҩ obejmuje takie problemy jak:

 kształtowanie się systemu i podsystemów,
 relacje pomiędzy systemem i podsystemami,
 funkcje gatunków,
 świadomość gatunkowa,

Ҩ postulat historyczności może być w pełni respektowany wówczas, gdy przedmiotem analizy są podsystemy, które

obejmują:

o

historię danego gatunku w różnych literaturach narodowych,

o

ewolucje gatunku w literaturze tworzonej w danym języku,

o

przekształcenia gatunków w danym okresie historyczno-literackim,

Ҩ historia jednego gatunku lub zespołu gatunków układających się w pewną całość obejmuje:



jego kształtowanie się,



różnicowanie poszczególnych jego form,



związki z innymi gatunkami,



związki ze świadomością gatunkową,

Ҩ historia gatunku nie jest zawsze historią ciągłą, czasem gatunek na długi czas staje się martwy, by po przerwie okazać

swoją żywotność

(np. gatunki antyczne wprowadzone w obieg w renesansie)

,

 relacja gatunek literacki – poszczególne dzieło literackie:



dzieło nie jest gatunkiem (nawet gdy wyróżnia się swoistymi cechami indywidualnymi i nie daje się sprowadzić do

żadnego z żywotnych w danym czasie gatunków),



dzieło realizuje reguły jakiegoś gatunku,



dzieło może wpływać (gdy wprowadza nowe elementy i szeroko oddziaływa) na kształtowanie się danego

podsystemu gatunkowego, poszerzyć jego możliwości

(np. Ulysses Joyce’a poszerzył możliwości powieści)

,



dzieło może się znajdować u początku gatunku literackiego (gdy jego indywidualne właściwości zostają podjęte

przez serię utworów i stają się normą),

np. w wyniku naśladowań Upadku Camusa uformował się gatunek określany jako monolog

wypowiedziany

.