Michał Głowiński „Literackość muzyki – muzyczność literatury”

:



l

l

i

i

t

t

e

e

r

r

a

a

t

t

u

u

r

r

a

a

w

w

m

m

u

u

z

z

y

y

c

c

e

e

:



literacki styl odbioru muzyki:

 muzyka jako naładowana znaczeniami, sensami łatwo poddającymi się werbalizacji (możliwość przejścia do

sfery sensów),

 jeśli stanowi stały element kultury artystycznej

(romantyzm)

, to może mieć charakter uniwersalny

(słuchanie w ten

sposób wszelkich utworów, niezależnie od ich charakteru)

– literackość muzyki jako pochodna kultury artystycznej,

niezależnie od charakteru poszczególnych utworów,



dzieło muzyczne, gdy ma przekazywać treści literackie musi wyjść poza swoje tworzywo (pokonać
ograniczenie, jakim jest ubóstwo semantyczności), musi wprowadzić elementy, które umożliwiałyby
traktowanie pewnego zorganizowanego zespołu dźwięków tak, że daje się on odczytać jako przekaz czegoś,
czego owe układy dźwięków same w sobie nie przekazują,



sposoby wychodzenia poza tworzywo (przejawy literatury w muzyce):

- tytuł:



wiązanie dzieła z pewnymi wartościami, sugerowanie głębi, naprowadzanie na znaczenia, potęgowanie
właściwości konotacyjnych zawartych w dziele,



np. Also sprach Zarathustra Richarda Straussa,



tytuł arbitralny – nieujawniający żadnych istotnych cech utworu, wskazujący na inspiracje ważne dla jego
powstania,



nie narzuca utworowi konkretnych treści literackich, oddziaływa na odbiór,



konotuje poetyckość, nastrojowość,



izoluje utwór nazwany w „literacki” sposób od form klasycznych, zastanych, gotowych,



w pewnych wypadkach wskazuje ogólnie na literacki charakter dzieła, nie pozwalając na bliższe
uszczegółowienia, sugeruje literackość, ale pozostawia ją w sferze niedookreślenia

(np. Smutna opowieść

Karłowicza)

,



literackość sugerowana jest dużo wyraziściej, gdy tytuły wskazują na konkretne utwory literackie

(np.

poematy Liszta odwołują się do dzieł Byrona, Goethego, Hugo)

– stworzenie muzycznej wizji, muzycznego

odpowiednika przywoływanych dzieł literackich,



zrozumiałość tytułu:

↬ tytuł może odwoływać się do wzorów literackich, wydarzeń, cytatów, które nie są znane odbiorcom

(wtedy ważna jest sama jego literackość, a nie bezpośrednia zawartość),

↬ niezrozumienie tytułu nie musi powodować niezrozumienia utworu,
↬ nawet tytuły niejasne i niezrozumiałe mogą wnosić godne zastanowienia konotacje,

↬

niekiedy zrozumiałe jest to, co ogólne, niezrozumiałe to, co szczegółowe

(np. Błazen Tantris

Szymanowskiego odwołujący się do zapomnianego dramatu niemieckiego o tym tytule autorstwa Harta),



musi być odczuwany jako adekwatny wobec samej materii muzycznej utworu

(przykład nieprzystawania

tytułu do utworu – Romuald Traugutt Schaffera)

,



jest zapowiedzią i zobowiązaniem,

- cytat:



nie każdy cytat w utworze muzycznym wiąże się z literackością – ante factem wyposażonym w pewne
wartości literackie jest tylko to przytoczenie, które ma wyrażać treści symboliczne,



w muzyce instrumentalnej największą nośność literacką mają przytoczenia utworów wokalnych,



funkcję literacką mogą pełnić także przytoczenia utworów czysto instrumentalnych, a także melodii
zaczerpniętych z folkloru i niekojarzącym się z określonym tekstem (ważna jest przede wszystkim sama
ludowość),



jeśli ma pełnić funkcje literackie, symbolizuje coś pozamuzycznego,



jego wartości konotacyjne apelują nie tylko do samego tekstu słownego, ale także do wiedzy o roli, jaką
cytowana pieśń odegrała, do wiedzy o jej powstaniu, funkcjonowaniu, o jej kontekście historycznym,



to zdolności konotacyjne

(a nie wartości muzyczne traktowane w izolacji)

decydują o tym, że jakiś utwór jest

cytowany,



warunkiem podstawowym jest rozpoznawalność w trakcie odbioru, będąca wynikiem zakotwiczenia w
danej kulturze,



ukształtowanie się cytatowej topiki muzycznej o założeniach wyraźnie literackich

(np. Dies irae –

konotowanie grozy, strachu, głębi, śmierci – m.in. kantata Canti di prigiona Dallapiccoli)

,



ich charakterystyczną cechą jest niezużywalność (częste przywoływania podnoszą użyteczność,
rozpoznawalność, zwiększają łatwość odczytania kryjących się poza nimi intencji literackich),

- sfera analogii i podobieństw sprawiająca, że pewne dzieła muzyczne mogą być związane tylko z pewnego typu

utworami literackimi, podczas gdy połączenie ich z utworami innego typu byłoby nie do pomyślenia (element
danej kultury artystycznej, która skłonna byłaby wiązać pewne ukształtowania u style muzyczne z pewnymi
dziełami literackimi czy ich typami)

– problem stylów odbioru

,



m

m

u

u

z

z

y

y

k

k

a

a

w

w

l

l

i

i

t

t

e

e

r

r

a

a

t

t

u

u

r

r

z

z

e

e

:

♪ muzyczność literatury ujawnia się w dążeniu do wejścia w tworzywo (w jego warstwę brzmieniową), któremu

towarzyszy dążenie do przezwyciężenia naturalnych ograniczeń tworzywa (ubóstwa możliwości
brzmieniowych),

♪ ciążenie semantyki języka jest tak wielkie, iż niemożliwa jest recepcja tekstu literackiego tylko jako potoku

pięknych i w sposób przemyślany zorganizowanych dźwięków,

♪ symbolistyczne hasło muzyczności miało literacki charakter i literackie motywacje, nigdy nie prowadziło i nie miało prowadzić do

przezwyciężenia istotnych cech dzieła literackiego,

♪ odwołania do różnego rodzaju spekulatywnych teorii muzyki – punktem odwołania była nie sama muzyka, ale pewnego rodzaju jej

interpretacje,

♪ śpiewny, melodyjny typ wiersza (przeciwstawny retorycznemu i kolokwialnemu) – ideałowi śpiewności czy melodyjności nie musiał

towarzyszyć (i często nie towarzyszył) ideał muzyczności (wiara, że muzyka jest najważniejszą ze sztuk i że można przenieść jej zasady w
obręb wypowiedzi poetyckiej)

–

muzyczność i śpiewność są zjawiskami rozdzielnymi

,

♪ Tadeusz Szulc Muzyka w dziele literackim - zakwestionowanie istnienia korespondencji sztuk, wyznaczenie muzyce pozycji tylko

wśród przedmiotów, o których literatura może mówić,

♪ warunkiem muzyczności literatury jest tematyzacja muzyczności w wypowiedzi literackiej, która wiąża się ze

związkami strukturalnymi, w których obrębie zarysowuje się pewne podobieństwo między wypowiedzią literacką
a dziełem muzycznym

(np. cykl Prousta, w którym tematyzacji muzyki towarzyszą odwołania muzyczne w samej strukturze)

,

 tematyzacja obejmuje także tytuł (który jest szczególnie wyrazistym wskaźnikiem tematyzacyjnym wówczas,

gdy odwołuje się do porgramu literackiego, który muzyczność czyni jednym ze swych zawołań),

 dzięki tematyzacji czynnikiem muzyczności staje się śpiewność, efekty onomatopeiczne – tematyzacja je

ukierunkowuje, nadaje znaczenia, sprawia, że sama materia językowa ma budzić konotacje muzyczne

(np. Słota

Iwaszkiewicza)

,

 zarówno muzyka skłaniająca się ku literaturze, jak i literatura skłaniająca się ku muzyce, nie może wykroczyć poza

granice zakreślone przez możliwości tworzywa – literackość muzyki uzależniona jest od tego, na co w tej dziedzinie
pozwala sama materia muzyczna, muzyczność literatury – od literackich ukształtowań języka.