Michał Głowiński „Literackość muzyki – muzyczność literatury”

:



l

l

i

i

t

t

e

e

r

r

a

a

t

t

u

u

r

r

a

a

w

w

m

m

u

u

z

z

y

y

c

c

e

e

:



literacki styl odbioru muzyki:

 muzyka jako naładowana znaczeniami, sensami łatwo poddającymi się werbalizacji (możliwość przejścia do 

sfery sensów),

 jeśli stanowi stały element kultury artystycznej 

(romantyzm)

, to może mieć charakter uniwersalny 

(słuchanie w ten 

sposób  wszelkich  utworów,  niezależnie  od  ich  charakteru)

– literackość muzyki jako pochodna kultury artystycznej, 

niezależnie od charakteru poszczególnych utworów,



dzieło  muzyczne,  gdy  ma  przekazywać  treści  literackie  musi  wyjść  poza  swoje  tworzywo (pokonać 
ograniczenie,  jakim  jest  ubóstwo  semantyczności),  musi  wprowadzić  elementy,  które  umożliwiałyby 
traktowanie pewnego zorganizowanego zespołu dźwięków tak, że daje się on odczytać jako przekaz czegoś, 
czego owe układy dźwięków same w sobie nie przekazują,



sposoby wychodzenia poza tworzywo (przejawy literatury w muzyce):

- tytuł:



wiązanie  dzieła  z pewnymi  wartościami, sugerowanie głębi, naprowadzanie na  znaczenia, potęgowanie 
właściwości konotacyjnych zawartych w dziele,



np. Also sprach Zarathustra Richarda Straussa,



tytuł arbitralny – nieujawniający żadnych istotnych cech utworu, wskazujący na inspiracje ważne dla jego 
powstania,



nie narzuca utworowi konkretnych treści literackich, oddziaływa na odbiór,



konotuje poetyckość, nastrojowość,



izoluje utwór nazwany w „literacki” sposób od form klasycznych, zastanych, gotowych,



w  pewnych  wypadkach  wskazuje  ogólnie  na  literacki  charakter  dzieła,  nie  pozwalając  na  bliższe 
uszczegółowienia, sugeruje literackość, ale pozostawia ją w sferze niedookreślenia

(np. Smutna opowieść

Karłowicza)

,



literackość sugerowana  jest  dużo  wyraziściej,  gdy  tytuły  wskazują  na  konkretne  utwory  literackie 

(np. 

poematy  Liszta  odwołują  się  do  dzieł  Byrona,  Goethego,  Hugo)

– stworzenie  muzycznej  wizji,  muzycznego 

odpowiednika przywoływanych dzieł literackich,



zrozumiałość tytułu:

↬ tytuł może odwoływać się do wzorów literackich, wydarzeń, cytatów, które nie są znane odbiorcom 

(wtedy ważna jest sama jego literackość, a nie bezpośrednia zawartość),

↬ niezrozumienie tytułu nie musi powodować niezrozumienia utworu,
↬ nawet tytuły niejasne i niezrozumiałe mogą wnosić godne zastanowienia konotacje,

↬

niekiedy  zrozumiałe  jest  to,  co  ogólne,  niezrozumiałe  to,  co  szczegółowe 

(np.  Błazen  Tantris

Szymanowskiego odwołujący się do zapomnianego dramatu niemieckiego o tym tytule autorstwa Harta),



musi  być odczuwany  jako  adekwatny  wobec  samej  materii  muzycznej  utworu 

(przykład  nieprzystawania 

tytułu do utworu – Romuald Traugutt Schaffera)

,



jest zapowiedzią i zobowiązaniem,

- cytat:



nie każdy cytat w utworze muzycznym wiąże się z literackością – ante factem wyposażonym w pewne 
wartości literackie jest tylko to przytoczenie, które ma wyrażać treści symboliczne,



w muzyce instrumentalnej największą nośność literacką mają przytoczenia utworów wokalnych,



funkcję  literacką  mogą  pełnić także  przytoczenia  utworów  czysto  instrumentalnych,  a  także  melodii 
zaczerpniętych z folkloru i niekojarzącym się z określonym tekstem (ważna jest przede wszystkim sama 
ludowość),



jeśli ma pełnić funkcje literackie, symbolizuje coś pozamuzycznego,



jego wartości konotacyjne apelują nie tylko do samego tekstu słownego, ale także do wiedzy o roli, jaką 
cytowana pieśń odegrała, do wiedzy o jej powstaniu, funkcjonowaniu, o jej kontekście historycznym,



to zdolności konotacyjne 

(a nie wartości muzyczne  traktowane w izolacji)

decydują o tym, że jakiś utwór jest 

cytowany,



warunkiem  podstawowym  jest  rozpoznawalność w  trakcie odbioru,  będąca  wynikiem  zakotwiczenia  w 
danej kulturze,



ukształtowanie  się  cytatowej  topiki  muzycznej  o  założeniach  wyraźnie  literackich 

(np.  Dies  irae –

konotowanie grozy, strachu, głębi, śmierci – m.in. kantata Canti di prigiona Dallapiccoli)

,



ich  charakterystyczną  cechą  jest  niezużywalność (częste  przywoływania  podnoszą  użyteczność, 
rozpoznawalność, zwiększają łatwość odczytania kryjących się poza nimi intencji literackich),

- sfera analogii i podobieństw sprawiająca, że pewne dzieła muzyczne mogą być związane tylko z pewnego typu 

utworami literackimi, podczas gdy połączenie ich z utworami innego typu byłoby nie do pomyślenia (element 
danej kultury artystycznej, która skłonna byłaby wiązać pewne ukształtowania  u style muzyczne z pewnymi 
dziełami literackimi czy ich typami) 

– problem stylów odbioru

,



m

m

u

u

z

z

y

y

k

k

a

a

w

w

l

l

i

i

t

t

e

e

r

r

a

a

t

t

u

u

r

r

z

z

e

e

:

♪ muzyczność literatury ujawnia się w dążeniu do wejścia w tworzywo (w jego warstwę brzmieniową), któremu 

towarzyszy  dążenie  do  przezwyciężenia  naturalnych  ograniczeń  tworzywa  (ubóstwa  możliwości 
brzmieniowych),

♪ ciążenie  semantyki  języka  jest  tak  wielkie,  iż  niemożliwa  jest  recepcja  tekstu  literackiego  tylko  jako  potoku 

pięknych i w sposób przemyślany zorganizowanych dźwięków,

♪ symbolistyczne  hasło  muzyczności miało literacki  charakter  i  literackie  motywacje, nigdy  nie prowadziło i  nie miało prowadzić  do 

przezwyciężenia istotnych cech dzieła literackiego,

♪ odwołania do różnego rodzaju spekulatywnych teorii  muzyki – punktem odwołania była nie sama  muzyka, ale pewnego rodzaju jej 

interpretacje,

♪ śpiewny,  melodyjny  typ  wiersza (przeciwstawny  retorycznemu  i  kolokwialnemu) – ideałowi  śpiewności  czy  melodyjności  nie  musiał 

towarzyszyć (i często nie towarzyszył) ideał muzyczności (wiara, że muzyka jest najważniejszą ze sztuk i że można przenieść jej zasady w 
obręb wypowiedzi poetyckiej)

–

muzyczność i śpiewność są zjawiskami rozdzielnymi

,

♪ Tadeusz  Szulc  Muzyka  w  dziele  literackim - zakwestionowanie  istnienia  korespondencji  sztuk, wyznaczenie  muzyce  pozycji  tylko 

wśród przedmiotów, o których literatura może mówić,

♪ warunkiem  muzyczności  literatury  jest  tematyzacja  muzyczności w  wypowiedzi  literackiej,  która  wiąża  się  ze 

związkami strukturalnymi, w których obrębie zarysowuje się pewne podobieństwo między wypowiedzią literacką 
a dziełem muzycznym

(np. cykl Prousta, w którym tematyzacji muzyki towarzyszą odwołania muzyczne w samej strukturze)

,

 tematyzacja obejmuje także tytuł (który jest szczególnie wyrazistym wskaźnikiem tematyzacyjnym wówczas, 

gdy odwołuje się do porgramu literackiego, który muzyczność czyni jednym ze swych zawołań),

 dzięki  tematyzacji  czynnikiem  muzyczności  staje  się  śpiewność,  efekty  onomatopeiczne  – tematyzacja  je 

ukierunkowuje, nadaje znaczenia, sprawia, że sama materia językowa ma budzić konotacje muzyczne 

(np. Słota

Iwaszkiewicza)

,

 zarówno  muzyka  skłaniająca  się  ku  literaturze,  jak  i  literatura  skłaniająca  się  ku  muzyce,  nie  może  wykroczyć poza 

granice zakreślone przez możliwości tworzywa – literackość muzyki uzależniona jest od tego, na co w tej dziedzinie 
pozwala sama materia muzyczna, muzyczność literatury – od literackich ukształtowań języka.