Michał Głowiński „Świadectwa i style odbioru”

:

 celem analizy odbioru na podstawie jego świadectw jest zdanie sprawy z charakteru recepcji jako zjawiska społecznego, z

jej postaci właściwych danej kulturze literackiej,



świadectwa odbioru:

1)

wypowiedzi (literackie, paraliterackie, krytyczne), w których sam proces lektury podległ

tematyzacji

:

Ҩ najłatwiej poddają się rekonstrukcji, są niemal bezpośrednio dane,
Ҩ trzy typy przekazów:

- wypowiedzi o dziele w dziele, dotyczące sposobów odbioru („literatura krytycznoliteracka”, „literacka

metodologia literatury”),

np. Epos-nasza Norwida,

- zapisy lektury zawarte w korespondencjach, dziennikach intymnych i innych tego rodzaju dokumentach

osobistych:

* bardziej doniosłe niż dzieła ściśle literackie (sprawy odbioru najczęściej nie wykraczają poza sferę

dosłowności, nie podlegają symbolizacji),

* ujawniają z dużą wyrazistością styl recepcji właściwy epoce,

*

np. Dzienniki Żeromskiego,

- impresjonistyczna krytyka literacka (wypowiedzi krytyczne, w których elementem najistotniejszym jest

przekazywanie wrażeń doznawanych pod wpływem czytanego dzieła),

2)

wypowiedzi metaliterackie o charakterze dyskursywnym, w których czynność lektury nie została

stematyzowana

:

¶ wszelkiego rodzaju wypowiedzi odnoszące się do literatury: krytyczne (poza impresjonistycznymi), teoretyczne,

historycznoliterackie, filologiczne itp.,

¶ sposoby lektury trzeba rekonstruować na podstawie analizy tego, w jaki sposób, za pomocą jakich kategorii

ujmuje się literaturę (język przywoływany w tego rodzaju wypowiedziach, kategorie opisowe, jakie zostały
spożytkowane),

¶ świadczą o pewnym typie lektury, o pewnym sposobie ujmowania dzieła literackiego, choćby nawet

nieuświadomionym,

3)

teksty odwołujące się do innych tekstów poprzez swoją strukturę (pastisze, parodie, stylizacje itp.)

:

» wypowiedzi metaliterackie niedyskursywne i niestematyzowane,
» wskazują, w jaki sposób odbierany jest utwór będący przedmiotem odwołania,

4)

transformacje dokonywane w dziele literackim

:

 wszelkie przekształcenia dzieła literackiego można interpretować jako przejaw jego swoistej lektury,

dokonywane są bowiem w myśl pewnych (uświadomionych lub nieuświadomionych) dyrektyw
konkretyzacyjnych właściwych danej kulturze literackiej,

 przekład:

- jest domeną wyborów, które informują nie tylko o świadomych decyzjach tłumacza, ujawniają nie tylko

jego smak literacki, wskazują również sposoby lektury właściwe epoce, w której tłumaczenia dokonano,

-

np. dwa przekłady Bateau ivre Rimbauda – młodopolski (Miriama) i awangardowy (Ważyka),

- czynnikiem ograniczającym jego analizę jest fakt, że jego pewne właściwości są następstwem nie decyzji

tłumacza i nie kultury literackiej, ale wynikają z właściwości języka, na który się tłumaczy, są rezultatem
konieczności językowych

(np. uproszczenie relacji czasowych w polskim tłumaczeniu Prousta)

,

 parafraza:

- jej autor nie podlega rygorom, którym poddać się musi tłumacz,
- jej osobnym przypadkiem jest przeniesienie dzieła reprezentatywnego dla pewnego poziomu kultury

literackiej w obręb gatunku właściwego jej innemu poziomowi, dostosowanie go do reguł odbioru, które
nie były w nim zawarte, jest to fenomen charakterystyczny dla kultury masowej

(np. Romeo i Julia jako popularne

widowisko muzyczne, West Side Story)

,

 transkrypcja (przeniesienie utworu z jednego systemu znaków w obręb drugiego):

-

np. potraktowanie utworu poetyckiego jako tekstu pieśni, ilustracje do utworów literackich, transkrypcje teatralne i filmowe,

- nie wszystkie elementy transkrypcji dają się interpretować jako świadectwo odbioru (niektóre są

następstwem konieczności wynikających z przyjęcia np. języka teatru lub filmu, świadczą o wymaganiach i
właściwościach języka),

5)

badania socjologiczne o charakterze empirycznym zajmujące się obiegiem dzieł literackich wśród

różnych grup społecznych i właściwymi im sposobami lektury

:



świadomie organizowane, są z góry pomyślane jako przekazy mówiące o zróżnicowanych społecznie typach
odbioru,



mogą dotyczyć lektur właściwych wszelkim grupom społecznym (inne świadectwa nie wykraczają poza krąg
określany mianem znawców),



ograniczają się jedynie do czasów współczesnych (tego ograniczenia nie znają inne świadectwa),



dla badacza literatury istotne jest, w jakim stosunku pozostają sposoby czytania praktykowane przez
czytelników uczestniczących w różnych grupach społecznych do dyrektyw konkretyzacyjnych zawartych w
dziele oraz do analogicznych dyrektyw funkcjonujących w obrębie danej kultury literackiej,



style odbioru:

↬ rekonstruowane na podstawie świadectw,
↬ nie muszą być równoległe do stylów twórczości obowiązujących w epokach, w których dane dzieła się odbiera

(dziedzina lektury jest dużo szersza niż dziedzina twórczości literackiej danego okresu, obejmuje wszystkie dzieła wówczas czytane, nie
wszystkie dzieła pisane i publikowane w danej epoce stają się przedmiotem lektury),

↬

styl mityczny

:

 w postaci najczystej ujawnia się wówczas, gdy dzieło literackie odbierane jest jako przekaz religijny, głoszący

prawdy wiary,

 nie ma bytu samoistnego, jest bezpośrednio przypisany pewnej całości światopoglądowej,
 obowiązywał w społeczeństwach archaicznych nieznających jeszcze literatury jako fenomenu specyficznego i

samoistnego,

 jego domeną jest recepcja dzieł związanych z sacrum,
 wyznacza odbiór przekazów, które traktuje się jako aktualizację światopoglądów zastanych i aprobowanych,
 przede wszystkim wprowadza odbierane dzieła w obręb większej całości światopoglądowej, nie musi

przyjmować żadnych założeń co do ich struktury (każdy utwór można odbierać na wzór mityczny),

↬

styl alegoryczny

:

 organizuje się wokół przeświadczenia, że utwór literacki odznacza się swoistą dwuwymiarowością (wymiar

pierwszy jest ważny w miarę, jak służy ujawnianiu wymiaru drugiego, który zawiera istotne, ustabilizowane i
zakrzepłe treści),

 zadaniem czytelnika jest dotarcie i zrozumienie treści drugiego wymiaru,
 nie kształtuje się tylko wtedy, gdy mamy do czynienia z utworami o rzeczywistej strukturze alegorycznej (w

przypadku alegorycznej lektury utworu niealegorycznego mamy do czynienia z alegorią narzuconą),

 jest nie tylko supozycją dotyczącą struktury dzieła literackiego, wtórnie wprowadza je także w pewien zespół

mniemań, a nawet w pewien system światopoglądowy,

 zakłada stałość stosunków pomiędzy dwoma wymiarami dzieła literackiego, przy czym wymiar drugi pokrywa

się z ogólnym kompleksem wyznawanych przekonań,

 jest właściwy przede wszystkim epokom odznaczającym się dużą stabilnością światopoglądów,
 jego pewną odmianą jest styl, który zakłada, że dzieła pisane są językiem ezopowym

(że pod powierzchnią kryją

treści, które nie mogą być w danej społeczności komunikowane),

↬

styl symboliczny

:

 zakłada dwuwymiarową strukturę dzieła literackiego

(tak jak styl alegoryczny)

,

 odrzucenie przeświadczenia, że relacje pomiędzy dwoma wymiarami są ścisłe i raz na zawsze ustalone, że

odwołują się do ustabilizowanego systemu poglądów,

 przyjmuje, że relacje pomiędzy dwoma wymiarami są niejasne i nieokreślone, wymiar pierwszy może jedynie

sugerować znaczenia zakotwiczone w wymiarze drugim,

 przypisuje aktywniejszą rolę czytelnikowi, pozostawia dużo większą swobodę jego inicjatywie,

 może mieć charakter uniwersalny, w myśl jego reguł mogą być odbierane nie tylko utwory o rzeczywistej

strukturze symbolicznej,

 jest stylem otwartym, respektuje możliwość wielu znaczeń,

↬

styl instrumentalny

:

 traktowanie odbieranych utworów jako środków działania, wynikające z przesłanek ideologii,
 lektura pojęta jako czynność utylitarna, odwołująca się do światopoglądu potocznego, nie tyle moralistyczna, co

moralizatorska,

 dzieło w trakcie odbioru staje się czymś w rodzaju przykładu budującego, elementem dydaktyki,
 w jego sferze oddziaływania ujawnia się tendencja do podziałów dychotomicznych (nawet wtedy, gdy nie mają

pokrycia w konkretyzowanym utworze),

↬

styl mimetyczny

:

 jego podstawę stanowi przeświadczenie, że pomiędzy przedmiotami i sytuacjami przedstawianymi w utworze

literackim a przedmiotami i sytuacjami należącymi do świata realnego zachodzi stosunek podobieństwa,
naśladowania, odbicia,

 punktem odniesienia jest rzeczywistość (to, co się za rzeczywistość w danej kulturze uważa; jest przefiltrowana

przez zespół przeświadczeń i wierzeń, jest zatem zawsze rzeczywistością interpretowaną),

 sprawia, że w obrębie lektury współczynnikiem istotnym staje się prawda,
 budowany przede wszystkim na zdrowym rozsądku, skłonny jest do odrzucenia tego, o czym sądzić można, że

wchodzi z nim w konflikt,

↬

styl ekspresyjny

:

 najistotniejsze jest sytuowanie czytanego utworu wobec nadawcy (autor traktowany jest jako składnik tekstu,

cała lektura ma doprowadzić do ujawnienia jego właściwości, wszystko, co jest zawarte w dziele,
interpretowane jest jako syndrom, bezpośredni przekaz jego osobowości),

 zakłada nieustanną obecność autora,
 zmierza do indywidualizacji,

↬

styl estetyzujący

:

 u jego podstaw znajduje się dążenie do odbioru dzieła literackiego przede wszystkim jako dzieła literackiego

(lektura autoteliczna),

 odmiany:

- związana z hasłem sztuki dla sztuki pojmowanym jako dyrektywą konkretyzacyjną,
- ludyczna (dzieło percypuje się przede wszystkim w kategoriach zabawy, jako źródło uciechy i rozrywki) –

bywa na ogół komponentem kultury popularnej,

↬ nie występują na ogół w postaci czystej, są wiązkami tendencji kierującymi procesami lektury,
↬ uzupełniają się nawzajem, tworząc różnego typu układy, często o charakterze hierarchicznym,
↬ niektóre się wzajemnie wykluczają

(np. styl instrumentalny i estetyzujący)

,

↬ style ograniczone – ich cechą charakterystyczną jest to, że relacje pomiędzy elementami są w dużym stopniu

uproszczone i uległy schematyzacji, są łatwo przewidywalne (można być pewnym, że w obrębie danego stylu po A
wystąpi B i że stosunki między nimi zarysują się w sposób z góry wyznaczony), wysoki stopień przewidywalności
wynika m. in. ze społecznej stabilizacji danego stylu,

↬ style wypracowane odznaczają się mniejszą przewidywalnością, tworząc dogodniejsze warunki dla wszelkiego typu

innowacji, są w mniejszej mierze społecznie ucukrowane i zakrzepłe,

↬ każdy styl potencjalnie może być ograniczony lub wypracowany, o rzeczywistej przynależności danego stylu w

danym czasie decyduje sposób, w jaki reguluje on procesy lektury; dany styl odbioru jest stylem ograniczonym, jeśli
tak kieruje przebiegiem konkretyzacji, że prowadzi do tego, że w czytanym tekście dostrzega się (często niezależnie
od rzeczywistego charakteru czytanego utworu) jedynie związki i następstwa z góry przewidywane; jeśli zaś takiej
zaawansowanej przewidywalności nie zapewnia, jeśli jest otwarty na nowe wartości poznawcze i estetyczne, a więc
umożliwia recepcję różnego rodzaju zjawisk literackich, jest stylem wypracowanym,

↬ nie ograniczają się nigdy do jednej epoki, ich istotą jest to, że pojawiać się mogą w różnego rodzaju układach

synchronicznych i w każdym z nich przyjmują specyficzną postać, m.in. przez to, że mogą się łączyć z innymi
stylami (styl lektury właściwy danej epoce jest więc aktualizacją wybranych elementów repertuaru stylów
konkretyzacyjnych),

↬ pozostają w relacji z gatunkami (pewne style przylegają bardziej do jednych z nich, inne do drugich,

np. poezja liryczna

wiąże się bardziej z ekspresyjnym stylem odbioru, powieść – bardziej ze stylem mimetycznym

),

↬ mogą mieć charakter uniwersalny,
↬ mogą się stać kryteriami wyboru, ujawniać swój charakter aksjologiczny, mogą sprzyjać np. odrzuceniu tego, co

wchodziłoby w konflikt z danym stylem,

 zjawiska odbioru i lektury należy analizować jako paralelne wobec samego rozwoju literatury.